Kazimierz Andrzej Jaworski

Kazimierz Andrzej Jaworski (ur. 28 listopada 1897 w Siedliszczu, zm. 6 września 1973 w Lublinie) – polski poeta, tłumacz i wydawca. W swej twórczości bliski był założeniom programowym skamandrytów. Urodzony w Siedliszczu, został przesiedlony z matką do Charkowa, gdzie podjął studia medyczne. Jednakże już wtedy interesowała go poezja, pisał i odczytywał wiersze, podczas pobytu w Charkowie poznał Leopolda Staffa. W 1919 skorzystał z możliwości powrotu w rodzinne strony i osiadł w Chełmie, porzuciwszy studia medyczne. Studiował polonistykę na KUL-u i Uniwersytecie Warszawskim. Debiutował w 1920 r. w ukazującym się w Lublinie tygodniku „Dzień Polski” sonetami o Józefie Piłsudskim. Nie był zadowolony ze swego dzieła i wierszy tych później nigdzie już nie publikował. W 1921 r. zgłosił się na ochotnika do wojska. Po powrocie podjął pracę jako polonista.

do Chełma, gdzie mieszkał do 1949 roku. Po odzyskaniu przez Polskę W 1918 roku, zrezygnowawszy z dalszych studiów medycznych, powrócił do Chełma, gdzie mieszkał do 1949 roku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjął studia polonistyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1918 – 1919). W roku 1920 pełnił służbę w wojsku polskim. Wtedy to zadebiutował w dzienniku lubelskim „Dzień Polski” tryptykiem sonetów o Józefie Piłsudskim, które to teksty według samego autora były szczere, ale „marne”, więc nigdy potem już niepublikowane. Rok później poszedł jako ochotnik na wojnę. Po przejściu do cywila pracował w Chełmie jako polonista w seminarium nauczycielskim, przekształconym później w liceum pedagogiczne (1921 – 1939). Równocześnie kontynuował studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim ukończone w 1923 roku. Był doskonałym pedagogiem i wychowawcą. Cieszył się olbrzymim autorytetem wśród młodzieży, która ceniła go za rozległą wiedzę i ujmujący sposób bycia, gdyż oddziaływał na uczniów nie tylko słowem na lekcjach, ale również osobistym postępowaniem. Nauczał języka polskiego i historii literatury w tak pasjonujący sposób, że jego zajęcia cieszyły się wielkim powodzeniem także wśród uczniów z innych szkół średnich w Chełmie, którzy przychodzili do seminarium nauczycielskiego posłuchać wykładów KAJ-a.

W 1933 r. wraz z Zenonem Waśniewskim założył w Chełmie pismo literackie „Kamena”, początkowo ukazujące się jako miesięcznik i finansowane ze składek nauczycieli. Pismo jednak zostało zauważone nie tylko w regionie, ale i w kraju. W „Kamenie” publikowali między innymi Bruno Schulz, Czesław Miłosz, Władysław Broniewski, Tadeusz Bocheński (poeta) i Julian Tuwim. Do wybuchu II wojny światowej ukazało się 50 numerów. W czasie okupacji Kazimierz Jaworski prowadził tajne nauczanie, tzw. komplety. Został aresztowany przez okupacyjne władze niemieckie, był więziony na zamku w Lublinie i Sachsenhausen. Po wojnie powrócił do działalności pisarskiej, redagował dodatki literackie, podejmował się tłumaczeń literatury rosyjskiej, literatury czeskiej, a także redagował wznowioną „Kamenę”, ukazującą się w Lublinie. Od końca lat 60. spisywał swoje wspomnienia. Jego Dzieła wszystkie wydało Wydawnictwo Lubelskie w 12-tomowej serii w latach 1971–1974.

