Teoria zachowań konsumenta WYKŁAD 6

Użyteczność dóbr i usług Podstawowym celem działalności konsumenta jest maksymalne zaspokojenie potrzeb. Miarą stopnia zaspokojenia potrzeb jest użyteczność dóbr i usług, czyli subiektywna przyjemność wynikająca z ich konsumowania. Użyteczność jest zatem sumą zadowolenia (satysfakcji), jaką czerpie indywidualny konsument z konsumowania lub posiadania danego dobra. Niemiecki ekonomista H.H. Gossen sformułował podstawowe zasady teorii użyteczności

Użyteczność całkowita i krańcowa Użyteczność całkowita jest sumą satysfakcji (zadowolenia) osiągniętej dzięki zakupowi n jednostek dobra yi. Możemy także analizować dodatkową użyteczność, będącą efektem konsumpcji dodatkowej (krańcowej) jednostki dobra yi. Użyteczność krańcowa oznacza zmianę użyteczności całkowitej, spowodowaną zmianą ilości konsumowanego dobra o jednostkę.

Użyteczność krańcową można wyrazić następująco: UK = dU/dyi gdzie: UK — użyteczność krańcowa, dU — zmiana użyteczności całkowitej (pochodna) spowodowana zmianą ilości konsumowanego dobra, dyi, — zmiana ilości konsumowanego dobra yi.

Prawo malejącej użyteczności krańcowej Wraz ze wzrostem konsumowanej ilości dobra, jego krańcowa użyteczność ma tendencję do zmniejszania się. Z reguły bowiem konsumpcja pierwszej jednostki danego dobra dostarcza największej satysfakcji. Paradoks wody i diamentów Użyteczność krańcowa znajduje swoje odzwierciedlenie w cenie danego dobra.

Użyteczność a) całkowita; b) krańcowa Źródło: P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 1, Warszawa 1995, s. 618.

Możliwości konsumenta Linia ograniczenia budżetowego pokazuje najlepsze (największe) koszyki dóbr, które może nabyć konsument, rozporządzający określonym dochodem. To, ile dóbr Y uzyskamy w zamian za rezygnację z jednej jednostki dobra X, zależy od kąta nachylenia linii ograniczenia budżetowego. Miarą tego nachylenia jest: tgα =Px/Py

Przesunięcia i zmiany nachylenia linii ograniczenia budżetowego Wzrost dochodu przesuwa linię ograniczenia budżetowego równolegle w prawo i w górę Jeśli cena któregoś dobra wzrośnie, linia ograniczenia budżetowego ponownie zmieni położenie. Dobro stanie się trudniej dostępne (przy stałym dochodzie oraz stałej cenie i ilości drugiego dobra konsument będzie go mógł kupić mniej). Na przykład, jeśli cena dobra (X) wzrośnie, to linia ograniczenia budżetowego obróci się wokół punktu przecięcia z osią pionową i stanie się bardziej stroma. Pewne koszyki dóbr znów staną się dla konsumenta niedostępne

Przesunięcie i zmiana nachylenia linii ograniczenia budżetowego

Równanie linii ograniczenia budżetowego Px*X+Py*Y=I lub po przekształceniu: Współczynnik kierunkowy tej linii prostej, a, jest równy stosunkowi cen -Px/Py wyraz wolny, b, jest równy I/Py

Nietypowe linie ograniczenia budżetowego Linie ograniczenia budżetowego mogą przybierać kształt inny niż prosta. Powiedzmy, że aby robić zakupy, trzeba mieć zarówno pieniądze, jak i bony. W takiej sytuacji linia ograniczenia budżetowego konsumenta zwykle składa się z części „pieniężnej" i z części „bonowej". Rzeczywistą linią ograniczenia budżetowego jest w tej sytuacji linia łamana ABC

Przykład Paweł dysponuje dochodem w wysokości 20 jednostek pieniądza. Dobro X kosztuje 2, a dobro Y - 4. Paweł ma też 20 bonów. obowiązuje zasada: 2 bony za jednostkę dobra Y i 4 bony za jednostkę dobra X. Ile jednostek X i Y może kupić? Możemy zapisać jego „pieniężne" ograniczenie budżetowe jako: 2x+4y=20 gdzie x oraz y to ilości dobra X i Y kupowane przez Pawła za 20 jednostek pieniądza po cenach: 2 jednostki za sztukę dobra X oraz 4 jednostki za sztukę dobra Y. Paweł ma 20 bonów, warunkiem zaś kupna dobra X jest oddanie 4 bonów, a dobra Y - 2 bonów, „bonowa" linia ograniczenia budżetowego jest wyrażona wzorem: 4x+2y=20

Preferencje konsumenta Funkcja użyteczności jest to reguła, która koszykom dóbr przyporządkowuje tym większe liczby (wskaźniki użyteczności), im wyżej ocenia je konsument. Na przykład, funkcję użyteczności można wyrazić wzorem: U(x, y)=x+y, gdzie x, y to ilości nabywanych dóbr. Jeśli koszyk składałby się z 5 jednostek dobra X i 8 jednostek dobra Y, osiągnąłby użyteczność U(5, 8) = 5+8 = 13. Natomiast koszykowi składającemu się wyłącznie z 14 jednostek dobra X odpowiada wskaźnik użyteczności U(14, 0) = 14 + 0= 14. Konsument wybrałby koszyk drugi (wskaźnik użyteczności 14 jest większy od wskaźnika 13).

