Michał Anioł, Bachus, 1497
Dionizos - grecki bóg sił witalnych natury, ekstazy i wina, związany również z życiem pozagrobowym.
Według mitu syn Zeusa i Semele, córki Kadmowa. Żona Zeusa Hera była zazdrosna o jego kochanki. Kiedy Semele była w ciąży, bogini namówiła ją, by zmusiła Zeusa do ukazania swojej prawdziwej postaci. Semele nie wiedziała, kim naprawdę jest jej kochanek i z początku nie wierzyła Herze. Nakazała Zeusowi, by dowiódł swojej boskości.
Śmiertelnicy nie mogą jednak oglądać prawdziwych postaci bogów, Semele spłonęła. Zeus uratował jednak płód Dionizosa, zaszywając go sobie we własnym udzie. Kilka miesięcy później Dionizos się narodził.
Dionizje Małe, czyli Wiejskie – obchodzone na przełomie grudnia i stycznia dla uczczenia pory otwierania dzbanów z młodym winem. Uroczystości te były połączone z zabawami ludowymi, procesjami i występami trup aktorskich
Lenaje – obchodzone na przełomie stycznia i lutego w związku z tłoczeniem wina; na program tych świąt składały się uczty, wesołe pochody po ulicach miasta, agony dramatyczne (wystawianie komedii i tragedii)
Antesterie – obchodzone jesienią pierwotnie jako święto zmarłych. Do obrzędów, oprócz składania ofiar należało próbowanie młodego wina.
Dionizje Wielkie, czyli Miejskie – obchodzone na przełomie marca i kwietnia. W pierwszym dniu uroczystości procesja przenosiła posąg boga ze świątyni na stokach Akropolu do gaju Akademosa, gdzie odbywało się nabożeństwo i uczta.
W dni kolejne odbywały się pierwotnie występy chórów, później przedstawienia tragedii i komedii w teatrze Dionizosa w Atenach. Najprawdopodobniej z tych świąt wywodzi się tragedia grecka. Na święta Dionizosa składały się także śpiewy chórów i tańce wieśniaków, którzy mieli występować przebrani w skóry koźle – stąd nazwa tragedii
tragos ode (kozioł) (pieśń) tragedia (pieśń kozłów)
Pieśni śpiewane w Atenach ku czci Dionizosa nazywały się dytyrambami. Według Arystotelesa pieśni te śpiewane przez chór, a właściwie przodownika chóru – koryfeusza – który rozpoczynał pieśń, dały początek tragedii. Poezja tworzona dla chóru miał pewien element dramatyczny: rozmowę chóru z przodownikiem.
Do rozwoju dramatu przyczynił się poeta Arion z Metymny (625 – 585 p.n.e.), który miał być wynalazcą formy dramatycznej, mianowicie wprowadził satyrów mówiących wierszem.
Kolejny etap rozwoju tragedii wiązał się z wprowadzeniem do dytyrambów innych mitów, niezwiązanych z Dionizosem. Pociągnęło to za sobą usunięcie chóru Satyrów i zastąpienie go chórem związanym z treścią mitu.
Element dramatyczny tragedii rozwinął Tespis z Ikarii, któremu przypisuje się wprowadzenie pierwszego aktora (w 534r. p.n.e.) jako „odpowiadacza”, odpowiadającego chórowi i koryfeuszowi. Frynich z Aten (ok p.n.e.) miał wprowadzić do tragedii role kobiece, grane jednak zawsze przez mężczyzn.
Drugiego aktora zawdzięcza tragedia grecka Ajschylosowi, tym samym ograniczenie roli chóru; na plan pierwszy wysunął się dialog. Ajschylosowi przypisuje się także wprowadzenie dekoracji i pewnych rekwizytów, np. groby, ołtarze.
Tragedie wystawiano podczas Dionizji Wielkich, a od roku 420/419 także podczas Lenajów, które trwały sześć dni. Wielkie Dionizje rozpoczynały się od procesji - nocną porą efebowie uroczyście wnosili (eisagoge) posąg Dionizosa Boga Wina do teatru, by symbolicznie odtworzyć mityczne przybycie boga do Aten z Eleuterai.
