Ciepłolecznictwo w medycynie fizykalnej i termoregulacja

Termoregulacja Człowiek należy do organizmów stałocieplnych, co oznacza, że temperatura wnętrza jego ciała (część rdzenna) jest utrzymywana na stałym poziomie niezależnie od temperatury otoczenia. Jest to możliwe dzięki temu, że odpowiedni fizjologiczny układ regulacyjny utrzymuje równowagę pomiędzy wytwarzaniem lub pobieraniem przez organizm ciepła, a jego oddawaniem. Regulacja temperatury ciała zachodzi na drodze chemicznej i fizycznej przy czynnym udziale mechanizmów nerwowych i humoralnych.

Regulacja chemiczna - dotyczy ilości wytwarzanego ciepła w organizmie przez wpływ na przemianę materii, głównie w części rdzennej ciała. Regulacja fizyczna - obejmuje kontrolę oddawania ciepła przez organizm, która zachodzi przez powierzchowną część ciała, zwaną warstwą korową, stanowiącą 35% całkowitej masy ciała. Temperatura tej korowej warstwy zmienia się, zwiększając się lub zmniejszając, zgodnie ze zmianami temperatury otoczenia. Wykładnikiem temperatury ciała części rdzennej ciała jest temperatura mierzona w jamie ustnej lub odbycie. Wykładnikiem temperatury części korowej jest temperatura mierzona w dole pachowym.

Zależnie od różnic temperatury między organizmem, a jego środowiskiem zachodzić może wymiana ciepła w jednym lub w drugim kierunku. Organizm może je pobierać lub tracić.

Nagi człowiek w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej traci ciepło: 1.Przez promieniowanie - 60% 2.Odparowanie wody z potu - 25% 3.Przewodzenie i konwekcję do powietrza - 12% 4.Przewodzenie do przedmiotów z którymi się styka - 3% 5.Ogrzanie wydalin i oddychanie skórne - < 1% Konwekcja - przenoszenie ciepła w cieczach lub gazach przez będące w ruchu cząsteczki materii)

Przewodzenie i konwekcja do powietrza zależy od prędkości ruchu powietrza i jest wprost proporcjonalne do różnicy temperatury skóry i powietrza oraz powierzchni skóry. Mechanizm ten jest nieskuteczny, gdy temperatura otoczenia wzrasta powyżej 35 stopni C. W tych warunkach pobieraniu ciepła przez organizm zapobiega jedynie pocenie się i odparowanie potu. Człowiek nie zaadaptowany do gorąca traci 1,5 l potu/godz. Człowiek zaadaptowany nawet do 4l potu/godz. Na odparowanie 1g potu organizm zużywa 0,58 kcal Pocenie się i odparowanie potu zależy od temperatury, wilgotności i ruchu powietrza.

Obrona przed przegrzaniem Stanowi ją różnica temperatur między powierzchnią ciała - częścią korową, a wnętrzem organizmu - częścią rdzenną. Czynniki wpływające na proces wymiany ciepła między częścią rdzenną i korową. 1.Wielkość tego układu „buforowego” jest proporcjonalna do masy ciała (ludzie szczupli oraz dzieci gorzej znoszą zachwianie równowagi cieplnej) 2.Przepływ krwi z części rdzennej do skóry - rozległa sieć naczyń w warstwie podbrodawkowatej skóry, splot żylny leżący bezpośrednio pod skórą. Wielkość dopływu krwi do tego splotu może się zmieniać w zakresie 0 - 30%, dlatego im więcej krwi dopływa z wnętrza ciała do tego splotu tym więcej ciepła dociera do skóry. Tkanka tłuszczowa (zły przewodnik - 1/3 przewodnictwa innych tkanek) zapewnia stałość temperatury części rdzennej mimo zmian temperatury otoczenia.

Receptory zimna i ciepła Temperatura ciała jest regulowana przez mechanizmy nerwowe działające na zasadzie sprzężenia zwrotnego za pomocą ośrodka umiejscowionego w podwzgórzu, połączonego z odpowiednimi receptorami wykrywającymi odchylenia od żądanej temperatury. Zmysły człowieka odróżniają ciepło od zimna dzięki istnieniu w skórze dwóch rodzajów receptorów temperatury, z których każdy reaguje bardziej na inny jej zakres. Bodźce z tych receptorów prowadzone są poprzez odpowiednie neurony przez rdzeń kręgowy do różnych części podwzgórza.

