Emergencja. Antyredukcjonizm, monizm anomalny dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN Emergencja. Antyredukcjonizm, monizm anomalny

Plan wykładu Emergencja: odwrotność redukcji? Antyredukcjonizm – główne motywacje Monizm anomalny Davidsona Argument z wykluczenia przyczynowego Kima

Odwrotność redukcji: emergencja? powstawanie nowych struktur, własności, funkcji, prawidłowości… istnienie własności i procesów systemowych, które nie mają egzemplifikacji na poziomie mikrostruktury systemu.

Agregatywność a organizacja Agregatywność: odwrotność emergencji (William Wimsatt) Intuicja: jeśli coś nie ma organizacji, można to dowolnie przeorganizować bez zmiany jego tożsamości.

Kryteria nieagregatywności Podstawianie Skalowanie rozmiaru lub podobieństwo ilościowe Dekompozycja i reagregacja Liniowość – brak interakcji kooperatywnych lub inhibicyjnych

Podstawianie Własność systemu jest nieagregatywna, jeśli nie można podstawiać równoważnych części systemu. Innymi słowy, własności systemu nie może być wrażliwa na kolejność ułożenia części (funkcja złożenia jest przemienna w przypadku własności agregatywnych).

Skalowanie rozmiaru Jeśli dodanie lub usunięcie części nie powoduje utraty podobieństwa jakościowego, to zachodzi agregatywność.

Dekompozycja i reagregracja Jeśli rozłożymy system na części i złożymy ponownie, a będzie taki sam, to jest agregatywny.

Liniowość Jeśli nie ma interakcji inhibicyjnych lub kooperacyjnych wpływających na własność systemową, to jest ona agregatywna.

Cztery kryteria Jeśli nie jest spełnione którekolwiek z tych czterech kryteriów, to dana własność nie jest agregatywna. Innymi słowy, to kryteria emergencji.

Przykład nr 1 Masa kupy piachu: Jest niewrażliwa na podstawiania. Można sobie przesuwać piach w tę i we w tę. Dodanie i usunięcie ziarnka nie zmienia podobieństwa do kupy piachu. Po usunięciu pewnych części i dodaniu z powrotem mamy nadal kupę piachu. Między ziarnkami piasku nie ma istotnych interakcji wpływających na masę kupy piachu.

Przykład nr 2 Zdolność żaby do łapania much Możliwe, że można zastąpić organy żaby protezami. Ale po dodaniu większej ilości nóg nie będzie mogła skakać i żyć. Po oderwaniu łba i ponownym przytwierdzeniu nie ożywa. Interakcje wewnętrzne są silne.

Mózg = kupa piachu czy żaba? Proste strategie redukcjonizmu (agregatywność) mogą nie działać. Ale są wersje redukcji – mianowicie funkcjonalna – które nie przeczą emergencji w sensie Wimsatta. Redukcja pozostaje istotna, bo nie chcemy, żeby teorie psychologiczne były kompletnie niezależne od teorii neurologicznych. Choć funkcjonaliści… Ale to w następnym odcinku!

Emergencja kontra redukcja Jaegwon Kim: emergencja własności umysłowych wobec fizycznych jest logicznie niemożliwa, jeśli te własności superweniują na fizycznych. Ale: Kim rozumie emergencję jako niemożność wywnioskowania, że dana własność przysługuje. Tylko w tym sensie. Co do emergencji w sensie Wimsatta: musi się dopiero zastanowić.

Emergencja kontra redukcja Emergencja w sensie Wimsatta nie jest sprzeczna z superweniencją. Bycie żabą superweniuje na jej fizycznej mikrostrukturze (a już na pewno globalnie superweniuje na wszystkich prawach przyrody), chociaż to własność systemowa i nieagregatywna. Radykalna emergencja (brytyjski emergentyzm z początku XX wieku) bywa rzeczywiście sprzeczna z superweniencją.

Antyredukcjonizm Główne odmiany antyredukcjonizmu: dualizm, funkcjonalizm (wsparty argumentem z wielorakiej realizacji), pluralizm (odrzucenie idei jedności nauki), radykalny emergentyzm, fizykalizm antyredukcyjny.

Fizykalizm antyredukcyjny Intuicja: można uznać wszystkie własności (procesy, struktury…) umysłowe za fizyczne, choć niemożliwa jest redukcja reprezentacyjna teorii psychologicznych do fizycznych. Zachodzi więc redukcja ontyczna, ale nie reprezentacyjna. Wydaje się zgodne z aktualnym stanem wiedzy: psychologia nie redukuje się do fizyki!

Monizm anomalny Davidsona Donald Davidson (1917-2003): amerykański filozof języka i umysłu Monizm anomalny: Umysł ma naturę fizyczną, lecz teorie psychologiczne nie są redukowalne do fizycznych z zasadniczych powodów. Najlepiej opracowane stanowisko antyredukcjonistycznego fizykalizmu z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

Argumentacja Davidsona Davidson argumentuje, że jednocześnie prawdziwe są trzy zasady: (A) Przynajmniej niektóre zdarzenia mentalne wchodzą w interakcje przyczynowe ze zdarzeniami fizycznymi (zasada interakcji przyczynowej). (B) Gdzie występuje przyczynowość, musi istnieć prawo (zasada nomologicznego charakteru przyczynowości). (C) Nie istnieją ścisłe, deterministyczne prawa, na których podstawie można przewidywać i wyjaśniać zdarzenia mentalne (zasada anomalnego charakteru zdarzeń mentalnych).

