Psychologia rozwoju

Periodyzacja rozwoju 1. Okres prenatalny: 0-9 m.ż. -------- Narodziny-------- 2. Okres niemowlęcy: od narodzin do 1 r.ż. w tym okres noworodkowy: od narodzin do 1 m.ż. 3. Okres poniemowlęcy: od 1 r.ż. do 3 r.ż. 4. Wczesne dzieciństwo: 2, 3 r.ż. do 6, 7 r.ż. 5. Średnie dzieciństwo: 6, 7, r.ż. do 11, 12 r.ż. 6. Okres dorastania: 11, 12 r.ż. do 17, 18, 20 r.ż. 7. Wczesna dorosłość: 17, 18, 20 r.ż. do 40, 45 r.ż. 8. Średnia dorosłość: 40, 45 r.ż. do 60, 65 r.ż. 9. Późna dorosłość: 60, 65 r.ż. do ------ ----------Śmierć---------

ZMIANA - czyli uwzględnienie perspektywy czasowej; Istota rozwoju: ZMIANA - czyli uwzględnienie perspektywy czasowej; Definicja zmiany: różnica między stanem poprzednim a obecnym danego obiektu zaobserwowana po upływie pewnego czasu. Jednak nie każda zmiana oznacza rozwój! ZMIANA ROZOWOJOWA- to każda zmiana, która w efekcie zwiększa równowagę między jednostką, a światem zewnętrznym

Jak badać rozwój ? Wady i zalety Jakie masz propozycje

Strategia badań poprzecznych W strategii tej porównuje się w określonym czasie grupy osób różniących się wiekiem. Zalety: + strategia szybka i stosunkowo mało kosztowna + badania można łatwo powtórzyć + służy stwierdzaniu różnic między grupami wiekowymi oraz różnych tendencji rozwojowych,które mogą być następnie badane bardziej szczegółowo Słabości: - ponieważ badane zachowanie obserwowane jest tylko w jednym momencie badania wykonane przy użyciu metody poprzecznej nie informują o różnicach wewnątrz indywidualnych - osoby należące do bardzo odległych grup wiekowych mają odmienne doświadczenia kulturowe i społeczne, zatem uzyskane wyniki mogą odzwierciedlać bardziej różnice w tym zakresie niż rzeczywiste różnice rozwojowe związane z wiekiem

Strategia badań podłużnych W badaniach prowadzonych zgodnie ze strategią longitudinalnych. Badana jest grupa osób w ciągu jakiegoś czasu zwykle kilku, kilkunastu lat. Obserwacje i testy wykonuje się w różnym czasie. Zalety: + badania dostarczają danych o rozwoju jednostek w danym okresie + za pomocą tych badań można badać stabilność rozwoju + można też określić wpływ wcześniejszego doświadczenia indywidualnego na późniejszy rozwój Wady: - pochłaniają wiele czasu i pieniędzy - istnieje duże prawdopodobieństwo, że część badanych z różnych powodów nie weźmie udziału w różnych badaniach, rezultatem tego może być nieprzypadkowa zmiana właściwości badanej grupy, która zakłóci wyniki całego badania - powtórzenie badań może dać nierealistyczne wyniki z uwagi na różnicę wpływów społecznych w różnym czasie historycznym

W psychologii długo rozwój rozumiano tak, jak w naukach biologicznych; Podstawowe kategorie tak rozumianego rozwoju: - WZROST: ilościowe zwiększanie się rozmiarów (np. przyrost wagi, liczby komórek); - DOJRZEWANIE: rozwój komórek do takiego stanu, w którym organizm może w pełni je wykorzystać; - UCZENIE SIĘ: stosunkowo trwała zmiana zachowania będąca rezultatem doświadczenia. Zależna od dojrzewania.

Rezultat przyjęcia biologicznego modelu rozwoju - uznawanie za zmianę rozwojową taką, którą cechowało: 1. Jednokierunkowość (monotoniczność); 2. Nieodwracalność; 3. Trwałość; 4. Autonomiczność.

