Prawo rzymskie – prawo rzeczowe II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 15.00-15.45, sala 4039 WPiA środa, godz. 10.00-10.45, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Nabycie i utrata posiadania Nabycie: regułą równoczesność corpus i animus ale kazuistyczne przypadki traditio ficta (nazwa średniowieczna) – kazuistyczne przykłady traditio longi manu (ale symboliczne per chartam dopiero średniowiecze) - kazuistyczne – początek okresu klasycznego nabycie solo animo (dematerializacja posiadania – traditio brevi manu, nazwa od glosatorów) ale stąd też nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest - kwestionowana współcześnie m.in. w prawie polskim ze względu na czysto faktyczny charakter posiadania (na wzór BGB) constitutum possessorium (przeniesienie posiadania mocą samej umowy, według której dotychczasowy posiadacz zatrzymuje rzecz jako dzierżyciel) Nabycie per extraneam personam (wolną) – pierwotnie niedopuszczalne; uogólnione za Justyniana I (I. 2.9.5) Utrata - regułą: utrata corpus lub animus - ustanie posiadania ale kazuistyczne ułatwianie zachowania go mocą samej woli posiadacza (solo animo) - wyraz dematerializacji posiadania (najstarszy Proculus D. 43.16.1.25: o zachowaniu posiadania o charakterze okresowym, np. pastwisk letnich w zimie i zimowych w lecie) – być może kontynuowali posiadanie heredes sui ale nie extranei

Ochrona posesoryjna – wprowadzona w okresie późnorepublikańskim – kwestionowana w prawie wulgarnym? Celem: wyrugowanie samowoli i samopomocy oraz przygotowanie procesu petytoryjnego UWAGA: dozwolona samopomoc w celu ochrony posiadania Ograniczenie czasowe – rok na podjęcie postępowania od momentu wystąpienia okoliczności Pretor - kilkadziesiąt odrębnych interdictiones (zakazy), zwłaszcza w okresie II-I w. p.n.e. (historyczne okoliczności; większość chroniła niezakłócone korzystanie z rzeczy o przeznaczeniu sakralnym lub publicznym) Rozwinięty proces interdyktalny - postępowaniem specjalnym w ramach cognitio extra ordinem - powód wszczynał w dalszej fazie postępowanie per sponsionem lub per formulam arbitrariam, prowadzące do zasądzenia pieniężnego zachwianie odrębności ochrony posesoryjnej od petytoryjnej w prawie wulgarnym? – z modyfikacjami do modelu klasycznego nawiązuje z pewnością Justynian I Zasadą – ochrona posiadacza cywilnego, niezależnie od titulus i fides ale nie posiadacza naturalnego (detentor)

Ochrona posesoryjna – wprowadzona w okresie późnorepublikańskim – kwestionowana w prawie wulgarnym? zaliczono do possessores ad interdicta: wierzyciel zastawny (zastawnik); depozytariusz sekwestrowy (sequester), przechowujący rzecz sporną; prekarzysta korzystający z cudzej rzeczy na prośbę (klient a później rodzaj dzierżawcy); dzierżawca wieczysty (emfiteuta) i osoba korzystająca z tzw. prawa zabudowy (superficjariusz); dzierżawca – tylko jeśli odmówił wydania rzeczy i sam stał się bezprawnym posiadaczem kodeksy prawa natury (wzorzec rzymski) – późniejsze kodeksy cywilne po wpływem germańskiej Gewere: ochrona posesoryjna rozciągana na detentorów oraz konstrukcja ‚posiadania szczeblowego’ (np. samoistne i zależne) za kanoniczną skargą z tytułu plądrowania (actio spolii), przejętą w ius commune – generalny zakaz samopomocy chroniący też detentorów Brak ochrony - posiadanie wadliwe (possessio vitiosa), tzn. nabyte przemocą, potajemnie lub na prośbę (vi clam precario) – rozszerzana ochrona w prawie poklasycznym - współcześnie pomimo sporów przyjęta również ochrona possessio vitiosa

