3. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2013-2014 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/ 1

Wykład 3: Aparat pojęciowy analizy tekstu. Poziomy struktury tekstu. 2

Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Fleksja polska. Elementarz składni.  Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne. 3

Przypomnienie Językoznawca opisuje kompetencję językową NS’a, czyli buduje model JN. Opis JN to jego gramatyka. Dane empiryczne: korpus tekstów. Znaki mają trzy poziomy struktury: [diakryt –] znak prosty – znak złożony. Poziomy abstrakcji: okazy i typy. 4

Badania empiryczne Empirysta ogląda próbki (okazy) widzi typy opisuje typy Procedury analityczne: segmentacja (= wyodrębnienie „najprostszych składników”) strukturyzacja (= uchwycenie „konstrukcji”) Główne techniki: substytucja hipotezy analogii 5

Segmentacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami wtedyśmystanęliwpoprzekjezdni mójsynsięwszystkiegoboi żydkarabinnosi 6

Segmentacja Jaś widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Bo: On umarł 7

Segmentacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymi skrzydełkami Bo: nóżkami skrzydełkami = nóżkami Jaświdział wczoraj żukazczarnymiskrzydełkami przeddziesięciomadniami wczoraj = przeddziesięciomadniami 8

Segmentacja Nie: Jaświdziałw czorajżukazczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdział wczorajżuka zczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydeł kami 9

Segmentacja wtedyśmy stanęli w poprzek jezdni -śmy... stanęli (nieciągłość) w poprzek (całość) mój syn się wszystkiego boi \---------------------------/ się... boi (nieciągłość) żydka rabin nosi czy żyd karabin nosi 10

Segmentacja Postulat: staramy się dzielić „na dwa”... Technika substytucji. Równoważność dystrybucyjna = swobodna wymienność. Polowanie na opozycję – szukanie minimalnych różnic kształtu: par minimalnych. 11

Hipoteza analogii małego, nowego, drugiego: mał- = now- = drugi- dzieciśpią, wszyscyśpią, czterykobietyśpią: dzieci = wszyscy = czterykobiety śpiiśpi, mamęiojca, wczorajiprzedwczoraj: ZDANIE + i + ZDANIE = RZECZOWNIK + i + RZECZOWNIK = PRZYSŁÓWEK + i + PRZYSŁÓWEK 12

Polowanie na opozycje Szukamy różnic kształtu. Najmniejsza różnica: a. COŚ – NIC. b. cecha a – cecha nie-a Doniczka z pelargonią w oknie jako znak: możesz wejść. Opozycja DONICZKA :  Znak drogowy ‘skrzyżowanie z drogą z pierwszeństwem’. Opozycja ‘trójkąt równoramienny z podstawą u góry : nie-trójkąt równoramienny z podstawą o góry’ Taka opozycja: prywatywna. 13

Kłopoty z parami minimalnymi 1. Znaki zerowe (puste): Jaś-  (bo: Jasia, Jasiowi, Jasiem,...) czytał-- (bo: czytałem, czytało, czytaliśmy,...) Końcówki zerowe (puste)  umarł (bo: Jan umarł) Podmiot domyślny ale nie: wczoraj-  (miałem czas) nie: że-  (przyjdę, nie mówiłem) nie: za-  (domem jest sad) 14

Kłopoty z parami minimalnymi 2. Wariancja (= „synomimia”) Kształt1  Kształt2, ale Znaczenie1 = Znaczenie2 (profesorz)y – (profesor)owie (stoł)ów – (kosz)y – (szkół)  – (kośc)i (nauczy)ciel – (gr)acz – (piek)arz – (łow)ca – (mont)er taksówkarz – złotówa – taryfiarz Masz czas? – Czy masz czas? 15

Kłopoty z parami minimalnymi Wariancja – zabezpieczenie systemu. Problem: które różnice kształtu są funkcjonalnie istotne (= relewantne)? Nieistotne (nierelewantne): profesorz- – profesor-; -owie – -y -ciel – -acz – -arz – -ca – -er Istotne (relewantne): nauczy- – gr- – pie- – łow- – mont -owie – -ów – -om ... 16

