Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27)

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) Przykład – rozwój i „odkrycia” socjologiczne w drugiej połowie XX wieku: historia socjologii; historia myśli socjologicznej; historia analizy socjologicznej. tabela „odkryć” socjologicznych: próba budowy ogólnej teorii socjologicznej (1951- Talcott Parsons); konfliktowy model społeczeństwa (1957 - Ralph Dahrendorf); wykluczenie/ekskluzja (1963 - Michel Foucualt); system światowy (1974 - Immanuel Wallerstein); społeczeństwo ryzyka (1986 - Ulrich Beck); społeczeństwo sieciowe (1996 - Manuel Castells).

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 2. Zmiana społeczna: proces przejścia obiektu (zjawiska, kategorii itp.) z jednej fazy w inną, z jednego stanu (formy) w odmienny stan itp.; zmiana dokonuje się w czasie, może być ona ciągła (liniowa), skokowa, cykliczna; zmiana jest trwałym elementem życia społecznego, ale w ciągu ostatnich lat wzrosło tempo zmian społecznych (ich przyśpieszenie); rodzaje zmian społecznych: endogeniczne – czynniki wewnętrzne; egzogeniczne - czynniki zewnętrzne; ewolucyjne - efekt ukierunkowanego procesu rozwojowego; planowe; żywiołowe.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 3. Przyczyny zmian społecznych: środowisko fizyczne (geograficzne) – współczesnym przykładem jest dyskusja na temat efektu cieplarnianego i globalnego ocieplenia; kultura (wartości i symbole – kultura rzadko jest statyczna, zmieniają się zarówno jej aspekty materialne i niematerialne); demografia (zmiany wielkości populacji, struktury etnicznej, wiekowej, jak np. starzenie się społeczeństwa itp.); technologia (nauka, technika, wynalazki, dyfuzja wiedzy): William Ogburn (1922) – koncepcja „opóźnienia kulturowego”, które oznacza tendencję do szybszych zmian w kulturze materialnej niż niematerialnej; nierówności społeczne i wynikający z nich konflikt o dostęp do dóbr (rewolucje itp.); działania jednostek („wielcy ludzie”), instytucji i ruchów społecznych.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 4. Teorie zmiany społecznej (socjologia zmian społecznych): cykliczne: przejście społeczeństwa od jednego do drugiego z dwóch podstawowych stanów; konfliktowe: nierówności społeczne prowadzą do zmiany/-n; funkcjonalno – ewolucyjne: przechodzenie od prostych do złożonych form społecznych; konfliktowo-ewolucyjne: przechodzenie do bardziej złożonych form, które jest wywoływane nierównościami; „post-industrialne”/”postmodernistyczne”: zmiany dokonują się pod wpływem zaawansowanych technologii informatycznych i mediów.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 5. Rozwój społeczny: wieloetapowy, historyczny i kumulatywny proces zmian społecznych przebiegający w określonym kierunku, charakteryzujący się pewnymi prawidłowościami; rozwój ma swoją logikę, sens i formę, które dają się ująć w jednolity schemat; szczególne zainteresowanie „rozwojem” w socjologii po II wojnie światowej (odbudowa wojenna i rywalizacja międzynarodowa, wzrost liczby ludności świata, pojawienie się „ekonomii rozwoju” rozwoju, globalizacji ) . klasyczne teorie rozwoju społecznego: ewolucjonizm, teorie cykli społecznych i marksizm. obecne (współczesne) teorie rozwoju społecznego: socjologia historyczna i „stawanie się społeczeństwa” („teoria podmiotowości”).

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 6. Klasyczny ewolucjonizm: jest wcześniejszy i odmienny od ewolucjonizmu w biologii (Darwin); dominuje analogia organiczna – społeczeństwo jest traktowane jako organizm, który podlega wzrostowi i różnicowaniu się – właściwości: wzrost - od prostoty do złożoności, od chaosu do artykulacji, od jednolitości do specjalizacji, od płynności do organizacji; różnicowanie się struktur i funkcji oraz rosnąca zdolność adaptacyjna. ważne nazwiska: Herbert Spencer i „naturalistyczne” pojęcie ewolucji; Emile Durkheim i socjologiczne pojęcie „ewolucji”; Ferdinand Toennies i „ewolucja bez postępu”.   cechy „ewolucji” w klasycznym ujęciu: determinizm, fatalizm, finalizm, progresywizm, uniformizm, jednoliniowość.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 7. „Neo-ewolucjonizm” – krytyka i odrzucenie klasycznego ewolucjonizmu w socjologii, ale powrót do tych idei w połowie XX wieku: przeniesienie nacisku z ewolucji globalnego społeczeństwa na procesy w mniejszych „jednostkach” (np. państwach); poszukiwanie przyczyn ewolucji, a nie tylko sekwencji poszczególnych stadiów; unikanie wartościowania i odniesień do idei „postępu”; probabilistyczne ujęcie ewolucji (założenie o alternatywnych scenariuszach ewolucji); uwzględnienie wpływu świadomych działań ludzi; możliwość pluralizmu i wielo-liniowości ewolucji (pojęcie ewolucji konkretnej i ogólnej). „neo-darwinizm” i socjobiologia (współcześnie): ewolucja, populacja i geny (genetyczno-kulturowa ko-ewolucja); socjobiologia człowieka (Edward Wilson).