1. Jednokierunkowość: zmiany prowadzą do określonego stanu końcowego; na bazie prostszych zmian nadbudowują się bardziej skomplikowane; 2. Nieodwracalność i 3. Trwałość - oznacza to, że stany organizacji wewnętrznej, które raz powstały, nie mogą być cofnięte ani oduczone; stanowią bazę do nowych procesów zmian; 4. Autonomiczność - oznacza, że zmiany rozwojowe są ściśle powiązane i wyznaczane przez czynniki wewnętrzne, tkwiące w strukturze systemu psychicznego.

Efekt tak rozumianych zmian: 1. Zmiany mają charakter powszechny w danej populacji; 2. Zmiany są ściśle powiązane z wiekiem; 3. Zmiany są przewidywalne. Ostatnio takie podejście do rozwoju poddawane jest krytyce - podkreślana jest rola czynników środowiskowych!

Inne charakterystyki zmian rozwojowych: 1. Zmiany ilościowe: narastanie, przybywanie, ale bez naruszenia struktury wewnętrznej zjawisk czy procesów (np. zwiększanie się zasobu słów); 2. Zmiany jakościowe: przekształcanie się wewnętrznej organizacji czynności psychicznych i zachowania (np. nowy sposób rozumienia świata).

Czy rozwój to tylko zmiana na + ?

1. Zmiany progresywne: narastanie, powiększanie się, doskonalenie, np 1. Zmiany progresywne: narastanie, powiększanie się, doskonalenie, np. szybsze tempo uczenia się, lepsze rozumienie, itp.; 2. Zmiany regresywne: inwolucja, atrofia, zanik. Zmiany te występują w każdym okresie życia - progresja może wystąpić u ludzi starych, a regres u dzieci.

1. Zmiany intraindywidualne: zachodzące w psychice i zachowaniu jednostki; 2. Zmiany interindywidualne: występujące w podobny sposób u większości ludzi

(Wg H. Bee) 1. Zmiany powszechne: wspólne dla przedstawicieli gatunku, związane z wiekiem (uwarunkowane dojrzewaniem); 2. Zmiany wynikające z przynależności do danej kultury (uwarunkowane zegarem społecznym); 3. Zmiany indywidualne wynikające z osobistych przeżyć.

Nowe podejście do rozwoju: psychologia life span P.Baltesa 1. Rozwój psychiczny człowieka trwa całe życie; 2. Rozwój człowieka ma charakter: a) wielowymiarowy, co oznacza, że istnieją odrębne wzorce rozwojowe dla różnych zjawisk życia psychicznego i zachowania; b) wielokierunkowy - czyli progresywny i regresywny;

3. Rozwój człowieka cechuje się intraindywidualną plastycznością, tzn. poszczególne funkcje są w różnym stopniu podatne na modyfikacje, m.in. ze względu na ilość i jakość doświadczeń; Efekt: Indywidualizacja form rozwoju

4. Człowiek jest istotą rozwijającą się w rozwijającym się świecie; 5. Rozwój człowieka jest „współdeterminowany” przez grupy czynników: a) indywidualny wiek chronologiczny; b) okres historyczny; c) czynniki pozanormatywne - zdarzenia losowe spowodowane własnymi wyborami.

ZMIANA ROZWOJOWA Odnosi się NIE do stopnia progresywności wobec stanu wcześniejszego, ALE: do stopnia adaptacyjności - Przejawiającej się w zdolności jednostki do konstruowania nowych jakościowo relacji ze światem, z uwzględnieniem zmian zachodzących w danym czasie w organizmie i otoczeniu.

Podkreśla się, że człowiek jest układem dynamicznym, którego zmiany zachodzą w kontekście stale zachodzących zmian w świecie. Ponieważ zmiany ciągle następują, stałe jest tylko to, że są zmiany. Reszta jest relatywna i nieprzewidywalna odejście od badań normatywnych!

Okres sensytywny i krytyczny Koncepcja okresu krytycznego pochodzi z badań nad zwierzętami: istnieją w rozwoju okresy szczególnej wrażliwości organizmu na obecność określonego typu doświadczeń. W badaniach nad ludzkim rozwojem zyskała miano koncepcji okresu sensytywnego. Okres sensytywny: okres miesięcy lub lat, w trakcie którego dziecko może być szczególnie wrażliwe na specyficzne formy doświadczenia lub podlegać szczególnemu wpływowi na skutek ich nieobecności.