Receptory zimna - maksymalna częstość wyładowań w zakresie temperatur między 35 - 25 stopni, zmniejsza się powyżej i poniżej tych skrajnych temperatur spadając do zera poniżej 10 stopni i powyżej 41 stopni (poza granicą tych temperatur odczucie zimna nie zmienia się). Reagują zwiększeniem wyładowań na ochłodzenie i brakiem wyładowań na ogrzanie. Receptory ciepła - ulegają wyładowaniom z maksymalną częstotliwością w obrębie temperatur 38 - 43 stopnie. Na ogrzanie reagują wzrostem wyładowań, a na oziębienie zahamowaniem.

Maksymalna częstość wyładowań z receptorów ciepła wynosi tylko 1/3 tej wartości, jaka cechuje receptory zimna, dlatego ilość impulsów we włóknach aferentnych z receptorów zimna jest 30 x większa, niż impulsów aferentnych z receptorów ciepła. Z tego powodu zimno wywiera na organizm człowieka silniejsze działanie niż ciepło. Receptory ciepła i zimna nie są w skórze rozmieszczone równomiernie, receptorów ciepła jest mniej niż zimna W skórze kończyn jest ich o połowę mniej niż w skórze tułowia Proporcje między poszczególnymi rodzajami receptorów zmieniają się zależnie od okolicy ciała np. skóra twarzy jest bardziej wrażliwa na zimno.

Ośrodek termoregulacji W wyniku bodźców z receptorów skóry i bodźców powstających pod wpływem temperatury krwi ośrodek termoregulacji uruchamia, zależnie od potrzeby, mechanizmy: 1.utraty ciepła i wstrzymanie jego wytwarzania 2.zatrzymania ciepła i zwiększenia jego wytwarzania. 3.Odruchy rdzeniowe, które w następstwie działania ciepła lub zimna na skórę powodują odpowiednią reakcję naczynioruchową w skórze.

Intensywność tych reakcji jest regulowana przez ośrodek termoregulacji, jej mechanizm jest uruchamiany po przekroczeniu w obie strony krytycznej temperatury 37,6 stopni.

Poniżej tej temperatury następuje zwiększone wytwarzanie ciepła i zmniejszenie jego utraty zwężenie naczyń krwionośnych skóry na powierzchni całego ciała na skutek pobudzenia podwzgórzowych ośrodków współczulnych, co zapobiega przenoszenia ciepła z części korowej do rdzennej zahamowanie pocenia się wytwarzanie ciepła poprzez skurcze mięśni w postaci dreszczy, które zwiększają wytwarzanie ciepła o 50% uruchamia się chemiczna termogeneza polegająca na zwiększeniu metabolizmu komórkowego zwiększa się wytwarzanie w podwzgórzu hormonu uwalniającego tyreotropinę, który powoduje w przysadce mózgowej wzrost wydzielania tyreotropiny. Ta z kolei zwiększa wydzielanie tyroksyny w gruczole tarczowym, powodującej zwiększenie metabolizmu komórkowego.

Powyżej krytycznego poziomu temperatury ośrodek termoregulacji powoduje zwiększenie utraty ciepła poprzez: pobudzenie wydzielania potu zahamowanie ośrodków współczulnych i rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry zahamowanie wytwarzania ciepła Krytyczny poziom temperatury ciała może zostać zmieniony przez sygnały docierające do ośrodka termoregulacji z obwodowych receptorów np. Przegrzanie receptorów skóry może go obniżyć nawet o kilka stopni (pocenie się może wystąpić już przy 36 stopniach, wzrost wytwarzania ciepła już poniżej 36 stopni).

Miejscowe i ogólne działanie ciepła 1.Bodziec ciepła niezbyt silny, powoli zwiększający swoją siłę powoduje - rozszerzenie tętniczek, naczyń włosowatych i żył skóry i tkanki podskórnej oraz otwarcie nieczynnych dotąd naczyń włosowatych, co powoduje znaczny wzrost ukrwienia skóry. To czynne przekrwienie, głównie o charakterze tętniczym wywołuje żyworóżowe zabarwienie skóry. Przy przedłużającym się działaniu ciepła barwa skóry zmienia swój odcień na różowosiny, co jest wyrazem zahamowania działania mechanizmów regulacyjnych.

2.Bodziec ciepła silny i nagły (gorąco) może spowodować krótkotrwały skurcz naczyń krwionośnych poprzedzający ich rozszerzenie (reakcja dwufazowa, podobnie, jak po zadziałaniu zimna). W pierwszej fazie działania gorąca skóra jest blada, występuje „gęsia skórka”, uczucie tępego ucisku, nasilające się niekiedy do bólu. W drugiej fazie skóra ulega zaczerwienieniu, występuje uczucie gorąca aż do uczucia ciepła oraz dobre samopoczucie.