Pierwszy dzień poświęcony był składaniu Dionizosowi ofiary z kozła. Uroczystości towarzyszył śpiew chłopięcego chóru. Posąg boga przenoszono ze świątyni do gaju Akademosa. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten.
Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich.
Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne.
Czwartego, piątego i szóstego dnia odbywał się tzw. agon tragediowy. Spośród kandydatów, którzy ubiegali się o wystawienie sztuk, dopuszczano trzech poetów: każdy z nich wystawiał tetralogię, tzn. trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Początkowo tetralogia tworzyła całość kompozycyjną, potem ciągłość tematu nie obowiązywała.
W IV wieku zasada tetralogii nie obowiązywała. Autor, który zgłaszając swoje utwory u archonta, miał wykazać się dobrą opinią, otrzymywał chór.
Obywatel, wyznaczony na podstawie listy podatkowej, miał obowiązek wystawić chór, czyli jako tzw. choregos (organizator chóru) dobierał zespół, finansował przygotowanie chóru i wyposażenie go w kostiumy. Generalna próba (tzw. proagon) odbywała się w Odeonie. Chór w tragedii Ajschylosa składał się z 50 osób, a od czasów Sofoklesa z 15.
Według Poetyki Arystotelesa tragedia to „naśladowcze przedstawienie (mimesis) akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła [...], które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia (katharsis) tych uczuć”.
Temat z mitologii… Niezbędnym elementem tragedii służącym wzbudzaniu litości i trwogi jest obecność konfliktu tragicznego. Bohater - jednostka o szlachetnych intencjach - ma do czynienia z przeciwstawnymi, równorzędnymi wartościami.
Zgodnie z zasadami Arystotelesa tragizm wynikał z tego, że bohater popełniał tzw. nieszczęśliwe zbłądzenie, nie rozumiejąc, że popełnia zbrodnię i czyn niegodny.
Owo „zbłądzenie” to niewłaściwe rozpoznanie sytuacji, błędna interpretacja faktów. Na tym polega tzw. wina tragiczna (gr. hamartia).
Fałszywie pojmowana duma, zarozumiałość bohatera to według Greków tzw. hybris. Zawsze ściąga na winnego gniew bogów.
Tragizm w dramacie greckim jest zatem kategorią estetyczną oznaczająca nierozwiązywalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami zewnętrznymi (fatum, wyroki boskie, prawa natury itp.) lub między różnymi dążeniami i skłonnościami tej samej jednostki; zakończony jest klęską bohatera.
Tragizm ujawnia konieczność wyboru między równorzędnymi racjami (np. honorem i miłością), powodując nieuchronne przekreślenie uznawanych wartości; stanowi istotę tragedii.
Główne wyznaczniki gatunkowe tragedii antycznej: mitologiczna motywacja wydarzeń; czas wydarzeń musiał ograniczyć się do jednej doby i odpowiadać czasowi przedstawienia; akcja prowadzona jednowątkowo i dziejąca się w jednym miejscu;
reguła trzech aktorów - wprowadzona przez Sofoklesa - mówiąca o dopuszczalnej liczbie aktorów jednocześnie występujących na scenie; zasada decorum - stosowności stylu względem gatunku i tematu; z tej zasady wynikało, że tragedię musi cechować styl patetyczny - podniosły sposób mówienia;
konstrukcja złożona z następujących elementów: prolog - przedakcja, wprowadzenie, parodos - wejście Chóru i jego pierwsza pieśń, epeisodion - wystąpienie aktorów, stasimon - pieśń Chóru (epeisodia i stasima przeplatają się 3-5 razy), exodos - zakończenie zawierające kommos;
kompozycja oparta na klasycznym schemacie: ekspozycja - wprowadzenie poprzedzające akcję, węzeł dramatyczny- pojawienie się problemu, perypetie - działania bohatera zmierzające do rozwiązania problemu, punkt kulminacyjny- moment zwrotny, w którym napięcie emocjonalne osiąga najwyższy poziom, katastrofa - rozwiązanie i zakończenie utworu.