Problem akceleracji rozwoju: - przyspieszenie rozwoju w porównaniu z poprzednimi pokoleniami.

OD POCZĘCIA DO NARODZIN OKRES PRENATALNY OD POCZĘCIA DO NARODZIN

CECHY ŻYCIA DZIECKA W OKRESIE PRENATALNYM 1. DYNAMICZNOŚĆ I ADAPTABILNOŚĆ A) od jednej komórki - do wysoko wyspecjalizowanego organizmu (12 miliardów komórek w mózgu, 10 bilionów komórek nerwowych); B) masa ciała powiększa się 10-11 milionów razy (w wieku od narodzin do dorosłości - tylko 22 razy); C) długość i ciężar: - długość komórki jajowej: 0,15 mm, plemnika - 0,03 mm (pięciokrotnie mniejszy od jaja) do ok. 50 cm dziecka przy urodzeniu; - ciężar komórki jajowej: jedna milionowa część grama; ciężar plemnika 90 tysięcy razy mniejszy niż komórki jajowej do ok. 3,5 kg dziecka przy urodzeniu.

2. FIZJOLOGICZNA DOMINACJA DZIECKA A) Wyzwala zmiany w hormonach matki; B) Ćwiczy funkcje ważne dla przetrwania po urodzeniu się (połykanie wód płodowych, oddawanie moczu, ssanie, obracanie się, podskoki); C) Wyznacza termin porodu; D) Radzi sobie z poczuciem głodu (pijąc wody płodowe lub nie pijąc, gdy są niesmaczne). 3. ROZWOJOWI POSZCZEGÓLNYCH STRUKTUR TOWARZYSZY ROZWÓJ ICH FUNKCJI

4. ROZWÓJ STRUKTUR I FUNKCJI ODBYWA SIĘ ZGODNIE Z ZASADĄ CEFALOKAUDALNĄ I PROKSYMODYSTALNĄ od osi podłużnej ciała do boku, począwszy od mięśni położonych przy kręgosłupie, przez mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców. zaczynając od głowy (ruchy gałek ocznych i szyi), przez tułów (ruchy rąk i tułowia) po nogi (dowolne ruchy nóg, chód).

5. CECHY OKRESU PRENATALNEGO OBSERWOWANE SĄ TAKŻE PO NARODZINACH DZIECKA (DO OKOŁO 5-6 MIESIĄCA ŻYCIA) A) Odruchy bezwarunkowe; B) Zasady rozwoju cefalokaudalnego i proksymodystalnego; C) Przewaga mięśni zginaczy.

ROZWÓJ PRENATALNY 1. OKRES ZYGOTY - od zapłodnienia do 2. tygodni. Zagnieżdżenie się zygoty w ścianie macicy. Początki specjalizacji komórek: niektóre tworzą masę wewnętrzną, z której powstanie EMBRION; inne tworzą masę zewnętrzną, z której powstaną STRUKTURY PODTRZYMUJĄCE EMBRION. 2. OKRES ZARODKOWY (EMBRIONALNY) - od 3. do 8. tygodnia. A) Różnicowanie się komórek masy wewnętrznej; B) Zmiany w masie komórek zewnętrznych, ukształtowanie się trzech systemów podtrzymujących embrion.

Ad. A) - - Trzy listki zarodkowe: 1. ENDODERMA - zaczątek organów wewnętrznych i gruczołów; 2. EKTODERMA - zaczątek tych struktur organizmu, które będą miały kontakt ze światem zewnętrznym (układu nerwowego, skóry i włosów, sensorycznych części oka, nosa i ucha); 3.MEZODERMA - zaczątek mięśni, chrząstki,kości, serca, narządów płciowych i niektórych gruczołów; -- Pierwsze funkcje: w końcu 3. tygodnia zaczyna funkcjonować zaczątek układu krwionośnego. Ad. B) --Ukształtowanie się worka owodniowego, łożyska i pępowiny. III. OKRES PŁODOWY - od 9 do 38., 40. tygodnia.

