4. Wprowadzenie do nauki o języku 3003-11A1NJ 4. Wprowadzenie do nauki o języku 3003-11A1NJ * 3003-K1A1NJ Studia stacjonarne 2011/2012 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje: środa 14.00-15.00, pok. 1 Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/

Program wykładu Przedmiot językoznawstwa. Cechy definicyjne języka naturalnego.  Struktura języka I: morfologia. Struktura języka II: składnia.  Formalne rozumienie języka. Podstawy leksykologii. Leksykografia. Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii.

Struktura języka II: składnia Wykład 4 Struktura języka II: składnia

Przypomnienie Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). Morfologia – gramatyka słów. składnia – gramatyka wyrażeń Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflecting Language). Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem. Fleksja głębinowa: po co odmieniamy? Rozbiór gramatyczny: części mowy, kategorie fleksyjne, paadygmaty. Fleksja powierzchniowa: jak odmieniamy? Budowa formy fleksyjnej: tematy, końcówki, alternacje. Wzorce odmiany.

Składnia a morfologia Składnia — podstawowy fragment gramatyki:  zbiór konstrukcji morfologicznych — zamknięty, zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.  Podstawowy komunikat: wypowiedzenie.   Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Składnia jako część opisu danego języka — opis budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.

Podstawowe problemy składni jak się buduje wypowiedzenie (synteza) i jak się je rozkłada (analiza); z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia (składniki); co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy zdaniotwórcze).

Podstawowe problemy składni Opis składniowy wyrażenia językowego to: przypisanie mu struktury, ujawnienie oddziaływań gramatycznych między składnikami. Problem porządku linearnego

Gramatyka zależnościowa i składnikowa Dwie teorie strukturalne gramatyka zależnościowa: Tesniére, Mel’čuk, Czesi, szkoła podstawowa w Polsce gramatyka składników bezpośrednich: dystrybucjonizm amerykański, lingwistyka formalna i informatyczna Obie teorie posługują się drzewami.

The nice boy hit the black girl.

Drzewo zależności

Drzewo składników bezpośrednich

Typologia konstrukcji składniowych Trzy typy konstrukcji składniowych: konstrukcje podrzędne: redukowalne do dokładnie jednego składnika; ten składnik to nadrzędnik i reprezentant zarazem;  konstrukcje współrzędne: redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);  konstrukcje egzocentryczne: nieredukowalne; konstrukcje takie nie mają reprezentanta.

Typologia konstrukcji składniowych Emerytowany nauczyciel na zastępstwie bardzo elegancko i efektownie wytłumaczył nam indukcję, bo miała być wizytacja.

Typologia konstrukcji składniowych Konstrukcje podrzędne: emerytowany nauczyciel na zastępstwie nauczyciel na zastępstwie wytłumaczył nam elegancko i efektownie wytłumaczył nam miała być nauczyciel wytłumaczył

Typologia konstrukcji składniowych konstrukcje współrzędne: elegancko i efektownie konstrukcje egzocentryczne: na zastępstwie bo miała być wizytacja

Drzewo składników (PS-tree)

Drzewo składników (PS-tree)

Mechanizmy zdaniotwórcze   Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań. Trzy typy oddziaływań składniowych: wymaganie składniowe (UNIWERSALNE), uzgodnienie (OGRANICZONE), uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).

Wymaganie składniowe W wyrażeniach są: składniki konieczne (najważniejszy: CENTRUM) składniki usuwalne. Są terminale samodzielne składniowo.

Wymaganie składniowe Jednostki tekstu – zwłaszcza terminale – są niesamodzielne (składniowo, a także semantycznie). Wymaganie składniowe — warunek konieczny pełności (nieeliptyczności) wyrażenia. Uzupełnienie konieczne — człon wymagany (= complement, dopełnienie). Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody dla struktury) — człony luźne (= adjuncts). To m.in. szkolne okoliczniki i przydawki.

