5. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2014-2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/ 1

Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii. Fleksja polska. Elementarz składni. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne. 2

Wykład 5: Fleksja polska.

Co to jest fleksja? Słownik nie jest zbiorem słów wypisanych z tekstu. Słowa są upakowane w leksemy (= hasła słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej większości JN w świecie. Intuicja szkolna: fleksja = odmiana wyrazów... Intuicja techniczna (np. cudzoziemca): biorę hasło ze słownika; żeby użyć tego hasła w tekście, zwykle muszę je „zmienić” („odmienić”)... hasło (= leksem): zbiór słów (= form wyrazowych)

Co to jest fleksja? Są leksemy nieodmienne: A, BYLEBY, DOKĄD, GDY, PONIEWAŻ, POD, PSIAKREW, SKĄDKOLWIEK, ZAMIAST,... A następujące leksemy: EMU, OD, MUZEUM, STEREO, SUPER ??? A w PJM?

Co to jest fleksja? STUDENT = {student, studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,...} CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...} DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...}

Co to jest fleksja? Leksem to zwykle zbiór bardzo liczny: STUDENT: 16 elementów CZYTAĆ: 99 elementów DYSKRETNY: 75 elementów Tak naprawdę: jeszcze więcej... A jak jest w PJM?

Co to jest fleksja? Konieczne jakieś uporządkowanie: zbioru leksemów, zbioru form wyrazowych w ramach leksemu. Zajmują się tym dwie fleksje...

Dwa poziomy fleksji Fleksja jako fragment opisu gramatycznego: fleksja głębinowa: opis struktury leksemu(= szkolny rozbiór gramatyczny); fleksja powierzchniowa: opis budowy form wyrazowych i klasyfikacja leksemów na wzorce odmiany (= szkolne „tematy”, „końcówki” i „wymiany głoskowe”).

Fleksja głębinowa Opozycje fleksyjne to kategorie gramatyczne: przypadek rodzaj liczba osoba czas tryb ...... Czy są takie kategorie w PJM?

Fleksja głębinowa Jaki mamy pożytek z fleksji? Semantyczny: Chłopiec śpi. : Chłopcy śpią. Śpię. : Śpisz. : Śpi. Mży. : Mżyło. : Będzie mżyło. ............................

Fleksja głębinowa Składniowy: Ten chłopiec śpi. : Ci chłopcy śpią. Ten chłopiec śpi. : Ta dziewczyna śpi. : To widmo śpi. bez mamy : o mamie : za mamę Semantyczno-składniowy: Mama zabiła gęś. : Mamę zabiła gęś. : Zabił gęś mamą. Pięć mam płacze. : Kuzynka mamy płacze.

Kategorie gramatyczne (= fleksyjne) Kategorie fleksyjne: opozycje w zbiorze form wyrazowych w poprzek leksemu. Zwykle – dla wszystkich leksemów (= są seryjne). Wartości kategorii fleksyjnych: człony takich opozycji. Przypadek, Osoba, Czas ale: mianownik, trzecia, przyszły Język fleksyjny: taki, w którym fleksja służy składni. A PJM?

Części mowy W szkole – klasy wyrazów: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, zaimki, przyimki,... Klasyfikacja szkolna: na jakiej podstawie? Problemy: kupować – czasownik. A kupowanie? krótki – przymiotnik. A krótkość? A kupujący? szkoła – rzeczownik. A coś? A kupno? A szczerość?

Części mowy Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich Zygmunta Saloniego Mamy leksem LX. Pytamy kolejno: (1) czy jest odmienny; (2) czy odmienia się przez przypadek; (3) czy odmienia się przez osobę; (4) czy odmienia się przez rodzaj; (5) czy odmienia się przez liczbę; (6) czy jest samodzielny składniowo; (7) czy pełni funkcję łączącą; (8) czy ma rząd. 15 15

Części mowy

Części mowy RZECZowniki PRZYMiotniki LICZebniki CZASowniki CZAS NIEWL — czasowniki niewłaściwe PART-PRZYS — partykuło-przysłówki SPOJ — spójniki PRZYIMki WYKrzykniki

Części mowy Czy są części mowy w PJM?

Paradygmat Sposób podania (= zapisania) leksemu: tabela. Tabela ma tyle wymiarów, ile kategorii gramatycznych ma dany leksem (= przez ile rzeczy się odmienia). Taka tabela to paradygmat.

Paradygmat

Paradygmat

Paradygmat

DNIEĆ ŚWITAĆ2 WARTO Czasowniki Czasowniki — klasa leksemów odmiennych nie odmieniających się przez przypadek, ale odmieniających się przez osobę. CZYTAĆ JEŚĆ MIEĆ Czasowniki niewłaściwe — klasa leksemów odmiennych nie odmieniających się przez przypadek ani przez osobę. DNIEĆ ŚWITAĆ2 WARTO

Kategorie fleksyjne osoba (tylko czasowniki) liczba (tylko czasowniki) rodzaj (tylko czasowniki) tryb czas

Osoba Formy czasownikowe nieosobowe: bezokolicznik (jeść) bezosobnik (jedzono) imiesłów (jedząc). Formy osobowe i bezosobnik to formy finitywne.

