6. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2014-2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): wt 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/ 1

Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii. Fleksja polska. Elementarz składni. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne. 2

Wykład 6: Elementarz składni.

Przypomnienie Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów: morfologia. Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń: składnia. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflected Language). Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię (= fleksję) i składnię.

Co to jest składnia? Po co nam składnia??? Po to, żeby rozumieć prace Scotta K. Liddella: American Sign Language Syntax. Mouton: New York – The Hague 1980. Grammar, Gesture, and Meaning in American Sign Language. Cambridge University Press: Cambridge 2003.

Co to jest składnia? Składnia — podstawowy fragment gramatyki:  zbiór konstrukcji morfologicznych — zamknięty, zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.  Podstawowy komunikat: wypowiedzenie.   Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Składnia jako część opisu danego języka — opis budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.

Co to jest składnia? Komplet problemów  jak się buduje wypowiedzenie (synteza) i jak się je rozkłada (analiza); z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia (składniki); co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy zdaniotwórcze).

Co to jest składnia? Analiza wyrażenia językowego to: odczytanie struktury i wykrycie powiązań gramatycznych między składnikami.

Co to jest składnia? Synteza wyrażenia językowego to: stworzenie struktury, dopasowanie do siebie składników i uporzadkowanie linearne.

Dwie teorie strukturalne Struktura składniowa Dwie teorie strukturalne gramatyka zależnościowa: Tesniére, Mel’čuk, Czesi, szkoła podstawowa w Polsce gramatyka składników bezpośrednich: dystrybucjonizm amerykański, lingwistyka formalna i informatyczna Obie teorie posługują się drzewami.

Drzewo zależności

Drzewo składników bezpośrednich

Drzewo składników bezpośrednich

Struktura składnikowa   Trzy typy konstrukcji składniowych: konstrukcje podrzędne, czyli redukowalne do dokładnie jednego składnika; ten składnik to nadrzędnik i reprezentant zarazem;  konstrukcje współrzędne, czyli redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);  konstrukcje nieredukowalne, czyli egzocentryczne; konstrukcje takie nie mają reprezentanta.

Struktura składnikowa Emerytowany nauczyciel na zastępstwie bardzo elegancko i efektownie wytłumaczył nam indukcję, bo miała być wizytacja. konstrukcje podrzędne: emerytowany nauczyciel na zastępstwie nauczyciel na zastępstwie wytłumaczył nam elegancko i efektownie wytłumaczył nam miała być nauczyciel wytłumaczył

Struktura składnikowa konstrukcje współrzędne: elegancko i efektownie konstrukcje egzocentryczne: na zastępstwie bo miała być wizytacja A jak jest w PJM?

Mechanizmy zdaniotwórcze   Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań. Trzy typy oddziaływań składniowych: wymaganie składniowe (UNIWERSALNE), uzgodnienie (OGRANICZONE), uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).

Drzewo zależności: wymyśl przykład!

Drzewo zależności: oto przykład… chce Ona chce nam dziś dać spore pieniądze. dać Ona pieniądze dziś nam spore

Drzewo składników: wymyśl przykład!

Drzewo składników: oto przykład! czyta czyta listy listy ojca (matki) Ania czyta długie listy ojca i matki

Drzewo składników: wymyśl przykład! czyta Inne drzewo! czyta listy ojca (matki) listy Ania czyta długie listy ojca i matki

Mechanizmy zdaniotwórcze   Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań. Trzy typy oddziaływań składniowych: wymaganie składniowe (UNIWERSALNE), uzgodnienie (OGRANICZONE), uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).

Wymaganie składniowe W wyrażeniach są: składniki konieczne (najważniejszy: CENTRUM) składniki niekonieczne (usuwalne) Są słowa (= formy wyrazowe) samodzielne składniowo. Przykłady?

Słowa samodzielne składniowo Wymaganie składniowe Słowa samodzielne składniowo Aha! Kurde… Wykrzykniki Baczność! ….. Marysiu! Kochani! Formy wołacza Panie (mój)… Szkoda. Mżyło. Formy niektórych czasowników Cieknie. niewłaściwych

Wymaganie składniowe Jednostki tekstu są zazwyczaj niesamodzielne (składniowo, a także semantycznie). Wymaganie składniowe — warunek konieczny pełności (nieeliptyczności) wyrażenia.  Uzupełnienie konieczne — człon wymagany (= complement, dopełnienie). Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody dla struktury) — człony luźne (= adjuncts). To m.in. szkolne okoliczniki i przydawki. A jak jest w PJM?