Ciepło powoduje: - rozszerzenie naczyń krwionośnych - obniżenie ciśnienia krwi - zwiększenie procesów dyfuzji przez naczynia włosowate - pobudzenie komórkowej przemiany materii - pobudzenie części sympatycznej układu autonomicznego - przyspieszenie czynności serca i zwiększenie jego pojemności min. - zmniejszenie napięcia ścian naczyń żylnych - zmniejszenie lepkości płynów ustrojowych - działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne - działanie rozkurczowe - rozluźnienie mięśni szkieletowych - wyrównanie napięcia układu wegetatywnego - odprężenie psychiczne i sprzyja zasypianiu - mała hipertermia pobudza, duża hamuje procesy immunologiczne

Odczyny naczyniowe na zimno i ciepło zależnie od siły bodźca mogą mieć charakter miejscowy lub wskutek odruchów konsensualnych mogą rozprzestrzeniać się na całą skórę. W złożonym mechanizmie zmian naczynioruchowych skóry, oprócz wymienionych już czynników, udział biorą takie hormony tkankowe, jak histamina czy acetylocholina uwolnione przez zabiegi ciepłolecznicze.

Ciepłolecznictwo Rodzaj termoterapii polegający na dostarczaniu organizmowi ciepła lub powodowaniu jego powstania w tkankach.

Formy ciepłolecznictwa I.Przez dostarczenie ciepła 1.Wodolecznictwo (hydroterapia) 2.Balneoterapia 3.Stosowanie parafiny, gorącego powietrza, piasku i innych tworzyw II.Przez wzbudzenie powstania ciepła w tkankach 1.Stosowanie promieniowania IR 2.Stosowanie prądów wielkiej częstotliwości 3.Stosowanie ultradźwięków

Terapeutycznie pożądane działanie ciepła I.Przy miejscowym zastosowaniu 1.Poprawia ukrwienie, wywołuje przekrwienie tkanek, wykazuje działanie przeciwzapalne, z tym że w zapaleniach wysiękowych i w ostrych stanach zapalnych lepiej jest stosować zimno. 2.Przejawia działanie przeciwbólowe, przede wszystkim w dolegliwościach bólowych spowodowanych wzmożonym napięciem mięśni

3.Poprawia rozciągliwość kolagenowej tkanki łącznej (zwłaszcza przy równoczesnym wykonywaniu ćwiczeń rozciągających np. w przykurczach stawowych (bez zmian kostnych) 4.Poprawia lepkość mazi stawowej i wskutek tego zwiększa ruchomość stawów 5.Sprzyja resorpcji (np. w naciekach zapalnych lub pourazowych, obrzękach, krwiakach, - nie stosuje się ciepła w pierwszym okresie po urazie) 6.Poprawia trofikę tkanek 7.Zwiększa fagocytozę

II.Przy przegrzewaniu całego ciała 1.Zwiększenie nasilenia procesów przemiany materii i pobudzenia krążenia, przestrojenie układu autonomicznego w kierunku trofotropii, stymulacja układu przysadkowo-nadnerczowego, działanie przeciwzapalne 2.Działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, cytostatyczne 3.Stymulacja fagocytów, działanie immunosupresyjne lub immunostymulujące, nasilenie działania niektórych leków

Terapeutycznie niepożądane działanie ciepła 1.Uczynnia utajone infekcje 2.Wzmacnia działanie istniejących infekcji i zapalenia 3.Uaktywnia enzymy, między innymi enzymy degradujące chrząstkę stawową np.kolagenazę 4.Powoduje zwiększenie przepuszczalności ścian naczyń, a wskutek tego wywołuje obrzęki i powoduje krwawienia 5.Powoduje powstanie zakłóceń w czynności serca i krążenia

Wskazania Wskazania do leczniczego stosowania ciepła uległy w ostatnich latach znacznemu ograniczeniu. Mimo to jest ono nadal stosowane w wielu chorobach, przede wszystkim przewlekłych, w okresach wolnych od zaostrzeń, takich, jak: choroba zwyrodnieniowa stawów obwodowych choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa zzsk (peloidoterapia) Stany po stłuczeniach i urazach tkanek miękkich mogą być leczone ciepłem dopiero po ustąpieniu odczynu zapalnego