Podziały interdyktów Jurysprudencja klasyczna prohibitoryjne, zamykające się frazą „zakazuję używać siły” (vim feri veto), restytutoryjne, zawierające w zakończeniu nakaz „zwróć!” lub „przywróć!” (restituas) ekshibitoryjne, których ostatni wyraz brzmiał „okaż!” (exhibeas) Wśród interdyktów posesoryjnych rozróżniano w szczególności interdykty: służące do odzyskania utraconego posiadania (recuperandae possessionis) – une vi i unde vi armata (historyczne korzenie : III w.p.n.e., 76 r. p.n.e) oraz de precario (zanik okres poklasyczny), służące do utrzymania istniejącego posiadania - uti possidetis (nieruchomości – 396 p.n.e.: podbój Wejów) retinendae possessionis; utrubi np. „Kto z was obu niewolnika, o którego toczy się spór, nie nabywszy go od drugiego ani przemocą, ani potajemnie, ani na prośbę, posiadał przez większą część tego roku, aby ten odprowadził go ze sobą, zakazuję używać przemocy” (EP. 488) do nabycia nowego posiadania (adipiscendae possessionis) – właściwie petytoryjne

Własność prywatna indywidualna – dominium, proprietas (terminy III w. p.n.e.) versus własność zbiorowa (pałac, świątynia, ród) Prawo archaiczne - ruchomości, podczas gdy grunt pozostawał własnością rodową lub rodzinną (charakterystyczne dla społeczeństw rolniczych) świadectwem: legis actio sacramento in rem; mancipatio; pecunia tutelave (T. 5.3) - przedmiot testamentu bydło (pecunia) i osoby podwładne (tutela) Lex duodecim tabularum dominuje własność indywidualna i abstrakcyjna (gentiles dopiero w III klasie dziedziców; usus auctoritas – zasiedzenie) – wyłączność korzystania z rzeczy z wykluczeniem od wpływu na nią wszystkich innych Upowszechnienie ustnej formuły najstarszej windykacji i mancypacji: „twierdzę, że rzecz jest moja” (rem meam esse aio) – bez wskazania pozwanego – erga omnes i res corporalis Zarzucone w dalszym rozwoju prawa pojęcie res incorporalis: niektóre porządki prawne pod wpływem koncepcji res incorporalis i rozwoju prawa patentowego (Wenecja; Anglia) i autorskiego (copyright/ jednak prawo wydawcy książek w XVIII w. za pomocą actio negatoria utilis) oraz prawnonaturalna własność praw (Grocjusz; Wolff) Wieczyste ale przewłaszczenie pod warunkiem rozwiązującym (odstąpienie od sprzedaży np.); zmiany: własność czasowa Justynian I – darowizna Zachwianie rozróżnienia prawo poklasyczne – kolonat i bona materna (Justynian I – klasyczne) : vindicatio utilis, skarga analogiczna skargi właścicielskiej (vindicatio directa) przysługująca wielu podmiotom, szczególnie dzierżawcom wieczystym i superficjariuszom

Własność prywatna – dominium, proprietas duplex dominium (własność kwirytarna i „bonitarna” - sankcjonowanie przez pretora od II w. p.n.e. nieformalnego obrotu res mancipi, które wbrew ius civile – przenoszono przez traditio) – zniesione C. 7.25.1 (a. 530-531) oraz tzw. quasi-własność gruntów prowincjonalnych (Sycylia III w. p.n.e.) – własność ludu rzymskiego obciążone podatkami gruntowymi (poza koloniami obdarzonymi ius italicum) – koniec: 297 r. Dioklecjan (Italia) - zniesione ostatecznie C. 7.31.1 (a. 531) Realia zachodnioeuropejskie: stosunek lenny (pokarolińskie) i stosunek poddańczy (ludność zależna – dawni kolonii, dawni wolni osadnicy) – różny zakres uprawnień do gruntu - germańska Gewere; prawo książęce i jego upadek; osobno – prawo angielskie: trust w systemie equity) Glosatorzy: na podstawie vindicatio utilis podmiotom uprawnionym dominium utile (własność użytkowa – dominus utilis) obok własności zwierzchniej (dominus eminens - dominium directum); argumenty z (C. 4.66.1; C. 11.62.12.1) – własność podzielona Triada uprawnień właścicielskich: Ius possidendi, ius utendi (et ius abutendi) et fruedni, ius disponendi W wypadku braku własności podzielonej: na podstawie D. 8.2.1 pr. własność sięga „aż do gwiazd i do piekieł” (usque ad sidera, usque ad inferos) - problem regaliów (nieznane prawu rzymskiemu) Postglosatorzy: upowszechnienie dominium directum-dominium utlie w ius comune do opisu stosunków lennych: Bartolus de Saxoferrato (XIV w.) – zarazem autor negatywnej definicji własności rzeczy materialnej: ius de re corporali perfecte disponendi nisi lex prohibeat (Commentaria, uw. 4 do D. 41.2.17.1)