Kłopoty z parami minimalnymi = 17

Kłopoty z parami minimalnymi 3. Neutralizacja (= honomimia, „wieloznaczność”, „polisemia”) Kształt1 = Kształt2, ale Znaczenie1  Znaczenie2 dziewczyny: dop, poj – mian, mno – bier, mno – woł, mno od DZIEWCZYNA mam: dop, mno od MAMA; 1os, poj, ter od MIEĆ; 2os, poj, roz od MAMIĆ Strzeż kolegi ojca.: ojca (czyjego?) – kolegi (czyjego?) Neutralizacja opozycji – defekt systemu. Wszystkie JN mają ten defekt!!! 18

Kłopoty z parami minimalnymi Zepsuty semafor 19

Strukturyzacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Jaś   widziałwczoraj żukazczarnymiskrzydełkami widział wczoraj żuka zczarnymiskrzydełkami 20

Strukturyzacja z czarnymiskrzydełkami czarnymi skrzydełkami czarn ymi skrzydełk ami skrzydeł k 21

Strukturyzacja Nie: Jaświdziałwczorajżuka zczarnymiskrzydełkami Nie: widział wczorajżukazczarnymiskrzydełkami Nie: żukaz (Nie ma wyrażenia *żukaz) czarnymiskrzydełkami Nie: zczarnymi (Nie ma wyrażenia *zczarnymi) skrzydełkami Nie: skrzydeł kami (Nie ma morfemu *kami) 22

Strukturyzacja 23

Jednostki elementarne Z czego jest zrobiony (lub: robi się) tekst: z liter, głosek lub sylab, DIAKRYTY z morfemów, ZNAKI ze słów, z fraz, ze zdań, z wypowiedzeń? 24

Jednostki elementarne Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. Ad a.: diakryty Litery n/a/s/i n/o/w/i f/l/e/c/i/ś/c/i k/t/ó/r/y/c/h w/y/s/ł/a/n/o n/a u/r/l/o/p 25

Jednostki elementarne Głoski n/a/ś/i/n/o/v’/i/f/l/e/ć/i/ś/ć/i/k/t/u/r/y//v/y/s/u,/a/n/o/n/a/u,/u/r/l/o/p... Sylaby na/śi/no/v’i/fle/ći/śći/ktu/ry /vy/su,a/no/na/u,ur/lop... Tekstu nie robi się z diakrytów!!! Opis diakrytów nie należy do gramatyki. 26

Jednostki elementarne Ad b.-f.: znaki b. Morfemy nas/i now/i flec/iśc/i któr/ych wy/sła/no na urlop/ powiedzie/l/i/ sw/emu dyryg/ent/ow/i że nie wróc/ą c. Słowa Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. 27

Jednostki elementarne Frazy d. (a) nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi , że nie wrócą d. (b) nasi nowi fleciści , których wysłano na urlop 28

Jednostki elementarne nasi nowi fleciści nowi fleciści których wysłano na urlop na urlop swemu dyrygentowi 29

Jednostki elementarne Zdania e. nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą , których wysłano na urlop , że nie wrócą 30

Znaki złożone Znak złożony to konstrukcja. Podstawowy problem: łączliwość. Dwa typy konstrukcji: - konstrukcje morfologiczne, - konstrukcje składniowe. Gramatyka JN „typu polszczyzny”: - morfologia, - składnia. 31

Konstrukcje morfologiczne MORFOLOGIA Tematy: fleci+śc- wy+sła- [SŁOWOTWÓRSTWO] dyryg+ent- Formy wyrazowe: nas+i fleciśc+i któr+ych FLEKSJA wysła+no urlop+  32

Konstrukcje składniowe SKŁADNIA Frazy: nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, nasi nowi fleciści których wysłano na urlop nowi fleciści [Ale także: nasi nowi fleciści których wysłano na urlop ] 33

Konstrukcje składniowe Zdania: nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą których wysłano na urlop że nie wrócą 34

Problemy opisu tekstu wizualno-przestrzennego diakryty a znaki cecha a element znaki proste a znaki złożone linearność a przestrzenność elementy językowe a pozajęzykowe 35

Podsumowanie Główne zadanie lingwisty: szukanie opozycji. Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: znak zerowy, wariancja i neutralizacja. Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe. Frazy a zdania. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię (słowotwórstwo i fleksję) oraz składnię. Diakryty nie należą do gramatyki! Języki wizualno-przestrzenne to pewien typ języka naturalnego. 36