ROZWÓJ TEORII LIBERALNEJ W XIX w. ZAJĘCIA VIII – dr I. Barwicka-Tylek ROZWÓJ TEORII LIBERALNEJ W XIX w. Jeremy Bentham (1748-1832). Benjamin Constant (1767-1830). Alexis de Tocqueville (1805-1859). John Stuart Mill (1806-1873).

Liberalizm – uwagi ogólne tło polityczne: dwie rewolucje (udana – amerykańska i nieudana – francuska); tło gospodarczo-społeczne: szybka industrializacja, rewolucja przemysłowa, a jednocześnie pauperyzacja rzesz ludności (robotnicy); główne zaplecze filozoficzne: teoria praw naturalnych: powszechnych i uniwersalnych WOLNOŚĆ WŁASNOŚĆ tłumaczone na język postulatów politycznych podział władzy; ustrój przedstawicielski (najczęściej zachowujący cenzus majątkowy) – możliwość zmiany władzy; gwarancje nienaruszalności własności prywatnej i zgody na leseferyzm – liberał działa w gospodarce, nie polityce; gwarancje wolności dla jednostek (słowa, wyznania itp.) EFEKT: zmiany społ.: powstanie liberalnego społeczeństwa; równość możliwości, ale i odpowiedzialność za porażkę (indywidualizm na na dobre i złe ); sprawiedliwa „drabina” społeczna zamiast feudalnej „piramidy”; szybszy rozwój gospod. i dobrobyt materialny; ale: skoro sytuacja materialna wielu obywateli się pogarsza mimo funkcjonowania ustroju liberalnego i ogólnego wzrostu bogactwa, to być może jego założenia są zbyt optymistyczne (rewizja niektórych idei – zwłaszcza dotyczących indywidualizmu i egoizmu jednostki) albo niesprawiedliwe i błędne (socjalizm)

J. Bentham – utylitaryzm etyczny nie przez wszystkich zaliczany do liberałów – kwestionował m.in. teorię umowy społecznej, a także traktowanie wolności jako naturalnego (i najważniejszego) uprawnienia jednostki INDYWIDUALIZM (skrajny) – punktem wyjścia jednostka, jej potrzeby i motywy działania ATOMIZM SPOŁECZNY – społeczeństwo to tylko suma jednostek i ich interesów SZCZĘŚCIE – doświadczać jak najwięcej przyjemności i jak najmniej przykrości ZASADA UŻYTECZNOŚCI – dobre to, co powoduje wzrost przyjemności, a złe to, co przykre max szczęścia dla jak największej liczby obywateli HEDONIZM – dosyć wymagający: w każdej sytuacji należy przeprowadzać racjonalny „rachunek szczęśliwości” „przykrości” związane z państwem: obciążenia majątku, ale i bieda – więc ochrona własności i leseferyzm, lecz także interwencjonizm (pobudzanie rozwoju przemysłu, miejsca pracy); sankcje karne – dlatego prawodawstwo szczególnym obszarem zainteresowania (prawo uczy racjonalności działań, reguł umożliwiających dążenie do szczęścia) – zalążki pozytywizmu prawniczego władza – dlatego demokracja (m.in. prawa wyborcze dla kobiet) – równość i możliwość racjonalnej oceny rządzących w etyce liczą się wyłącznie skutki określonych działań, a nie towarzyszące im intencje (np. prowadzącą ćwiczenia z historii doktryn nie obchodzi, czy ktoś chciał się przygotować do kolokwium, jak intensywnie się uczył, jak bardzo lubi przedmiot – i/lub prowadzącą  - ale wyłącznie co napisał na swojej kartce)

B. Constant – liberalna koncepcja wolności HIPOTEZA: definicje wolności są uwarunkowane sytuacją historyczną i mogą się od siebie różnić – liberalizm dysponuje pojęciem wolności najbardziej dostosowanym do czasów współczesnych i dlatego zasługuje na poparcie (także elit rządzących – bo nie kwestionuje ich uprawnień do rządzenia pod pewnymi warunkami; por. w podręczniku podział władz autorstwa Constanta) STAROŻYTNOŚĆ NOWOŻYTNOŚĆ poleis (małe wspólnoty); wojny jako instrument gospodarczy (łupy); niewolnictwo (obywatele mają dużo czasu wolnego). duże państwa (ogromna liczba obywateli); handel i produkcja podstawą rozwoju gospodarki (w cenie pokój); postęp moralny, brak tolerancji dla niewolnictwa (obywatele pracują sami). wyjątek: Ateny! WOLNOŚĆ starożytnych WOLNOŚĆ nowożytnych uczestnictwo w życiu politycznym - działalność w sferze publicznej (interakcji między obywatelami jako członkami ciała politycznego); brak sfery prywatnej – każde działanie obywatela istotne dla poleis niezależność w sferze prywatnej (głównie związanej z pomnażaniem własności – gospodarką); wpływ polityczny ograniczony do wyboru reprezentantów SUWERENNOŚĆ JEDNOSTKI (w sferze prywatnej) SUWERENNOŚĆ LUDU

A. De Tocqueville - dzieła: O demokracji w Ameryce, Dawny ustrój i rewolucja; nieuniknione nadejście demokracji – społeczeństwa funkcjonującego w oparciu o zasadę równości (jego zapowiedź dostrzega już w przedrewolucyjnej Francji); wolność najważniejszą wartością – ale równość przeszkadza w jej realizacji; teoria rewolucji: niebezpieczeństwo wybuchu rewolucji jest największe nie w okresie największego ucisku, ale w momencie podejmowania przez władzę prób jego złagodzenia (najgorzej oceniani są nie tyrani, ale reformatorzy );