Własność prywatna – dominium, proprietas Zmierzch własności podzielonej u schyłku feudalizmu: wolność własności (absolutna) i idealizowanie tradycji rzymskiej kodeksy prawa natury poza c.c. art. 544 – zachowanie własności podzielonej i definicja pozytywna własności (ABGB z 1811 r. – nawet uznanie własności rzeczy niematerialnych) Pandektystyka – wyrugowanie własności podzielonej, materialna koncepcja przedmiotu własności oraz abstrakcyjna czynność prawna przewłaszczenia nieruchomości (Auflassung), wykluczająca dodanie warunku i terminu (BGB i stąd art. 157 k.c. z 1964 r.) Kryzys absolutnej koncepcji wolności własności – realia społeczne XIX w. Abus de droit – orzecznictwo do 544 c.c. (rola orzecznictwa w prawie francuskim) BGB – szeroki zakres § 903 Leon Duguit (1859-1908): własność jako funkcja społeczna a nie prawo podmiotowe: zmiany na gruncie praw konstytucyjnych (społeczna gospodarka rynkowa, urzeczywistniająca zasady sprawiedliwości społecznej; klauzule generalne w prawie cywilnym) Typologia własności w prawie socjalistycznym (społeczna- dawn. art. 126 k.c.: ogólnonarodowa [państwowa], spółdzielcza lub własnością innych organizacji społecznych ludu pracującego – większa ochrona prawna; indywidualna) Typologie współczesne: publiczna - państwowa, samorządowa; prywatna

Ograniczenia własności w prawie rzymskim ograniczenia publiczne – nota censoria – wyższe warstwy społeczne (obok norm obyczajowych) prawo budowlane – już lex duodecim tabularum, rozbudowane – prawa municypalne, szczególnie w okresie pryncypatu (m.in. normy wysokości budynków, przeciwpożarowe) zakazy srożenia się nad niewolnikami Antoninusa Piusa: Male iure nostro uti non debemus (G. 1.53), wbrew ogólnej zasadzie (D. 50.17.55: nullus videtur dolo facere, qui suo iure utitur) – Abus de droit? ograniczenia prywatne – Fr. de iure fisci 8: zbywania rzeczy będącej przedmiotem procesu (G. 4.117), lex Iulia de fundo dotali - italskie grunty posagowe (G. 2.63), oratio Severi (D. 27.9.1.2): należące do podopiecznego grunty wiejskie lub podmiejskie, zakaz dokonywania przez ojca alienacji dóbr odziedziczonych przez dzieci po matce (CTh. 8.18.1: bona materna – Konstantyn Wielki); C. 6.43.3.2a–4 (a. 531): zakaz zbywania i zastawiania rzeczy będących przedmiotem zapisu testamentowego prawo sąsiedzkie – stosunki wiejskie (owoce, gałęzie etc.), wytyczenie zatartych granic (actio finium regundorum T. 7.2); zakazy aqua pluvia – actio aquae pluviae arcendae T. 7.8a; EP. 375) oraz immissiones; cautio damni infecti (zabezpieczenie z powodu grożącej szkody - zawalenie); operis novi nuntiatio (sprzeciw wobec nowej budowli – pretor – wyburzenie); Wywłaszczenie (expropratio) – nieznane (ale znane listy proskrypcyjne) – wykup za odszkodowaniem rozwój doktrynalny (okres ius comune), instytucja prawna: okres rewolucji francuskiej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. (art. XVII) i c.c. z 1804 r. (art. 545): konieczność publiczna, ustawowa procedura, odpowiednie odszkodowanie