Osoba Funkcja semantyczna: lokalizacja przestrzenna treści zdania Osoba — relacja między nadawcą (N) i odbiorcą (O) a zbiorem R obiektów odpowiadającym podmiotowi-mianownikowi: pierwsza: do zbioru R należy N. druga: do zbioru R należy O. trzecia: do zbioru R nie należy ani N, ani O.

Osoba Funkcja składniowa: uzgodnienie formy osobowej czasownika z podmiotem-mianownikiem Ja jadłbym to z chęcią. — * Ty jadłbym to z chęcią. Wy jecie obiad. — * Oni jecie obiad. Piotr będzie to jeść. — * Piotr będę to jeść. A jak jest w PJM?

Rodzaj Zróżnicowanie rodzajowe wykazują niektóre formy czasownikowe: formy czasu przeszłego (jadł — jadła — jadło), jeden z wariantów form czasu przyszłego (będziemy jedli — będziemy jadły), formy trybu warunkowego (jadłbyś — jadłabyś — jadłobyś).

Rodzaj [Funkcja semantyczna: informacja o płci N lub O (dla 1. i 2. osoby)]. Funkcja składniowa: uzgodnienie formy osobowej czasownika z podmiotem-mianownikiem. Chłopiec jadł. — *Chłopiec jadła. Dziewczyny będą jadły. — *Dziewczyny będą jedli. A jak jest w PJM?

Tylko formy finitywne oznajmujące! Czas Tylko formy finitywne oznajmujące! JEŚĆ ZBIĆ TRZEBA prze jadła zbiłeś trzeba było ter je ______ trzeba przy będzie jeść zbijesz trzeba będzie

Czas Funkcja semantyczna: lokalizacja treści zdania naosi czasu – usytuowanie momentu odniesienia do rzeczywistości (MR) względem momentu mówienia (MM). Przeszły: MR przed MM (= „przedtem”) Przyszły: MR po MM (= „potem”) Teraźniejszy: MR = MM (= „równocześnie”)  

Czas Zdania o wartości czasu teraźniejszego są wieloznaczne.   Janek je z nami. 'je w tej chwili' (znaczenie aktualne), 'zwykł jeść' (znaczenie habitualne), 'może jeść' (znaczenie potencjalne) lub ‘w ogóle', 'zawsze' (znaczenie uniwersalne). Ogólnie: Teraźniejszy: MR = MM lub MR — nieistotny. A jak jest w PJM?

Rzeczowniki Rzeczowniki — klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Czyli: tradycyjne rzeczowniki i zaimki rzeczowne KOT MATKA DOBRO PISANIE JA ONA NIC

Kategorie fleksyjne liczba przypadek

pojedyncza mnoga Liczba dom domy matki matek jego ich muzeum muzeach idiotko idiotki

Liczba Funkcja semantyczna: przeciwstawienie element : zbiór elementów. To dom. — To domy. Jego widzieliście? — Ich widzieliście? Opowiadano o muzeum. — Opowiadano o muzeach. Dotyczy rzeczowników policzalnych (DOM, MATKA, MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZŁOŚĆ, MRÓZ), i to w użyciach referencjalnych:   Pies pogryzł matkę. — użycie referencjalne Pies jest ssakiem. — bez odniesienia

Liczba Defektywność co do liczby: (a) singularia tantum i (b) pluralia tantum.   Neutralizacja opozycji liczby:  Kupiłem nowe spodnie.  Nożyczki zawsze nam giną. A jak jest w PJM?

Przypadek mianownik dom matki on muzea dopełniacz domu matek jego muzeów celownik domowi matkom jemu muzeom biernik dom matki jego muzea narzędnik domem matkami nim muzeami miejscownik domu matkach nim muzeach wołacz domu matki ___ muzea [Funkcja semantyczna: ???] Funkcja składniowa: wartość narzucana przez kontekst składniowy. Przypadek rządzony!!!

Przypadek mianownik: ______ stoi: Dom stoi na wzgórzu. niż _____: Znałem mądrzejszych niż on. dopełniacz: strzec ______: Strzegli muzeum. do ______: Idę do domu. ................................ biernik: Jan ma ______: Jan ma dom. na _____: napadał na matki narzędnik: być ________: Była matką. z ______: Pokłóciłem się z nim. ...................................

Przypadek MATKA [1] P R Z Y P A D E K: [2] L I C Z B A: [2a] pojedyncza [2b] mnoga [1a] mianownik matka matki [1b] dopełniacz matki matek [1c] celownik matce matkom [1d] biernik matkę matki [1e] narzędnik matką matki [1f] miejscownik matce matkach [1g] wołacz matko matki

Przypadek A jak jest w PJM?

Rodzaj  Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika.   Rzeczownik rządzi rodzajem czasownika, przymiotnika i liczebnika. Wartość rodzaju przypiszemy leksemowi. Rozróżnimy 7 do 9 klas rodzajowych rzeczowników... A jak jest w PJM?