ROZWÓJ PRENATALNY - PSYCHOLOGICZNE PODEJŚCIE I TRYMESTR ŻYCIA DZIECKA - 13 dnia powstają zawiązki układu nerwowego, 20 dnia zawiązki mózgu; - od 21 dnia pracuje serce; - w 41 dniu obserwuje się odruchy nerwowe świadczące o początkach współdziałania układu nerwowego i mięśniowego; - w 43 dniu odnotowano pierwsze oznaki fal mózgowych; - między 7 a 10 tygodniem zaczynają docierać pierwsze impulsy nerwowe z oka poprzez nerw oczny do mózgu; - w połowie 7 tygodnia pojawia się wrażliwość okolicy warg na dotyk, lekkie ich podrażnienie wywołuje uogólnioną reakcję całego ciała w postaci zwrotu tułowia; - w 7 tygodniu zróżnicowanie gruczołów płciowych pozwala na rozróżnienie płci;

- W 10 tygodniu zasadnicze części mózgu są już ukształtowane; - w 12 tygodniu dziecko zaczyna połykać wody płodowe i reagować na ich smak; - pomiędzy 8 a 12 tygodniem - intensywna aktywność ruchowa. II TRYMESTR ŻYCIA DZIECKA - w 15 tygodniu początek ruchów chwytnych; - w 4 miesiącu powierzchnia mózgu jest pofałdowana, uformowany jest móżdżek, rozpoczyna się mielinizacja włókien nerwowych w rdzeniu kręgowym; - od 17 tygodnia - ćwiczenia ruchów ssących; - między 4 a 5 miesiącem życia reaguje na zmiany temperatury, na intensywną zmianę oświetlenia, na bardzo silne dźwięki; - na przełomie 5 i 6 miesiąca nabywa zdolności bycia w stanie czuwania i stanie snu;

- W 6 miesiącu PROPORCJE ZBLIŻONE DO TYCH, JAKIE DZIECKO BĘDZIE MIAŁO PRZY URODZENIU. III TRYMESTR ŻYCIA DZIECKA - Przyrost wagi, wypijanie wód płodowych (ok.. 15 do 40 mililitrów płynu owodniowego na godzinę); - nie przybywa już komórek nerwowych, przemiany mają charakter jakościowy, powstają ośrodki mózgowe poszczególnych zmysłów; - występuje zdolność zapamiętywania; - dalszy rozwój odruchów bezwarunkowych.

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK ______________________________________________ ____________ LEKI TERAPEUTYCZNE ASPIRYNA - PORONIENIE, KRWAWIENIE, KŁOPOTY NOWORODKA Z ODDYCHANIEM WITAMINA A - ZNIEKSZTAŁCENIA GŁOWY I USZU, USZKODZENIA SERCA I C.U.N. STREPTOMYCYNA - UTRATA SŁUCHU TALIDOMID - DEFORMACJA KOŃCZYN, USZKODZENIE NARZĄDÓW WEWN., ŚMIERĆ

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK _______________________________________________ ___________ NARKOTYKI KOKAINA - ZAHAMOWANIE WZROSTU, PRZEDWCZESNY PORÓD, DRAŻLIWOŚĆ NOWORODKA, SYNDROM GŁODU NARKOTYCZNEGO; HEROINA - JAK WYŻEJ ORAZ SYNDROM NAGŁEJ ŚMIERCI; LSD I MARIHUANA - PRAWDOPODOBNY POWÓD PRZEDWCZESNYCH PORODÓW; UWAŻANE ZA PRZYCZYNĘ ODRYWANIA SIĘ KAWAŁKÓW CHROMOSOMÓW.

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK __________________________________________________ _________ WARUNKI ZWIĄZANE Z MATKĄ WIEK - NASTOLETNIE MATKI ORAZ KOBIETY POWYŻEJ 35 ROKU ŻYCIA CZĘŚCIEJ MAJĄ DZIECI Z NIŻSZĄ WAGĄ URODZENIOWĄ; WRAZ Z WIEKIEM WZRASTA PRAWDOPODOBIEŃSTWO URODZENIA DZIECKA Z ZESPOŁEM DOWNA ALKOHOL - USZKODZENIE MÓZGU I SERCA, ZAHAMOWANIE WZROSTU, OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE, PŁODOWY ZESPÓŁ ALKOHOLOWY (FAS) PALENIE PAPIEROSÓW - ZAHAMOWANIE WZROSTU, WCZEŚNIACTWO

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK __________________________________________________ ____ CUKRZYCA - TRZYKROTNY WZROST PRAWDOPODOBIEŃSTWA WYSTĄPIENIA WSZELKICH TYPÓW WAD WRODZONYCH (m.in. BEZMÓZGOWIE, ROZSZCZEPIENIE KRĘGOSŁUPA, WADY WRODZONE SERCA); NIEDOŻYWIENIE - WIĘKSZE PRAWDOPODOBIEŃSTWO ZAHAMOWAŃ WZROSTU, WCZEŚNIACTWO.