Pod wpływem K. A. Jaworskiego niejeden zaczął próbować swych sił w literaturze, a profesor zawsze służył zachętą i radą. W owych latach międzywojennych zaczęły pojawiać się liczne uczniowskie jednodniówki i czasopisma, m. in. „Wzlot”, „Spójnia”, „Pióro”, w których Jaworski najczęściej figurował jako redaktor odpowiedzialny. Wśród słynnych Jaworczyków, podążających jego poetyckimi ścieżkami, znajdują się m. in. twórcy lubelscy i krajowi: Wacław Mrozowski, Jan Szczawiej, Witold Kasperski, Czesław Twardzik i inni, a także profesor dydaktyki Wincenty Okoń. We wspomnieniach jednego z uczniów KAJ-a utkwiło znamienne wydarzenie – kiedy w 1924 roku Jaworski wydał swój pierwszy zbiorek wierszy „Czerwonej i białej kochance”, każdy z jego wychowanków nabył ten tomik, prezentując go z dumą na ławce przed lekcją ulubionego pedagoga. Uczestniczył w tworzeniu Związku Literatów w Lublinie (1932), był również członkiem pierwszego zarządu. Należał do grupy poetyckiej „Reflektor” w Lublinie (1923 – 1925).

W 1933 roku wraz z Zenonem Waśniewskim założył miesięcznik literacki „Kamena”, który do wojny (1939) ukazał się pięćdziesiąt razy o początkowym nakładzie 500 egzemplarzy. Cena zeszytu wynosiła 50 groszy. O genezie nazwy czasopisma poeta tak wspominał: „Rozmiłowany w antyku Tadeusz Bocheński dziwił się potem: „Chciałbym wiedzieć, w jaki sposób Tobie, nie starożytnikowi przecież, taki tytuł wpadł do głowy i serca. Przyznaję, że tytuł to bardzo dźwięczny i bardzo odpowiedni”. I dodawał uczenie: „Camena toć przecie łacińska nazwa greckiej Muzy. Inna rzecz, że wyraz może nie jest rdzennie łaciński. Dopatrują się w nim pierwiastków świętości i jaśnienia, odznaczania się. Dawniej dopatrywano się wprost związku z pieśnią (carmen)”. Ciesząc się wielkim szacunkiem i sympatią w środowisku nauczycielskim, KAJ łatwo zdobył poparcie grupy nauczycieli, którzy dobrowolnie przekazywali sumy pieniężne na wydawanie pisma. Chętnie też odpowiadali na jego propozycję współpracy znani i cenieni twórcy, tacy jak m. in. Józef Czechowicz, Bruno Schulz, Józef Łobodowski, Czesław Miłosz, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Kornel Makuszyński, Franciszka Arnsztajnowa, Mieczysław Jastrun, Jan Śpiewak, Włodzimierz Słobodnik i wielu innych.

O założeniach programowych „Kameny” jej twórca tak pisał we wspomnieniach: „A więc: umiarkowany awangardyzm, lewicowość społeczna i polityczna oraz kulturalny słowianofilizm – to trzy zasady, na których opierała się „Kamena”. Miesięcznik obok twórczości oryginalnej publikował przekłady poezji obcej. Wielki wkład w tę pracę miał sam Jaworski, który nie tylko zamieszczał własne teksty, ale i tłumaczył utwory poetyckie ze wszystkich języków słowiańskich oraz z francuskiego, niemieckiego i angielskiego.

Miesięcznik Kamena

Okupację niemiecką (1939 – 1944) KAJ spędzał w Chełmie. Aresztowany przez hitlerowców 20 czerwca 1940 roku na ulicy Lubelskiej, został wywieziony na Zamek w Lublinie, skąd po okrutnych przesłuchaniach trafił do obozu śmierci w Sachsenhausen. Zwolniony z obozu został 2 lutego 1942 roku. Po powrocie do domu ukrywał się aż do wyzwolenia w Sawinie, prowadząc tajne nauczanie na poziomie liceum. Swoistą „pamiątką” po pobycie w obozie stał się m. in. cykl „Serca za drutem”, gdzie w jednym z utworów pisze: „Płoną upiorne krematoria, ku gwiazdom wiatr unosi dym. W rapsodzie krwawych łun historia wydzwoni ostateczny rym”. Po wojnie Kazimierz Andrzej Jaworski stanął natychmiast do pracy nauczycielskiej w Liceum Pedagogicznym w Chełmie, gdzie pracował do przejścia na emeryturę w 1949 r. W międzyczasie, w 1945 roku wznowił wydawanie „Kameny”, redagowanej w Chełmie, a drukowanej w Lublinie do 1949 roku. Po tym okresie redakcja została przeniesiona do Lublina, a za nią wyjechał i sam autor. Miesięcznik stał się pismem lubelskiego oddziału Związku Literatów Polskich, w którego reaktywowaniu w 1944 roku uczestniczył również KAJ, wchodzący w skład Zarządu. W kolejnych latach pełnił funkcje sekretarza, wiceprezesa i prezesa.