Wymaganie składniowe Czy w PJM istnieje elipsa?

Intuicja „pustych miejsc”, slotów: Wymaganie składniowe Intuicja „pustych miejsc”, slotów: __________ umarł. > Jaś umarł. To było w _________. > To było w Łodzi. ____ dała ________ ___________. > Ona dała mu forsę. Jaś biegnie i ___________. > Jaś biegnie i Marysia się cieszy. Oni _________ przewyższyli. > Oni nas przewyższyli. _______ kissed _________. > John kissed Mary.

Wymaganie – rozumiane semantycznie: Wymaganie składniowe Wymaganie – rozumiane semantycznie:

Wymaganie – rozumiane składniowo: Wymaganie składniowe Wymaganie – rozumiane składniowo: Zdanie za pełne: Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim domu na stole. PIĆ => FNO, FNO (b) Zdania pełne: Kot pił mleko. Kot pił. (c) Zdanie niepełne: Pił.

Uzgodnienie Uzgodnienie (mechanizm tekstotwórczy typowy dla języków fleksyjnych): dostosowanie jednej jednostki składniowej do oczekiwań innej jednostki.

Uzgodnienie Zgoda  Jednostka składniowa A dziedziczy po jednostce B jej własną wartość pewnej kategorii fleksyjnej:  emerytowany nauczyciel: ZGODA emerytowany(mian) nauczyciel(mian) ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj) A jak jest w PJM?

Uzgodnienie uczniowi dobry dobra ......... dobre dobrego dobrej   Uzgodnienie uczniowi   dobry dobra ......... dobre dobrego dobrej dobrych dobremu dobrym dobrą .................. ................    

Uzgodnienie Rząd: Jednostka składniowa A narzuca jednostce składniowej B określoną wartość jakiejś cechy składniowej — ale nie wartość własną kategorii fleksyjnej.   emerytowany nauczyciel: RZĄD nauczyciel(MOS) emerytowany(mos) na zastępstwie: RZĄD na(MJS) zastępstwie(mjs) A jak jest w PJM?

Uzgodnienie na zastępstwo zastępstwa zastępstw zastępstwie zastępstwom   Uzgodnienie   na   zastępstwo zastępstwa zastępstw zastępstwie zastępstwom ...... zastępstwach      

Uzgodnienie chcieli piję piłem piłam ........ pito pić pijesz piłeś     Uzgodnienie   chcieli   piję piłem piłam ........ pito pić pijesz piłeś piłaś   pije pił piła pijemy piliśmy piłyśmy .......        

BEZ, DO, KU, NAD, O, OD, PRZED, PRZY, W, ZA,... wiedzieć     Uzgodnienie opowiadać BEZ, DO, KU, NAD, O, OD, PRZED, PRZY, W, ZA,... wiedzieć ABY, AŻ, GDY, JAKOBY, MIMO ŻE, ŻE,... CZY, ILE, JAK, KTO, SKĄD,... Słowa funkcyjne są rządzone!!!          

Uzgodnienie A jak jest w PJM? Słowa funkcyjne w PJM?     Uzgodnienie A jak jest w PJM? Słowa funkcyjne w PJM? Por. Scott K. Liddell.          

Uporządkowanie linearne Uporządkowanie linearne — wzajemne usytuowanie składników danej jednostki składniowej.   Jaś ma grypę. Jaś grypę ma. Ma grypę Jaś. Ma Jaś grypę. Grypę Jaś ma. Grypę ma Jaś. Mary kissed Peter. Peter kissed Mary. *Peter Mary kissed. *Kissed Mary Peter.

Uporządkowanie linearne O polskim mówi się, że to język SVO. Co to znaczy? A jak jest w PJM? Problem trójwymiarowości tekstu PJM. O ASL mówi się: język SOV.

Zdanie typu A. Typowa postać wyrażenia samodzielnego (= wypowiedzenia): zdanie. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie finitywnej — o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tej formy. Jest to konstrukcja podrzędna.

Zdanie typu A. Czego wymagają poniższe czasowniki? PIĆ: fraza nominalna (FNO) ZALEŻEĆ: BYĆ: UCHODZIĆ: MIESZKAĆ: ZACZĄĆ: WIEDZIEĆ:

Zdanie typu A. ZALEŻEĆ: Zależy mi na Marysi. To zależy od tego, kto przyjdzie. Chory zależy nogę. komu – na czym (podmiotu nie ma!!!) co – (od tego) +PYTANIE) kto – co

Zdanie typu A. BYĆ: On jest głupi. On jest studentem. On jest tutaj. Jest ciemno. kto – jaki kto – kim // czym kto – gdzie jak (podmiotu nie ma!!!)