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK __________________________________________________ ________ INFEKCJE AIDS - WRODZONE DEFORMACJE RÓŻYCZKA - OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE, USZKODZENIA OCZU, GŁUCHOTA SYFILIS - OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE, ŚLEPOTA, GŁUCHOTA, PORONIENIE, ŚMIERĆ TOKSOPLAZMOZA - ANOMALIE ROZWOJU GŁOWY I MÓZGU, OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE

TERATOGENY MOŻLIWY SKUTEK __________________________________________________ _______ ZAGROŻENIA ŚRODOWISKOWE OŁÓW - PORONIENIE, ANEMIA, OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE RTĘĆ - ANOMALIE ROZWOJU GŁOWY I MÓZGU, BRAK KOORDYNACJI RUCHOWEJ, OPÓŹNIENIE UMYSŁOWE PROMIENIOWANIE - BIAŁACZKA, ANOMALIE ROZWOJU GŁOWY, CIAŁA I RĄK, ZMIANY GENETYCZNE, PORONIENIE, URODZENIE MARTWEGO DZIECKA

NOWORODEK Ocena funkcji życiowych dziecka - problem wagi urodzeniowej: poniżej 2500 - niska masa urodzeniowa poniżej 1500 - bardzo niska masa urodzeniowa poniżej 1000 - skrajnie niska masa urodzeniowa - Skala Apgar pomiar: 1 minuta 3 minuta 5 minuta 10 minuta

Skala Apgar (1953 r.) O C E N A _____________________________________________ Appearance - Zabarwienie skóry 0 1 2 Puls - Czynność serca 0 1 2 Grimace - Odruchy 0 1 2 Activity - Napięcie mięśniowe 0 1 2 Respiration - Czynność oddychania 0 1 2 ____________________________________________ Skala ocen 7 - 10 punktów - dobry stan 4 - 6 punktów - średni stan (tlen) 0 - 3 punkty - ciężki stan (konieczne wspomaganie oddychania i pracy serca

Charakterystyka noworodka Odruchy bezwarunkowe 1. Typowe dla noworodka i człowieka dorosłego - mruganie, źrenicowy, wydzielanie śliny, wydalanie moczu i kału; 2. Występujące u noworodka (i niemowlęcia) - ssania, patrzenia, krzyku (wrodzone zachowania zorganizowane) - Babińskiego (zanika pod koniec 1 r.ż.) - chwytny (zanika ok. 2 miesiąca życia) - toniczno-szyjny (zanika ok. 3 - 4 miesiąca życia) - Moro (obejmowania) (zanika ok. 5 miesiąca życia) - oczno-karkowy Peipera - pływania (zanika po kilku tygodniach) - kroczenia (zanika w 2 - 3 miesiącu życia).

Odruch Babińskiego (ang Odruch Babińskiego (ang. Babinski sign, Babinski reflex, Babinski phenoemenon) – jeden z podstawowych objawów sprawdzanych podczas badania neurologicznego. Polega na odruchowym wyprostowaniu palucha z jego zgięciem grzbietowym w trakcie drażnienia skóry boczno- dolnej powierzchni stopy. Występuje jako objaw fizjologiczny do 2. roku życia, po tym czasie jest traktowany jako patologiczny i świadczy o uszkodzeniu drogi korowo-rdzeniowej.

Odruch chwytny – odruch fizjologiczny polegający na zaciśnięciu palców i przywiedzeniu kciuka w reakcji na uciśnięcie strony dłoniowej palców. Odruch jest fizjologiczny dla pierwszych miesięcy życia. Powinien zaniknąć w kończynach górnych po 4. miesiąca życia, a kończynach dolnych po 12 miesiącach.