W latach 1945 – 1952 był redaktorem kulturalno - literackiego dodatku do „Sztandaru Ludu”. Następnie pracował jako kierownik artystyczny „Artosu”, później „Estrady” w Lublinie(1953 – 1964). Kiedy w 1957 roku powstał „Kurier Lubelski”, K. A. Jaworski zaproponował stały felieton językowy. Przez jakiś czas zamieszczane były jego trafne i czasem ostre wypowiedzi na temat czystości języka polskiego w prasie i w mowie. Uprawiał twórczość poetycką, wspomnieniową, tłumaczył, zajmował się krytyką literacką, publicystyką i satyrą, pisał opowiadania. Był tytanem pracy. Łącznie wydał 40 książek (oryginalnych i tłumaczonych), wystąpił w 20 antologiach i w 85 czasopismach. Podróżował do Węgier, Rumunii, Włoch, Francji, Czechosłowacji, ZSRR, ale jego prawdziwą miłością były Tatry, o których m. in. pisał: „Góry harde i skały, chropawe jak życie, z którymi od chłopięctwa zawarłem przymierze!” („Więcierze”, V). Miał niezliczone ilości spotkań autorskich i odczytów – w Polsce i za granicą. Występował przed mikrofonami Polskiego Radia i Telewizji. Był bibliofilem, miał wspaniały księgozbiorów, którym znajdowało się wiele prawdziwych białych kruków, zwłaszcza z dziedziny poezji międzywojennej.

Za działalność twórczą otrzymał Nagrodę Literacką im. B. Prusa (1936, 1971), czechosłowacką nagrodę za przekłady (1949), lubelskie nagrody za twórczość (1949, 1950, 1957, 1964), nagrodę Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Chełmskiej (1967), nagrodę Ministra Kultury i Sztuki (1967). Za działalność literacką, pedagogiczną i społeczną otrzymał odznaczenia: Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury (1936), Srebrny Krzyż Zasługi (1952), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski „Polonia Restituta” (1954), Medal 10-lecia PRL (1954), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski „Polonia Restituta” (1959), Medal Zasłużony dla Miasta Chełma (1961), Odznakę Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966), Odznakę „Za Zasługi dla Lubelszczyzny” (1967), Złotą Odznakę TPPR (1972), Złotą Odznakę „Zasłużony dla Lublina” (1972). KAJ cieszył się powszechnym uznaniem całej Lubelszczyzny. W roku 1967 r. chełmianie zainicjowali obchody 70-tej rocznicy urodzin poety, powtórzone 5 lat później.

Kazimierz Andrzej Jaworski zmarł 6 września 1973 roku w Lublinie. Trzy lata później, 28 lutego 1976 roku, odbyła się uroczystość nadania Zespołowi Szkół Zawodowych nr 4 w Chełmie imienia K. A. Jaworskiego. Jedna z ulic Chełma nazwana została również nazwana jego imieniem. Ziemi rodzinnej, z którą poeta był szczególnie związany, poświęcił zarówno swoją pracę, wiele tekstów, jak i serce. W utworze „Do rodzinnego miasta” pisał: „Tak. Tu pomnik mój nigdy nie stanie: nikt nie bywa w swym mieście prorokiem. Jednak wiem, że nawet w Hindustanie w stronę Chełma spojrzę łzawym okiem”. Dziś stwierdzić można z całą pewnością – w tym jednym KAJ się mylił. Ma on tu swój pomnik – choć nie spiżowy, to trwalszy – bo pomnik oddania i szacunku w sercach tych, którzy nigdy o nim nie zapomnieli.

Prezentację przygotowała Aleksandra Wierzyńska kl Prezentację przygotowała Aleksandra Wierzyńska kl. 3at w oparciu o dostępne źródła internetowe.