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 8. Koncepcje „modernizacji” społeczeństwa jako współczesne kontynuacje ewolucjonizmu (lata 50-te i 60-te XX wieku) modernizacja jest ewolucyjnym, stadialnym, jednoliniowym i konwergentnym procesem zmian społecznych; koncepcja modernizacji opiera się na opozycji „społeczeństwa tradycyjnego” i „nowoczesnego” (inaczej - tradycji i nowoczesności); podstawowym mechanizmem modernizacji jest różnicowanie się struktur społecznych i funkcji z jednoczesnym dążeniem do ich integracji; krytyka koncepcji „modernizacji”: brak realizacji jej celów oraz patologie realizacji programów modernizacyjnych; fałszywość opozycji „tradycji” i „nowoczesności”; nadmierny etnocentryzm całej koncepcji oraz kwestionowanie stałej i uniwersalnej sekwencji stadiów rozwoju.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 9. Koncepcje „neo-modernizacji” (lata 80-te XX wieku), w stosunku do klasycznych ujęć modernizacyjnych akcentują one bardziej: oddolną mobilizację społeczną niż działalność elit przywódczych; przekonanie, że modernizacja odzwierciedla powszechne aspiracje ludności wywołane efektem demonstracji płynącej ze świata zewnętrznego („syndrom Dynastii”); dostrzeganie - obok wewnętrznych źródeł rozwoju - roli kontekstu zewnętrznego (wpływu innych państw) i zmian „epicentrów nowoczesności” (alternatywnych wobec „zachodnich” społeczeństw odniesienia); zróżnicowanie społecznych procesów modernizacji („dylemat trzech zegarów” - różne tempo zmian prawa, gospodarki i społeczeństwa); pojawienie się innych koncepcji rozwoju (szczególnie odnoszących się do krajów rozwijających się, tzw. III świata): zależności (podział na kraje centralne i peryferyjne, które łączą relacje eksploatacji) oraz zrównoważonego rozwoju (trwałego).

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 10. Socjologiczne teorie cykli dziejowych – przyjmują one alternatywną wizję historii wobec ewolucjonizmu; zamiast kierunkowości dostrzegają powtarzalność historii; zamiast wzrostu mamy do czynienia z „wyczerpywaniem się” rozwoju i tymczasowym powrotem do początku procesu; historia toczy się w powtarzalnym rytmie, zawsze powracamy do punktu wyjścia, a teraźniejszość jest przejściowym etapem; zmiana społeczna nie przebiega wzdłuż jednej linii, lecz raczej dzieje się po okręgu. główne pojęcia to: cykle, fazy, rytmiczność zmian. teoria cykli w myśli filozoficznej (głównie są to „historiozofie powstania i upadku cywilizacji”) – przykłady: M. Danilewski i F. Konieczny(cywilizacje) O. Spengler, Zmierzch Zachodu (1918); Arnold Toynbee (1889-1975).