„Mapa" gustów konsumenta „Mapa" gustów konsumenta składa się z krzywych obojętności. Na krzywej obojętności leżą punkty odpowiadające koszykom dóbr o takiej samej użyteczności. Krzywe te można bez trudu wyprowadzić z funkcji użyteczności. Np. funkcja użyteczności to U(x, y) = x+y. Powiedzmy, że chcemy znaleźć krzywą obojętności, czyli zbiór koszyków (x, y) o wskaźniku użyteczności równym U(x, y)=3. Oznacza to, że liczby x i y, opisujące ilości dobra X i dobra Y w tych koszykach, muszą spełniać równanie: U(x,y) = 3=x+y, Czyli równanie szukanej krzywej obojętności to y= - x+3.

Krzywe obojętności Krzywe obojętności są nachylone ujemnie. Wzrost ilości jednego z dóbr w jego koszyku sprawia, że ocena tego koszyka wzrasta. Gdy wzrasta ilość jednego dobra to ilość drugiego musi się zmniejszyć. Krzywej obojętności U3 odpowiada wyższy wskaźnik użyteczności niż linii U2 Krzywe obojętności nie mogą się przecinać

Krańcowa stopa substytucji Krańcowa stopa substytucji dobra Y dobrem X jest to ilość dobra Y z jakiej musi zrezygnować konsument, jeżeli chce zwiększyć o jednostkę ilość dobra X, nie zmieniając łącznej użyteczności. Krańcowa stopa substytucji ma charakter malejący, gdy dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.

Przykład W zależności od upodobań konsumenta, czyli kształtu jego krzywych obojętności, taka sama porcja dobra Y (książek) równa ΔY jest tu warta różne ilości dobra X (piwa), czyli ΔX1 lub ΔX2.

Optymalny koszyk dóbr Optymalny koszyk dóbr odpowiada takiemu punktowi na linii ograniczenia budżetowego, w którym jest ona styczna do krzywej obojętności. Na rysunku najlepszą z kombinacji dóbr dostępnych dla konsumenta jest koszyk E. Krzywa b jest dlań „najwyższą" osiągalną krzywą obojętności. Punkt równowagi konsumenta

Konsument a zmiany dochodu

Łącząc punkty równowagi konsumenta odpowiadające różnym poziomom jego dochodu, otrzymamy ścieżkę wzrostu dochodu Z jej kształtu można odczytać, do jakich kategorii zaliczają się dobra nabywane przez konsumenta. Gdy oba są dobrami normalnymi, ścieżka wzrostu dochodu wznosi się skośnie w prawo. Jeśli jedno z nich jest dobrem niższego rzędu, to coraz bardziej zbliża się ona do osi układu współrzędnych, na której zaznaczono ilość dobra normalnego.

Punkt równowagi a zmiany cen Wzrost ceny dobra X powoduje obrót linii ograniczenia budżetowego z położenia AB do AC (rys. a). Popyt konsumenta na drożejące dobro zmniejsza się o ΔX. Rys b. przykład dóbr Giffena (wzrost ceny powoduje wzrost zapotrzebowania) Wzrost ceny a wielkość zakupów

Efekt substytucyjny i efekt dochodowy Wzrost ceny jednego z dóbr powoduje tzw. efekt substytucyjny i dochodowy. Efekt substytucyjny polega na tym, że zmiana ceny danego dobra zmienia jego relację do cen pozostałych dóbr, które wówczas relatywnie tanieją, co wywołuje substytucję dóbr, które podrożały. Rośnie popyt na dobra substytucyjne, których cena jest relatywnie niższa Efekt dochodowy polega na tym, że zmiana ceny wpływa na zmianę dochodów realnych. Wzrost ceny powoduje spadek realnych dochodów, wobec czego konsumenci mogą kupić mniej tego dobra.

Efekt substytucyjny i efekt dochodowy pod wpływem wzrostu ceny dobra X linia ograniczenia budżetowego zmienia nachylenie. Jej położenie zmienia się z a na b. efekt substytucyjny powoduje zmniejszenie zapotrzebowania na dobro, którego cena rośnie. Wzrost ceny dobra powoduje zastępowanie go innymi dobrami i spadek popytu. Jednocześnie wzrost ten osłabia siłę nabywczą konsumenta, co dodatkowo zmniejsza popyt na dobro X (efekt dochodowy)

Przykład Jeden z 10 „nowych” krajów członkowskich UE otrzymał pewną kwotę Euro z Funduszu Spójności na rozwój infrastruktury Rząd podjął decyzję o wykorzystaniu tych środków na budowę autostrad i modernizację transportu kolejowego Wykorzystując narzędzia teorii wyboru konsumenta, przyjmujemy, że dobro Y to kilometry autostrady, a dobro X to kilometry nowoczesnych torów kolejowych Koszty budowy dróg i torów traktujemy jako ich ceny Wielkością maksymalizowaną jest zdolność przewozowa sieci transportowej w kraju Punkty położone na tej samej krzywej obojętności dostarczają jednakową ilość usług transportowych

Celem rządu jest znalezienie się na jak najwyższej krzywej Położenie linii ograniczenia budżetowego wyznaczone jest ilością środków z budżetu UE i budżetu krajowego oraz kosztów budowy 1 km autostrady i 1 km torów Wybrana przez rząd kombinacja ilości km autostrad i torów jest optymalna, jeżeli wybór dokonany był w warunkach możliwie pełnej (doskonałej) informacji odnośnie: wpływu rozbudowy sieci transportowej na wielkość przewozów (kształt krzywych obojętności), kompletności i jakości rachunku kosztów, spełnienia wymogów korzystania ze środków europejskich Koszty budowy powinny uwzględniać również koszty pośrednie w postaci na przykład zanieczyszczenia środowiska, koszty wykupu gruntów w przypadku autostrad (przypadek budowy drogi na lotnisko w Pyrzycach) Im niższa jakość informacji tym większe ryzyko, że wybór dokonany przez rząd będzie odbiegał od optimum

Punkt równowagi rządu km autostrady km torów kolejowych