Intuicja „pustych miejsc”, slotów: Wymaganie składniowe Intuicja „pustych miejsc”, slotów: __________ umarł. > To było w _________. > ____ dała ________ ___________. > Jaś biegnie i ___________. > Oni _________ przewyższyli. > _______ kissed _________. >

Wymaganie składniowe > Jaś umarł. > To było w Łodzi. > Ona dała mu forsę. > Jaś biegnie i Marysia się cieszy. > Oni Piotra przewyższyli. > John kissed Mary.

Wymaganie składniowe Semantycznie:

Wymaganie składniowe Składniowo: (a) Zdanie za pełne: Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim domu na stole. (b) Zdania pełne: Kot pił mleko. PIĆ => FNO, FNO Kot pił. (c) Zdanie niepełne: Pił.

Uzgodnienie Uzgodnienie – mechanizm tekstotwórczy typowy dla języków fleksyjnych: dostosowanie charakterystyki gramatycznej jednej jednostki składniowej do oczekiwań innej jednostki.

Uzgodnienie Zgoda  Jednostka składniowa A dziedziczy po jednostce B jej własną wartość pewnej kategorii fleksyjnej:  emerytowany nauczyciel: ZGODA emerytowany(mian) nauczyciel(mian) ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)

Uzgodnienie uczniowi dobry dobra ......... dobre dobrego dobrej   Uzgodnienie uczniowi   dobry dobra ......... dobre dobrego dobrej dobrych dobremu dobrym dobrą .................. ................    

Uzgodnienie Rząd: Jednostka składniowa A narzuca jednostce składniowej B określoną wartość jakiejś cechy składniowej — ale nie wartość własną kategorii fleksyjnej. emerytowany nauczyciel: RZĄD nauczyciel(MOS) emerytowany(mos) na zastępstwie: RZĄD na(MJS) zastępstwie(mjs)

Uzgodnienie na zastępstwo zastępstwa zastępstw zastępstwie zastępstwom     Uzgodnienie   na   zastępstwo zastępstwa zastępstw zastępstwie zastępstwom ...... zastępstwach      

Uzgodnienie chcieli piję piłem piłam ........ pito pić pijesz piłeś     Uzgodnienie   chcieli   piję piłem piłam ........ pito pić pijesz piłeś piłaś   pije pił piła pijemy piliśmy piłyśmy .......        

Uporządkowanie linearne Uporządkowanie linearne — wzajemne usytuowanie składników danej jednostki składniowej.   Jaś ma grypę. Jaś grypę ma. Ma grypę Jaś. Ma Jaś grypę. Grypę Jaś ma. Grypę ma Jaś. Mary kissed Peter. Peter kissed Mary. *Peter Mary kissed. *Kissed Mary Peter.

Zdanie Standardowa postać wyrażenia samodzielnego (=  wypowiedzenia): zdanie. A. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie finitywnej — o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tej formy. Jest to konstrukcja podrzędna. CENTRUM: fraza finitywna. Jaś ma grypę.

Zdanie „pojedyncze” Czego wymagają poniższe czasowniki? PIĆ: fraza nominalna (FNO) ZALEŻEĆ: ??? BYĆ: ??? UCHODZIĆ: ??? MIESZKAĆ: ??? ZACZĄĆ: ??? WIEDZIEĆ: ???

Schemat zdaniowy Reprezentacja struktury zdania elementarnego przez zbiór fraz wymaganych — schemat zdaniowy. W tradycji anglosaskiej: verb pattern subcategorization (frame)

Schemat zdaniowy Schematy zdaniowe dla polszczyzny Czasownikowe  Zeromiejscowe V-0 N I C [Jan] <śpi>.  Jednomiejscowe V-1.1 FNO [Kowalscy] <kupują> (dom). V-1.2 FPN [One] <pytają> (o Marię). V-1.3 FPM (Głupi) <jest> [ten Jan]. V-1.4 FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego). V-1.5 FPS <Mieszkamy> (w Krakowie). V-1.6 FWB [Ewa] <chce> (spać). V-1.7 FZD (Że oni tu byli, ) <nie wiedzieliście>.