Odruch toniczny szyjny asymetryczny –występuje u noworodków od chwili urodzenia do 6. miesiąca życia. Przetrwanie tego odruchu ponad 6 miesiąc życia dziecka świadczy o nieprawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, co może w późniejszych okresach życia przejawiać się zaburzeniem rozwoju funkcji lokomocyjnych. Sposób wywołania odruchu U dziecka ułożonego na plecach. Następnie skręca się głowę w bok (w prawą lub lewą stronę). W przypadku prawidłowej reakcji dochodzi u dziecka do tonicznego wyprostu kończyny górnej i dolnej po stronie, w którą zwrócona jest twarz i zgięcia kończyn po stronie, w którą zwrócona jest potylica.

Odruch Moro, inaczej zwany odruchem obejmowania – odruch występujący w odpowiedzi na gwałtowną zmianę położenia ciała noworodka, nagły hałas, ostry dźwięk. Noworodek reaguje energicznym wyprostowaniem kończyn górnych i dolnych, wygięciem pleców w łuk i odchyleniem głowy do tyłu, po czym zaciska pięści, a odrzuconymi wcześniej na boki rękami wykonuje powolny ruch objęcia klatki piersiowej. Konsekwencje …..

odruch oczno - karkowy Peipera (jest to cofnięcie głowy noworodka na działanie silnego światła na oko noworodka). odruch pływania - nie boją się zanurzyć głowy i otworzyć oczu pod wodą, a gdy do otwartej buzi dostaje się woda po prostu instynktownie wstrzymują oddech odruch kroczenia - Podtrzymywane pod pachą, podnosi, prostuje nóżki i porusza nimi na przemian – jak przy stawianiu kroczków. Skąd się wziął? W ten sposób, zdaniem niektórych naukowców, objawia się pierwotny instynkt chodzenia – jednak źródło tego odruchu nie jest do końca zbadane. odruch ssania muśnięcie w policzek, odwraca główkę w kierunku tego bodźca, otwiera usta i jest gotowe do ssania. Kiedy w buzi poczuje pierś lub np. palec, zaczyna ssać. Potrafi skoordynować ssanie z połykaniem pokarmu.

Postawa noworodka - asymetria - tendencja do przewagi mięśni zginaczy Proporcje - głowa = 1/4 długości ciała, tułów = 1/2 długości ciała, nóżki = 1/4; - obwód głowy większy od obwodu klatki piersiowej; - twarz szeroka, szyja krótka; - kończyny stosunkowo krótkie, stopy i dłonie duże; - tułów długi, duży brzuch, klatka piersiowa beczkowata; - duża powierzchnia ciała w stosunku do masy ciała.

Układy - krążenie 2 x szybsze niż u człowieka dorosłego; - układ oddechowy - niewielka pojemność płuc, a duże zapotrzebowanie na tlen, więc większa liczba oddechów (dorosły - 16/min., noworodek - 75/min.); - układ pokarmowy - jama ustna mała, język krótki i gruby, jelita stosunkowo długie, ale delikatne; - układ kostny - budowa włóknisto-chrząstkowa, mało soli mineralnych, kości czaszki twardsze od innych, CIEMIĄCZKO DUŻE - u zbiegu kości ciemieniowych i czołowej (zarasta ok. 15 miesiąca życia), CIEMIĄCZKO MAŁE - u zbiegu kości ciemieniowych i potylicznej ( zarasta w I kwartale).

Zdolności percepcyjne noworodka 1. Potrafi skupić oboje oczu na jednym punkcie odległym ok. 20 -25 cm; 2. Słyszy dźwięki o wysokości i natężeniu specyficznym dla głosu ludzkiego; rozróżnia głos matki; 3. Wyczuwa 4 podstawowe smaki - słodki, kwaśny, gorzki i słony; odróżnia zapach matki od zapachu obcej kobiety. Tryb życia - 90% czasu noworodek przesypia ! - ok. 3 tygodnia pojawia się regularny dwugodzinny cykl: sen - czuwanie (dzieci kobiet zażywających w czasie ciąży kokainę mają kłopoty w ustaleniu cyklu snu i czuwania); - noworodek może jeść nawet 10 razy dziennie!