Przeciwwskazania 1.Wszystkie ostre i podostre zapalenia, w tym zaostrzenia występujące w przebiegu przewlekłych chorób np. - choroby zapalne układu ruchu (rzs, zaostrzenia chzs) 2.świeże wypadnięcie dysku 3.obrzęki 4.krwawienia i choroby, w przebiegu których mogą wystąpić krwawienia 5.nowotwory 6.tętnicze i żylne zaburzenia krążenia obwodowego 7.zakrzepy i stany po zakrzepowych zapaleniach żył

8.ciężkie choroby serca i krążenia 9.Ciężkie choroby ogólne 10.u niemowląt i w wieku starczym 11.w miażdżycy tętnic 12.w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy 13.w dużym nadciśnieniu 14.w zaburzeniach czucia 15.ciepłe zabiegi na większe powierzchnie nie powinny być stosowane u osób z częstoskurczem (obciążają wszystkie mechanizmy regulacyjne ustroju, zwłaszcza serca, krążenia i oddychania)

Metody ciepłolecznictwa (suche ciepło) I.Dostarczanie ciepła 1.Nagrzewanie miejscowe - suszarka, termofor, poduszka elektryczna 2.Budki cieplne Polano (świetlanki) - ogrzewane żarówkami, temp. do 45 stopni, czas trwania zabiegu 20-30 minut. 3.Nagrzewanie gorącym piaskiem - woreczki w temp. 40 - 60 stopni, całkowite kąpiele piaskowe ( w wannie, temp. 45 stopni, tylko u osób ze zdrowym sercem) 4.Komory z podczerwienią

5.Zabiegi parafinowe - częściowe kąpiele parafinowe - okłady parafinowe - zawijania parafinowe - rękawiczki lub skarpety parafinowe Parafina cechuje się dużą pojemnością cieplną i małym przewodnictwem tzn. bardzo wolno oddaje swe ciepło. Do zabiegów stosuje się parafinę białą o punkcie topnienia 45-50 stopni i punkcie wrzenia 250 stopni. Do zabiegów z zanurzeniem kończyn stosuje się parafinę o temperaturze 53-54 stopnie, do nakładania na ciało do 60 stopni. Do parafiny nie może dostać się woda (poparzenia).

Zabiegi parafinowe - wskazania: choroby reumatyczne, blizny i zrosty pooperacyjne, przykurcze pourazowe i pooperacyjne Przeciwwskazania: choroby, w których przeciwwskazane jest stosowanie ciepła, stany odwapnienia kości (osteoporoza ?), ostre stany zapalne, gruźlica, obrzęki, choroby skóry, stany zagrażające krwawieniem, zapalenie żył

Częściowe kąpiele parafinowe - obejmują kąpiel parafinową rąk i nóg Częściowe kąpiele parafinowe - obejmują kąpiel parafinową rąk i nóg. Wykonuje się w odpowiednich naczyniach z parafina podgrzaną do ok. 53 stopni, czas trwania zabiegu 30-40 minut. W czasie zabiegu chory powinien poruszać kończyną, co jest ułatwione dzięki ciepłu przekazanemu przez parafinę. Okłady parafinowe - wykonuje się na duże stawy: bark, plecy, stawy kolanowe i łokciowe. Polega na nakładaniu za pomocą pędzla 1-2 cm warstwy rozgrzanej parafiny (ok. 60 stopni) i owinięcie ceratą oraz suchą flanelą.Okład utrzymuje się ok. 30 minut.

Okłady parafinowe stóp i dłoni - przez kilkakrotne szybkie (1 sek Okłady parafinowe stóp i dłoni - przez kilkakrotne szybkie (1 sek.) włożenie i wyjęcie z ogrzanej do 54 stopni parafiny i uzyskaniu 2 centymetrowej warstwy okrywa się ręce lub stopy ceratą i flanela lub wełnianą tkaniną, czas trwania zabiegu 30 min. Zawijania - okłady na staw barkowy, łokciowy, kolanowy oraz dłonie i stopy za pomocą gazy zanurzonej w parafinie. Po nałożeniu cienkiej warstwy ochronnej owija się dany staw 2- 3 warstwami gazy nasyconej parafiną. Dalsza procedura jak wyżej.

