Zapomniana gwara ludowa Niedrzwicy Dużej

Projekt edukacyjny realizowany przez Anię Drobek,Patrycję Kasprzak,Karinę Samolej,Remka Widza i Ernesta Palucha w okresie od 27 listopada do 30 kwietnia pod kierownictwem Pani Magdaleny Kosidło .

Celem głównym projektu było: -odtworzenie dawnego brzmienia gwary ludowej używanej dawniej przez mieszkańców Niedrzwicy

-badanie gwary ludowej Niedrzwicy Dużej i okolic Cele szczegółowe: -badanie gwary ludowej Niedrzwicy Dużej i okolic -przypomnienie i utrwalenie dawnych przyśpiewek i słownictwa -zapoznanie ze znaczeniem dawnych wyrazów i zwrotów -przypomnienie brzmienia gwary ludowej -nabycie umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji - zapoznanie z historią dawnej Niedrzwicy

Czym w ogóle jest gwara ludowa? Gwara ludowa to mówiony wariant terytorialny (lokalny) języka narodowego, używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian języka używana przez mieszkańców wsi, ukształtowana niegdyś w obrębie warstwy chłopskiej, podrzędna w stosunku do dialektu. Różni się ona wymową, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego. W niedalekiej jeszcze przeszłości była to odmiana terytorialna, czyli taka, której używano na pewnym obszarze i tylko w określonej warstwie społecznej – chłopskiej.

Efekty pracy Aby dobrze poznać czym była niegdyś niedrzwicka gwara, udaliśmy się na wywiady do starszych mieszkańców Niedrzwicy – naszych babć, dziadków, sąsiadów i innych osób, które od urodzenia mieszkały w Niedrzwicy. To co usłyszeliśmy – spisaliśmy i w ten sposób powstał słownik niedrzwickiej gwary, a więc wyrazów i zwrotów, którymi posługiwali się mieszkańcy Niedrzwicy 70-80 lat temu. Przy okazji utrwaliliśmy od zapomnienia teksty wielu przyśpiewek i wierszyków ludowych, śpiewanych chętnie przy różnych okazjach. Dowiedzieliśmy się także jak nazywały się niegdyś używane przez naszych przodków narzędzia i sprzęty domowe. Starsi przypomnieli nam też brzmienie wielu przysłów ludowych, którymi się nadal posługujemy.

Słownik niedrzwickiej gwary ludowej

akuratny – porządny, dokładny, staranny, a ty zarazo! - przekleństwo alkowa- sypialnia bijak- ruchoma cześć cepa brachol, brejdak - brat bręczeć- marudzić bryle- okulary cep- ręczny przyrząd do młócenia zboża chałupa - dom chaps- kęs chłop - rolnik chłopoki- kawalerzy chochla, ważąchiew - duża łyżka do nalewania zupy chadzać- chodzić cieślica -siekierka cug - przeciąg ćmok- tępak, niezdara darmozjad- obibok, leń drewutnia- miejsce do przechowywania drewna dukt -droga leśna drzewiej - dawniej dwojaki -podwójny garnek z uchem dziabka- motyka dzierżak- dłuższy kij cepów trzymany w ręku przy młóceniu dziewczyce – młode kobiety dzieża- pojemnik do wyrabiania ciasta na chleb

folwark- posiadłość szlachcica gable- widły do ziemniaków garczki - garnki giezło- koszula gilgotki - łaskotki gira - noga godać -gadać, rozmawiać gorczki- garnki gornuszek- szklanka gościniec -publiczna droga gruber- kultywator hajtnąć się - wziąć ślub hebel –stolarski przyrząd służący do wygładzania powierzchni drewna hultaj- łobuz ino- tylko izba -pokój jachać -jechać jadaczka -buzia jarmak - targ jatka- sklep mięsny jo -ja jucha -złego życzenie kadź -zbiornik kajda/zojda- zawieszona płachta zamiast kołyski kajet- zeszyt kalita – drewniany tornister na książki kaletki- klapki kantar- część uprzęży nakładana koniowi na łeb

karczma – restauracja kierat- urządzenie do poruszania maszyn za pomocą koni kociuba - płaska łopata do wsadzania i wyciągania chleba z pieca chlebowego komora –spiżarnia kolej - pociąg kopanina- wycięcie lasu na potrzeby pola kredens- szafa kum – ojciec lub matka chrzestna, ale także lubiany sąsiad, przyjaciel domu lejce – rzemienie do kierowania koniem w zaprzęgu lemieszka/lomieszka/psiocha, kulasza – popularna potrawa z gorących, ubitych ziemniaków z dodatkiem mąki macierz – matka maśniczka – przyrząd do robienia masła młynek – wialnia mić - mieć musi że... – nieprawda, kłamstwo mię- mnie motyka- przyrząd do kopania ziemniaków obrok-pokarm dla koni, cięta żytnia słoma odcim mi -odsłoń mi

parcelacja- likwidowanie patrol -policja oj ty licho- powiedzenie porządek, obrządek -dawać zwierzętom jedzenie palikowanie krów- wiązanie na długim łańcuchu krów za pomocą ostrego palika parcelacja- likwidowanie patrol -policja piec chlebowy -otwór murowany w, którym rozpalało się ognisko z drewna liściastego, potem wyciągało się żar i wkładało formę z ciastem podpłomyki- placki sodowe pieczone przed włożeniem chleba do pieca poić -dać komuś wody po kądzieli -ze strony matki powała, pułap- drewniany strop, sufit powrósło-skręcony sznur ze słomy do przewiązania snopka potaśtany -poczochrany powszechna szkoła -szkoła podstawowa przyśpiwki –przyśpiewki, piosenki pośnik- wieczerza wigilijna pług - narzędzie rolne roście- rośnie rykwa- beksa rzyka- rzeka sąsiek -skrzynia na ziarno sieczka- pocięta słoma, pokarm dla krów