Zdanie typu A. UCHODZIĆ: Jan uchodzi stamtąd. Jan uchodzi z żoną. Jan uchodzi za studenta. Janowi uchodzi każdy czyn. Kłamać nie uchodzi. kto – skąd (podmiotu nie ma!!!) kto – z kim // czym (+pytanie) kto – za kogo // za co co – komu co (robić) (podmiotu nie ma!!!)

Zdanie typu A. MIESZKAĆ: Matka mieszka tutaj // w Krakowie // nad morzem // za górami // w lesie // ... kto – gdzie

Zdanie typu A. ZACZĄĆ: Zacznę płakać. Zacznę kazanie. kto – co kto – co (robić)

Zdanie typu A. WIEDZIEĆ: Oni wiedzą o tym. Oni wszystko wiedzą. Oni wiedzą, że nie mam czasu. Oni wiedzą, kto to jest. kto – czym kto – co kto – ZDANIE że) kto – PYTANIE

Zdanie typu A. Reprezentacja struktury zdania elementarnego przez zbiór fraz wymaganych — schemat zdaniowy. W tradycji anglosaskiej: verb pattern subcategorization (frame) valence

Schematy zdaniowe Przykładowe schematy zdaniowe (dla polszczyzny)   Czasownikowe  Zeromiejscowe V-0 N I C [Jan] <śpi>.  Jednomiejscowe V-1.1 FNO [Kowalscy] <kupują> (dom). V-1.2 FPN [One] <pytają> (o Marię). V-1.3 FPM (Głupi) <jest> [ten Jan]. V-1.4 FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego). V-1.5 FPS <Mieszkamy> (w Krakowie). V-1.6 FWB [Ewa] <chce> (spać). V-1.7 FZD <Nie wiedzieliście> (, że oni tu byli).

Schematy zdaniowe  Dwumiejscowe V-2.1 FNO FNO [Jan] <da> (jej) (kwiaty).   ................................................... V-2.13 Quasi-czasownikowe  Zeromiejscowe Q-0 N I C <Mżyło>.  Jednomiejscowe Q-1.1 FNO <Szkoda> (pieniędzy). .......................................................... Q-2.6

LDOCE (1978)

ISJP (2001)

Zdanie typu B. Inny typ zdania: B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana wokół jednego spójnika współrzędnego — o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tego spójnika. Jest to konstrukcja współrzędna. Te dwa typy zdań wyczerpują uniwersum. A jak jest w PJM?

Zdanie typu B. Wściekłem się i wręcz zaczynałem go nienawidzić. Albo wyjdziesz, albo cię zabiję! Przyjdzie, zaproszono też jego żonę, bardzo się cieszymy. Rząd zbierze się jutro, ale nieznany jest program obrad. Nie tylko pada, ale i grzmi. Tu jest as, więc wygrałaś.

Zdanie typu B. Hipoteza: w językach wizualno-przestrzennych punktem wyjścia przy budowaniu zdania jest reprezentacja semantyczna. „Taki jest kształt zdania, jaki jest sens”. W językach fonicznych – punktem wyjścia jest schemat zdaniowy. „Mówiący wkłada sens w schemat zdaniowy”. Czy tak jest naprawdę? Ufff...

Wypowiedzenia niezdaniowe On w pracy? Jan to artysta. My pojechaliśmy rowerkiem, a Jasio skuterem. My rowerkiem, a Jasio pieszo. Won!!! Stać! Jasiu! Cholera jasna. ……………… 57 57

Wypowiedzenia niezdaniowe (b) WARSZAWA CENTRALNA Wódka czysta wyborowa NA PLAŻĘ „Nad Niemnem” Symfonia C-dur Op. 11 PIT-31 ENTER ………… 58 58

Wypowiedzenia niezdaniowe Te wyrażenia to: równoważniki zdania, czyli oznajmienia, teksty sytuowane, czyli zawiadomienia. W tekście polskim jest ich bardzo dużo. A jak jest w PJM? 59 59

Ćwiczenie kończące Analiza składniowa jednego wypowiedzenia… Ona chce nam dziś dać spore pieniądze, za to Anna czyta długie listy ojca i matki.

Podsumowanie Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań między składnikami. Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników bezpośrednich. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne – egzocentryczne. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –uzgodnienie – uporządkowanie linearne. Uzgodnienie: zgoda – rząd. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone. Wypowiedzenia niezdaniowe: oznajmienia i zawadomienia.