Rozwiązanie pozornej sprzeczności Zbiór zdarzeń umysłowych jest podzbiorem właściwym zdarzeń fizycznych. Relacje przyczynowe zachodzą między zdarzeniami jednostkowymi – niezależnie od ich sposobu opisu. Davidson przyjmuje tylko identyczność numeryczną (egzemplarzy) między zdarzeniami umysłowymi a fizycznymi. Nie ma tożsamości typów (jakościowej) ani ścisłych praw psychofizycznych.

Ścisłość praw W filozofii nauki rozróżnia się dwa rodzaje praw nauki: prawa ścisłe (w sensie ścisłym): bezwyjątkowo obowiązujące zawsze i wszędzie; prawa ceteris paribus: obowiązujące tylko w tzw. warunkach normalnych. Niektórzy odmawiają prawom ceteris paribus statusu praw. To tylko uogólnienia, które obowiązują w pewnych warunkach, ale nie prawa (James Woodward, D. Davidson).

Prawa psychofizyczne Zdaniem Davidsona, predykaty mentalne mają charakter normatywny. Odwołujemy się (implicite) do pojęcia racjonalności, kiedy opisujemy czyjeś postępowanie w kategoriach jego przekonań i celów. Racjonalność jest pojęciem normatywnym. Z tego względu (a nie tylko z banalnego powodu braku praw innych niż ceteris paribus) nie ma mowy o redukcji terminów psychologicznych do fizycznych.

Replika Kima Fizykalizm antyredukcyjny albo czyni umysł epifenomenem, albo implikuje mocny dualizm. Zdaniem Kima Davidson (który sam wprowadził pojęcie superweniencji!) musi albo uznać, że opis w kategoriach mentalnych nie jest właściwym opisem przyczynowym, albo – aby utrzymać kauzalny charakter myśli – porzucić fizykalizm.

Argument z wykluczenia przyczynowego Założenie: własności umysłowe różnią się od fizycznych. Założenie antyredukcjonizmu (odrzucenie identyczności typów). Po jego podważeniu nie ma kłopotu z tym argumentem. Uwaga: ten argument należy do najmocniejszych argumentów za redukcjonizmem.

Argument z wykluczenia przyczynowego 1: Każde zdarzenie fizyczne ma wystarczającą przyczynę. 2. Zdarzenia umysłowe czasem powodują zdarzenia fizyczne (i czasem z powodu swojego umysłowego charakteru). 3. Skutki fizyczne przyczyn umysłowych nie są wszystkie przedeterminowane. 4. Żaden skutek nie ma więcej niż jednej przyczyny, jeśli nie jest przedeterminowany. Wniosek: Własności umysłowe muszą być fizyczne. Wbrew założeniom fizykalizmu antyredukcyjnego.

Zasada domknięcia przyczynowego świata fizycznego Nie istnieją zdarzenia fizyczne, które mają przyczyny inne niż fizyczne. Fizyka nie musi ich postulować. Żeby utrzymać prawdziwość monizmu anomalnego, można postulować epifenomenalizm (negacja przesłanki 2). Marna pociecha. Można też twierdzić, że diabeł pogrzebany jest w szczegółach teorii przyczynowości.

Odpowiedź Woodwarda i Raatikainena Można twierdzić, że zdarzenia umysłowe powodują zdarzenia fizyczne, i że niektóre zdarzenia nie powinny być opisywane jako powodowane przez zdarzenia fizyczne. Teoria przyczynowości Woodwarda / Pearla wymaga, aby wyjaśnienia przyczynowe wskazywały odpowiednie klasy kontrastu. Fizyczne klasy kontrastu są niewłaściwe. Jeśli moje przekonanie spowodowało, że wyjąłem z lodówki pomidora, to należy to rozumieć tak: że moje przekonanie, że pomidor tam jest, a nie że pomidora tam nie ma, jest przyczyną otwierania lodówki. Nie da się określić właściwej klasy przyczyn wyjęcia pomidora w kategoriach fizykalnych.

Podsumowanie Emergencja niekoniecznie jest negacją redukcji! Antyredukcjonizm musi jakoś odpowiedzieć na argument z wykluczenia przyczynowego. W przeciwnym razie jest niewiarygodny. Jednak przez to antyredukcjonizm staje się stanowiskiem bardzo skomplikowanym. Redukcjonizm zwycięża prostotą. Fizykalizm antyredukcyjny musi być wyrafinowany.

Polecane lektury Kim J., Umysł w świecie fizycznym: esej na temat problemu umysłu i ciała oraz przyczynowania mentalnego, tłum. R. Poczobut, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2002. Davidson D., Zdarzenia mentalne, [w:] Eseje o prawdzie, języku i umyśle, red. B. Stanosz, tłum. T. Baszniak, PWN, Warszawa 1992, s. 163–193. Raatikainen P., Can the mental be causally efficacious?, [w:] Regarding the Mind, Naturally, red. M. Miłkowski i K. Talmont-Kaminski, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2013 (na jego stronie https://helsinki.academia.edu/PanuRaatikainen)