snopek – zżęte zboże powiązane powrósłem spichlerz -magazyn na zboże sień- korytarz sioło- wieś smogol -dym z pieca snopek – zżęte zboże powiązane powrósłem spichlerz -magazyn na zboże sponek- drewniane naczynie na mleko stołeczki- krzesła stóg- duża kopa siana stryj -brat ojca stryjenka -żona stryja strzecha -dach słomiany sąsiek- miejsce na zboże w stodole szwamka- myjka ;gąbka swaty -teście syr- ser szalbież- oszust, krętacz szkita- noga szkoła powszechna – szkoła podstawowa szlabanka- drewniana długa ława do siedzenia i spania szudrać sie -drapać się szypa -łopata ;szufla ścielić –słać łóżko ślipia- oczy śpik -skroń święconka –zawartość koszyka wielkanocnego świniarka – maszyna do młócenia zboża

taśtać –nieść, dźwigać taborek - stołek tytka -torebka papierowa utytlany- ubrudzony uzda- uprzęż waćpan- szanowny pan waćpanna- szanowna pani warząchew/kopyść – długa łyżka z drewna, powszechnie stosowana w kuchni w przytomności - być świadkiem na ślubie waserwaga -poziomica wierzeje-duże, drewniane drzwi do stodoły witojcie -witajcie, dzień dobry wóz drabiniasty- pojazd służący do wożenia zboża z pola wy -pan; pani wygon- wspólne pastwisko wiejskie wykopki- zbieranie ziemniaków z pola wykuciać- wymieszać wyro -łóżko zapaska- fartuch zapiecek –miejsce do spania między piecem a ścianą zaprzyj drzwi -zamknij drzwi zaś-potem zbirać- zbierać zdybać- znaleźć coś zyzol -osoba zezowata

Przedmioty codziennego użytku używane dawniej Od górnego lewego rogu:cep,żelazko na duszę,lampa naftowa. kosz wiklinowy,maselnica,tara do prania,łopata do pieczenia chleba ,bańka na mleko,maszynka do makaronu,drewniane naczynia do gotowania

Powiedzenia ludowe „Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle” „ Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą” „Indyk myślał o niedzieli,a w sobotę łeb mu ścieli” „Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz ” „Kto nie ma szczęścia w kartach, ma szczęście w miłości” „Kto się lubi ten się czubi” „ Kto chce nieba, cierpieć trzeba, a kto chce chleba, pracować trzeba” „Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek” – fałszywa wiara „Co zaszkodziło to nauczyło” - zdobycie doświadczenia w wyniku porażki.

Przysłowia ludowe związane z porami roku „ Na Stanisława żyto jak ława” –zapowiedź dużych plonów. „Zofija kłosy rozwija”- robi się ciepło. „Na Józwa na polu bruzda albo do śniegu albo do wody” – wiosenne prace w polu. „Na Hanki zimne wieczory i ranki”- robi się coraz zimniej. „ Gość w dom Bóg w dom”- szczery, szczęśliwy dom. „Na Agaty wyschną na dworze szmaty” - robi się coraz cieplej, wiatr suszy ubrania. „W zwiastowanie bocian na gnieździe stanie” - zapowiedź rychłej wiosny.

Przyśpiewki ludowe „Grzmią pod stoczkiem armaty,błyszczą białe rabaty a Dwernicki na przedzie na moskala sam jedzie hej za lance chłopacy czemuż będziem tu stali, tam się biją rodacy a my będziem patrzali i zerwali się razem, posterunek rzucili nie czekali rozkazu na moskala ruszyli”.

Przyśpiewki ludowe „Świeci miesiąc na niebie Puść mnie Mańka do siebie. Ref. Jam bo Sambor z Jaworowa Wojtek x3 Wojtek litków z Jaworowa Wojtek x3 Jak żeś ja mam Cię wpuścić Jak ja kiedy ja biedna a ty pan. Po czymś żeś mnie poznała? Poznałam Cię po mowie. Po czapce na głowie.”

Z tamtej strony lądu Jechał chłop na drągu A baba na łopacie Witaj stary bracie !”

„Dudni woda, dudni w czebrowanej studni zakochać się łatwo a odkochać trudni”

„Tatusiu, Mamusiu byk się dusi Dusi niech się dusi Będzie na wesele Do naszej Jagusi. Oj dana, dana”

Czerwone i białe róże sadzi, Którą pannę odprowadzi? Odprowadziłbym ja ją do miasta Nieszczęśliwie patrol naszła Co mnie naszła to mnie naszła Tak naszła i zabrała Jak zabrała i na wojeneczkę iść kazała.”

Król Herol się dowiedział Sto par koni przyjechał „Stoi lipka zielona A pod tą lipką Śliczna krakowianka x3 Wyda za męża A śliczna śliczna x4 krakowianka Król Herol się dowiedział Sto par koni przyjechał A śliczna krakowianka Wyda wyda za męża.”x3

Wierszyki ludowe A pelikan, wielki ptak , A czy żarłok jeszcze jak, A czy tłusty oho ho Zjada dziennie rybek sto, Jeszcze więcej zjeść by chciał, Byle tylko kto mu dał.”

Bibliografia Wywiady przeprowadzone z następującymi osobami: - Wandą Paluch, - Bolesławem Paluchem, -Janem Drobkiem, - Zofią Parczyńską, -Janiną Bierak, -Sabiną Bierak, - Ignacym Pasierbowiczem. Strony www: sjp.pwn.pl/slownik/2463595/gwara_ludowa.

Dziękujemy za uwagę ;) Koniec.