A. de Tocqueville – teoria demokracji silna władza (wbrew nadziejom liberałów na jej stopniowe ograniczanie do roli „stróża nocnego”); niebezpieczeństwo despotyzmu ze strony administracji państwowej; pozytywny aspekt demokracji, sprawiający, że jest to ustrój najbardziej sprawiedliwy – ale też najbardziej wymagający pod względem ochrony wolności indywidualnej DEMOKRACJA aspekt socjologiczny: społeczeństwo demokratyczne aspekt polityczny: ustrój demokratyczny RÓWNOŚĆ JAKO PRZECIĘTNOŚĆ vs. RÓWNOŚĆ MOŻLIWOŚCI tyrania opinii publicznej – „uśrednianie” gustów, dążeń, zachęta do konformizmu; przerzucanie odpowiedzialności za stan społeczeństwa na władzę państwową (zwłaszcza w ustroju demokratycznym); erozja więzi interpersonalnych – bo one zawsze oparte na różnicach międzyludzkich (por. obawy Rousseau) – wzmacniana przez liberalne hasła egoizmu i indywidualizmu. społeczeństwo demokratyczne może istnieć w każdym ustroju, ale jego naturalnym dopełnieniem jest demokracja polityczna. Dopiero wówczas ujawnić się mogą w pełni tak zalety, jak i wady naszego przywiązania do zasady równości

A. De Tocqueville – sposoby ochrony wolności w warunkach demokracji WOLNOŚĆ – korzystanie z niej w ramach społeczeństwa demokratycznego wymaga najogólniej: ważne obyczaje (rola tradycji), system moralny oparty na religii, wspólne wartości (także kształtowanie przywiązania do demokracji) odrzucenie indywidualizmu na rzecz rozwoju indywidualności jednostki – (czyli umiejętności „odróżniania” się od innych, ale i szacunku wobec nich) (por. w podręczniku koncepcję von Humboldta) silnej i autonomicznej, ale jednocześnie godnej zaufania jednostki rozwiązań instytucjonalnych i prawnych aktywizujących społeczeństwo i tym samym zmniejszających zakres działania władzy stowarzyszenia – różnorodne, jednoczące ludzi z uwagi na ich wyjątkowe cele i interesy (wzmacniają więzi interpersonalne, dając jednostce wsparcie społeczne – dawna rola arystokracji); samorząd – część władzy przekazana samym obywatelom.

J.S. Mill - demoliberalizm dzieła: Utylitaryzm, O wolności, O rządzie reprezentacyjnym, Poddaństwo kobiet; perfekcjonizm – samodoskonalenie jednostki, zgodne z wymogami współżycia społecznego (czyli w konsekwencji przyczyniające się do rozwoju całej wspólnoty; por. von Humboldt); zasada krzywdy – wolność jednostki może zostać ograniczona tylko wówczas, gdy ma ona na celu wyrządzenie krzywdy drugiemu człowiekowi; pełna niezależność jednostki w sferze prywatnej (dotyczącej tylko jej) – nawet jeśli jej działania wydają się nieracjonalne lub autodestrukcyjne; równouprawnienie kobiet.

J.S. Mill – demoliberalizm c.d. II poł. XIX w. – kwestia zasadnicza: jak ochronić liberalizm w warunkach postępującej demokratyzacji, skoro żądające praw politycznych niższe warstwy społeczne (robotnicy) zagrażają ustrojowi społecznemu opartemu na prawie własności (posiadaniu). A zagrażają, bo nie posiadają  wyeksponować uniwersalny aspekt teorii liberalnej – WOLNOŚĆ JEDNOSTKI i nadać im rangę prawa, by stworzyć podstawy liberalnego społeczeństwa - rozbudowany „katalog” wolności, obejmujący: sferę świadomości (wolność sumienia, myśli, poglądów); sferę aktywności (wolność słowa, wyboru zawodu); swobodę zrzeszania się (wzmacniającą dwie pierwsze). zrewidować skrajne przywiązanie do indywidualizmu i egoizmu jednostkowego nacisk na kształtowanie cnót obywatelskich; wyjątkowa rola inteligencji (warstwy społecznej); uprawnienia państwa do ochrony słabszych (także w gospodarce: generalny zakaz interwencjonizmu, ale władza może np. ustalić płacę minimalną, by zapobiec pauperyzacji robotników). wprowadzić odpowiednie rozwiązania ustrojowe – demokracja rząd reprezentatywny – cenzus majątku i wykształcenia; proporcjonalna ordynacja wyborcza chroniąca interesy mniejszości.

PYTANIA POD ROZWAGĘ  Jedną z chętnie wykorzystywanych do opisu życia społecznego metafor jest obraz wyścigu. Korzysta z niej między innymi Bentham, ale także Hobbes. Spróbuj rozwinąć tę metaforę – rozważając m.in. zagadnienie reguł rywalizacji, czynników wpływających na pozycję zajmowaną przez uczestników, celu wyścigu itp. zgodnie z teorią wspomnianych filozofów. A jak wyglądałby taki wyścig oglądany np. oczami Rousseau?