7.Hydroterapia - działanie termiczne, hydrostatyczne i mechaniczne. Czynnik termiczny - zabiegi ciepłe (34-37 stopni) oraz gorące (38-42 stopnie). Działanie: - przyspieszenie pracy serca - obniżenie ciśnienia krwi - zwiększenie wydzielania potu i moczu - rozluźnienie mięśni szkieletowych i gładkich - działanie uspokajające i nasenne - zmniejszenie apetytu

W zależności od pory stosowania działanie łagodne lub bodźcowe. Stosowane przed południem (faza przegrzewania dobowego rytmu biologicznego człowieka) działają łagodniej Stosowane po południu (faza ochładzania rytmu biologicznego) działają bodźcowo.

II.Wzbudzanie powstania ciepła w tkankach 1.Promieniowanie IR 2.Ultrasonoterapia 3.Prądy wielkiej częstotliwości

1.Promieniowanie IR (A, B i C) Działanie biologiczne promieniowania podczerwonego polega na przegrzewaniu tkanek. Penetracja tego promieniowania do tkanek wynosi od 0,5 do 30 mm i zależy od długości fali (im krótsza tym głębsza penetracja np.typ A promieniowania IR (infra red) o długości prom. 770-1500nm przenika aż do tkanki podskórnej (tylko w 1/3 jest absorbowane przez naskórek). Miejscowe działanie promieniowania IR charakteryzuje się powstaniem rumienia cieplnego, działanie na duże powierzchnie powoduje odczyn cieplny ogólny.

Zastosowanie promieniowania IR Przewlekłe i pododstre stany zapalne stawów, tkanek okołostawowych, skóry Zespoły bólowe kręgosłupa, nerwobóle Stany po przebytych zapaleniach skóry i tkanek miękkich Naświetlania promieniowaniem IR można stosować jako zabieg wstępny przed jonoforezą, masażem,ćwiczeniami. Aparatura: promienniki typu „słońce elektryczne”, promienniki ksenonowe lub halogenowe, lampy solux z odpowiednimi filtrami.

Działanie mechaniczne, efekt cieplny i działanie chemiczne. 2.Ultrasonoterapia Działanie mechaniczne, efekt cieplny i działanie chemiczne. Efekt cieplny - pierwotna, mechaniczna energia ultradźwięków zostaje po zaabsorbowaniu, w różnym stopniu, zależnym od konsystencji tkanek, kąta padania oraz częstotliwości przekształcona w ciepło. Zaznacza się to najwyraźniej na powierzchniach granicznych różnych tkanek. Najlepiej przegrzewa się tkanka nerwowa, kostna, mięśniowa, najsłabiej tkanka tłuszczowa i skóra. Tak więc za pomocą u-dźwięków uzyskać można celowane przegrzanie tkanek głębiej leżących, zwłaszcza pogranicza tkanki mięśniowej i kostnej. Efekt leczniczy u-dźwięków jest pochodną wymienionych trzech mechanizmów.

Efekt działania ultradźwięków: - działanie przeciwbólowe - działanie przekrwienne, rozszerzające naczynia krwionośne - zmniejszenie napięcia mięśniowego - zmniejszenie przewodnictwa nerwowego - hamowanie aktywności układu współczulnego - hamowanie procesów zapalnych i przyspieszenie wchłaniania tkankowego Zastosowanie: rzs, zzsk, entezopatie, zespoły bólowe w przebiegu osteoartrozy, neuropatie, choroby neurologiczne ze zwiększonym napięciem mięśniowym, stany pourazowe stawów i tkanek miękkich, twardzina, blizny, bliznowce

3.Prądy wielkiej częstotliwości Najczęściej stosowana forma, to diatermia krótkofalowa. Metoda kondensatorowa - wykorzystuje się zmienne pole elektryczne, które wytwarza się między okładkami kondensatora działając na tkanki. Pozwala to na przegrzewanie tkanek głębiej położonych. Metoda indukcyjna - wykorzystuje się zmienne pole magnetyczne-prądy wirowe. Znajdują zastosowanie w przegrzewaniu tkanek powierzchniowych w stosunku do skóry, w tym głównie tkanki mięśniowej.

Mechanizm działania - ciepło powstające na poziomie molekularnym rozszerza naczynia krwionośne, poprawia ukrwienie i trofikę tkanek. Działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza przewodnictwo w nerwach (działanie przeciwbólowe), zmniejsza przekrwienie mięśni powodując ich rozluźnienie. Zastosowanie: podostre i przewlekłe stany zapalne skóry, mięśni, stawów, tkanek okołostawowych oraz narządów głębiej położonych (wątroba, jajniki). Dkf ma również zastosowanie w nieżytach oskrzeli, zapaleniu ucha, zatok. Inne metody:arsonwalizacja, dkf impulsowa, fale decymetrowe, diatermia mikrofalowa.