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 11. Socjologiczne teorie cykli: Vilfred Pareto (1848-1923): system społeczny znajduje się w ruchu od równowagi do nowego jej stanu, a o jego zmianie decyduje charakter elit; zmianę dostrzega się jako cykliczne krążenie elit, ich rozkwitu, upadku i zastępowania przez inne („lwy” i „lisy”); ważne pojęcia: residua (skłonności), interesy (obiektywne warunki zaspokajające ludzkie potrzeby) i derywacje (uzasadnienia). Pitrim A. Sorokin (1889 – 1968): system społeczno-kulturowy to społeczeństwo zintegrowane przyczynowo – funkcjonalnie (kultura zintegrowana logicznie i znaczeniowo; w centrum systemu jest „mentalność kulturowa” – jej typy: ideacyjna, zmysłowa i „przejściowa” - idealistyczna; historia jest traktowana jako cykl zmian mentalności kulturowej; zasada „zmiany immanentnej”: o zmianie decydują wewnętrzne możliwości każdego systemu społeczno-kulturowego.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 12. Materializm historyczny (marksizm): ewolucjonistyczne i heglowskie korzenie (przede wszystkim dialektyka) teorii Marksa; „przyjazna interpretacja” marksizmu - trzy możliwe poziomy analizy wizji historii: indywidualny – jednostka jako „istota gatunkowa”: ujęcie aktywistyczne, szczególna rola alienacji, „kreacji” oraz interesów. pośredni (struktura społeczna i klasy społeczne): interesy klasowe i świadomość klasowa; polaryzacja i konflikt klasowy; poprzez sprzeczności i antagonizmy klasowe z presją na ich rozwiązywanie, społeczeństwo przejawia tendencję do przekształceń i rozwoju.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) historia światowa i zmiana formacje społeczno-ekonomiczne: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i komunizm; siły wytwórcze, stosunki produkcji, baza, nadbudowa; postęp i endogenne mechanizmy rozwoju (wpływ technologii); odtwarzanie napięć i sprzeczności społecznych; rewolucje jako momenty przełomowe w zmianach formacji. marksizm po Marksie: ortodoksyjny (dogmatyczny) - Karol Kautsky, Włodzimierz Lenin, Józef Stalin; aktywistyczny (humanistyczny) – Antonio Gramsci, Gyorgy Lukacs, Erich Fromm; współczesna myśl lewicowa.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 12. Stawanie się społeczeństwa (I) jako współczesne ujęcia rozwoju społeczeństwa – przykład „socjologii historycznej”: historia i socjologia (tradycja i zapomnienie); odrzucenie formuły „socjologii bez historii” – czyli prezentystycznego ahistoryzmu; „nowy historyzm” i socjologia historyczna (historia społeczna), a badanie rzeczywistości społecznej musi być wyposażone we „współczynnik historyczny”; ważne nazwiska: Norbert Elias („socjologia figuracyjna”) – ważna praca pt. „Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu”; Charles Tilly („socjologia osadzona w historii”) - socjologia winna się przyglądać bardziej „regularnościom” mechanizmów powstawania zjawisk niż wyjaśnianiem wystąpienia każdego przypadku; powinna zerwać z determinizmem i założyć, że nie da się odkryć praw społecznych podobnych prawom nauk przyrodniczych.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 13. Założenia socjologii historycznej: świat społeczny ujmowany jako proces, a czas jest jego najważniejszym wymiarem; zmiana społeczna jest efektem wielu różnorodnych procesów; społeczeństwo nie jest traktowane jako system, lecz jako „płynna siatka stosunków społecznych”; kolejne sekwencje zdarzeń (fazy procesu) mają charakter kumulatywny; czynnikami sprawczymi zmian są ludzie i podmioty zbiorowe oraz ich działania; historia tworzy się w określonych warunkach – ludzie nigdy nie tworzą społeczeństwa „jak im się podoba”; „współczynnik historyczny” w socjologii pomaga przezwyciężyć dychotomię ciągłości i zmiany, podmiotu i przedmiotu rozwoju.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 14. Stawanie się społeczeństwa (II) – „teoria podmiotowości” - założenia: społeczeństwo jest pojmowane jako „sekwencja zmian”; zmienność ma charakter endogenny i przybiera postać samo-przekształceń; za przyczyny jest uważane podmiotowe sprawstwo jednostek i zbiorowości oraz ich działań; efekt zmian stanowi wypadkową wielości działań podmiotów; kierunek, cele i tempo zmian jest zawsze przedmiotem sporów i konfliktów; każde działanie zachodzi w kontekście zastanych struktur; „dwoistość struktur” – są zarazem determinujące i determinowane oraz „dwoistość podmiotów”, są one zarazem kształtujące i kształtowane; proces zmian jest sekwencją alternatywnych faz: kreatywności podmiotowej i determinacji strukturalnej.

Koncepcje rozwoju społecznego i „stawania się” społeczeństwa (WDS 2008/2009 nr 27) 15. Stawanie się społeczeństwa (II) – „teoria podmiotowości” współczynnik podmiotowości - „historia” jako realizacja i wytwarzanie podmiotowości społecznej; analiza stawania się społeczeństwa jako „przedsięwzięcia w budowie”; ważni przedstawiciele: Amitai Etzioni, twórca koncepcji „społeczeństwo aktywnego” (Communitarian Network, grupa propagującą komunitaryzm); Alain Touraine (zajmuje się obecnie badaniem ruchów społecznych), twórca socjologii „partycypatywnej” (angażującej), "interwencjonizmu socjologicznego oraz idei „samo-tworzącego się społeczeństwa”; Anthony Giddens - idea „strukturacji” (próba przezwyciężenia dualizmu i dychotomii obecnych w głównych paradygmatach socjologicznych - interpretatywnym i funkcjonalno-strukturalistycznym).