Fleksja powierzchniowa Problem — wypełnienie klatek paradygmatu. Czyli: - jak wyglądają formy wyrazowe danego leksemu; - jak utworzyć daną formę na podstawie innej formy?   Typy form fleksyjnych: formy syntetyczne formy analityczne (w tym: aglutynacyjne). 43

Fleksja powierzchniowa  Rozbiór: temat fleksyjny i część gramatyczna.   Część gramatyczna: pojedynczy morfem — końcówka sekwencja morfemów (końcówek) osobne słowo (być może, wraz z a. lub b.). 44

Fleksja powierzchniowa Formy syntetyczne: dziewczyny: dziewczyn- -y chłopiec: chłopiec- - najmłodszy: naj- -młod- -sz- -y AGL czytałaś: czyta- -ł- -a- -ś AGL czytali: czyta- -l- -i- -   [Formy analityczne: AGL (ty)ś ... czytała: -ś ... czyta- -ł- -a AGL byśmy... czytały: by- -śmy.... czyta- -ł- -y będę czytać: będ- -ę czyta- -ć AGL czytało będzie: czyta- -ł- -o będzie- -] 45

Fleksja powierzchniowa Problemy: a. końcówki wspólnofunkcyjne i ich dystrybucja, b. alternacje w tematach i ich dystrybucja, c. wzorce odmiany (klasyfikacja leksemów).   Ad a.: (mianownik liczby mnogiej)  -e (drwale, arbitraże, dworzanie, ciemnie, stolice, kasze)  -y (starcy, robotnicy, brzuchy, stoły, dziewczyny, myszy)  -i (króliki, hetmani, podłogi, kości)  -owie (paziowie, widzowie, wrogowie, panowie)  -a (akta, pola, okna) 46

Fleksja powierzchniowa Ad b.: (alternacje w temacie) CZYTAĆ: czytam, czytasz,..., czytają,..., czytałem,... WIEŹĆ: wiozę, wieziesz,..., wiozłem,..., wiózł,..., wieźli,..., wieziono,... ROBOTNIK: robotnik,..., robotnikiem, ..., robotnicy,... SZKOŁA: szkoła,..., szkole,..., szkół,... MAŁY: mały,..., mali,..., mniejszego, ... 47

Fleksja powierzchniowa Uwaga: w polszczyźnie odmieniaja się tematy! To się nazywa morfonologia droga: drog- + -a drodze: 1. drog- => drodz-, 2. drodz- + -e dróg: 1. drog- => dróg-, 2. dróg- + - kupował: kupowa- + -ł kupujesz: 1. kupowa- => kupuje-, 2. kupuje- + -sz kupując: 1. kupowa- => kupuj-, 2. kupuj- + -ąc ciąć: cią- + -ć tnę: 1. cią- => tn-, 2. tn- + -ę tnął: 1. cią- => tną-, 2. tną- + -ł 48

Fleksja powierzchniowa Ad c.: (wzorce odmiany) Klasyfikacja fleksyjna leksemów — oparta na regularnych odpowiedniościach typu a. i typu b.: generowanie tematów od tematów, dopasowywanie końcówek. Systematyzacja fleksji polskiej — dzieło Jana Tokarskiego. 49

Fleksja powierzchniowa Czasowniki 1: CZYTAĆ czytać, ~am, ~asz, ~ają, ~aj, ~ał, ~ali, ~ano 2: UMIEĆ umieć, ~em, ~esz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 3: SZALEĆ szaleć, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 4: KUPOWAĆ kupować, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ował, ~owa­li, ~owano 5a: CIĄGNĄĆ ciągnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~nął, ~nęli, ~nięto 5b: SUNĄĆ sunąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~ń, ~nął, ~nęli, ~nięto 5c: CHUDNĄĆ chudnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~ł, ~li, ~nięto 6a: MÓWIĆ mówić, ~ię, ~isz, ~ią, ~, ~ił, ~ili, ~iono 6b: WARZYĆ warzyć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ył, ~yli, ~ono 50

Fleksja powierzchniowa 7a: MYŚLEĆ myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano 7b: SŁYSZEĆ słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano 8a: PISYWAĆ pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywa­li, ~ywano 8b: OPUKIWAĆ opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano 9: PISAĆ pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~, ~ał, ~ali, ~ano 10a: ŻYĆ żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to 10b: GRZAĆ grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 10c: DĄĆ dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto 11: NIEŚĆ nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~, ~ł, ~li, ~iono 51

Fleksja powierzchniowa 7a: MYŚLEĆ myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano 7b: SŁYSZEĆ słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~, ~ał, ~eli, ~ano 8a: PISYWAĆ pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywa­li, ~ywano 8b: OPUKIWAĆ opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano 9: PISAĆ pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~, ~ał, ~ali, ~ano 10a: ŻYĆ żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to 10b: GRZAĆ grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 10c: DĄĆ dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto 11: NIEŚĆ nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~, ~ł, ~li, ~iono 52