 Dwumiejscowe Schemat zdaniowy V-2.1 FNO + FNO [Profesor] <pożycza> (nam) (książki). V-2.2 FNO + FPN [Kasjer] <dopisze> (procenty) (do mojego rachunku). V-2.3 FNO + FPM [Jan] <wydał się> (Marii) (miły). V-2.4 FNO + FPM [Dziadkowie] (Marię) <pamiętali> (dość młodziutką). V-2.5 FNO + FPP [Ten obraz] <wyglądał> (krytykom) (na nieautentyczny). V-2.6 FNO + FPP# [Jan] <uważał> (swoją młodszą siostrę) (za wykształconą).

Schemat zdaniowy V-2.7 FNO + FPS [Detektyw] <ujął> (to) (tak). V-2.8 FNO + FWB <Dajcie> (nam) (tutaj spać). V-2.9 FNO + FZD (Żebyście tam pojechały, ) (matce) <radzę>. V-2.10 FPN + FPN <Wystąpili> (do sądu) (z wnioskiem o przesłuchanie świadka). V-2.11 FPN + FPS (Na to wszystko) <patrzymy> (z dezaprobatą). V-2.12 FPN + FZD [Jan] <wie> (od Marii) (, gdzie Piotr mieszka). V-2.13 FPS + FPS [Ten samolot] <leciał> (stąd) (do Berlina).

Schemat zdaniowy Quasi-czasownikowe  Zeromiejscowe Q-0 N I C <Dnieje>.  Jednomiejscowe Q-1.1 FNO (Ciężarną) <mdliło>. Q-1.2 FPN <Czas> (na spacerek). Q-1.3 FPS <Jest> (zimno). Q-1.4 FWB <Pora> (wracać). Q-1.5 FZD <Wiadomo> (, co Jan powie).

Schemat zdaniowy  Dwumiejscowe Q-2.1 FNO + FNO <Potrzeba> (ci) (czegoś nowego)? Q-2.2 FNO + FPN (O wszystko) <chodzić będzie> (sędziemu). Q-2.3 FNO + FPS (Janowi) <powodzi się> (dobrze). Q-2.4 FNO + FWB (Niepodobieństwem) <jest> (wygrać). Q-2.5 FNO + FZD (Janowi) <żal> (, że Maria uciekła). Q-2.6 FWB + FPS (Wygrywać) <jest> (dosyć łatwo).

Schemat zdaniowy Statystyka słownikowa schematów (w %) V-1.1 72.62 V-1.2 42.49 V-2.2 41.98 V-0 38.87 V-2.1 29.77 Dlaczego się nie sumuje do 100%??? PRZEKRACZA 100%...

Schemat zdaniowy Frekwencja tekstowa schematów (w %) V-1.1 29.51 V-0 12.25 V-1.2 10.69 V-1.5 9.11 V-1.6 9.08 Dlaczego się nie sumuje do 100%??? MNIEJ NIŻ 100%...

Schematy zdaniowe w słownikach LDOCE (1978)

Schematy zdaniowe w słownikach ISJP (2001)

Schematy zdaniowe w słownikach Baza danych LISTA.MDB, Warszawa 1996.

Schematy zdaniowe w słownikach Baza danych programu VERBASE (2000).

Zdanie „złożone” Inny typ zdania: B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana wokół jednego spójnika współrzędnego — o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tego spójnika. Jest to konstrukcja współrzędna. CENTRUM: spójnik współrzędny. Jaś śpi, a Maria czuwa. Te dwa typy zdań wyczerpują uniwersum.

Podsumowanie Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań między składnikami. Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników bezpośrednich. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne – egzocentryczne. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –uzgodnienie – uporządkowanie linearne. Schemat zdaniowy: zbiór fraz wymaganych dla danego czasownika. Uzgodnienie: zgoda – rząd. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.