Współwłasność – communio pro indiviso Nie mylić z duplex dominium oraz własnością podzieloną! Analogicznie jak kwestionowanie współposiadania - wykluczenie współwłasności do niedzielnej ręki (duorum in solidum dominium) i współwłasności na fizycznych częściach rzeczy (partis corporis dominium) – communio pro indiviso: współwłasność w idealnych częściach ułamkowych communio pro indiviso - całą rzeczą mogą dysponować tylko wszyscy współwłaściciele łącznie - prawo zakazu (ius prohibendi), powództwo działowe o zniesienie wspólności (actio communi dividundo) Uwaga: pierwotna wspólnota spadku „bez przeprowadzenia podziału” (consortium ercto non cito – dziedzice domowi [heredes sui] – skarga działowa (actio familiae erciscundae) – zanik w okresie pryncypatu (jako rodzaj societas dostępny wyłącznie cives Romani) Poza prawem rzymskim popularność własności niedzielnej – prawa feudalne (np. niedział braterski i inne relikty własności zbiorowej) condominium germanicum (art. 653 ZGB: Geseimteigentum) i doktrynalnie dopuszczana w kilku przypadkach BGB (spółki cywilne, wspólny majątek małżeński, wspólnota spadkobierców) współwłasność do niedzielnej ręki spółki cywilnej (§ 719 BGB; art. 544 OR; art. 863, 875 § 1 KC)

Nabycie i utrata własności Rozróżnianie w praktyce ale brak terminologii nabycia pierwotnego i pochodnego (Grocjusz, De iure belli, II.3; II.6) – istotniejszy podział na nabycie w ius civile, ius gentium, ius naturale (zawłaszczenie, nabycie skarbu i owoców, tradycja) Pierwotne – odformalizowane, dostępne dla cudzoziemców, nie gasły prawa rzeczowe ograniczone zawłaszczenie (occupatio): rzeczy bezpańskie (res nullius) – także na cudzym gruncie (brak prawa połowu w prawie rzymskim) – także porzucone przez właściciela z zamiarem porzucenia (res derelictae), jeśli o tym nie wiedział kto właścicielem – zasiedzenie. Nie dotyczyło rzeczy zagubionych, także porzuconych w konieczności (również w trakcie burzy morskiej: I. 2.1.47-48) thesaurus (skarb): według Prokulianów właściciel gruntu nabywał skarb z chwilą powzięcia wiadomości o nim i woli nabycia go, natomiast Sabinianie wymagali dodatkowo fizycznego wydobycia skarbu (D. 41.2.3.3). Hadrian (pan. 117-138): skarb przypadał po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy (I. 2.1.39). Fiskus. Brak znaleźnego – modyfikacje (różne rozwiązania współczesne) nabycie owoców – separatio (odłączenie): właściciel, właściciela uprzedzali dzierżawca wieczysty (emfiteuta) i posiadacz w dobrej wierze ze słusznej przyczyny (ex iusta causa); posiadacz w dobrej wierze – prawo klasyczne, obowiązek wydania właścicielowi wraz z rzeczą macierzystą owoców jeszcze niezużytych (C. 3.32.22 – Dioklecjan) Perceptio (pobranie) - użytkownik i dzierżawca rzeczy macierzystej nabywali owoce z chwilą objęcia ich w posiadanie – ewentualnie vindicatio usufructus lub actio conducti Połączenie rzeczy – zasada accessio cedit principali ale alluvio, avulsio, alveus derelictus, insula in mari nata.

Nabycie i utrata własności Pierwotne Połączenie ruchomości z nieruchomością: rola zasady superficies solo cedit (inaedificatio, implantatio, satio): drobne modyfikacje prawa poklasycznego oraz justyniański ‚klasycyzm’ występowanie odrębnej własności budynków, pięter, plonów w prawach rodzimych i zwycięstwo superficies solo cedit wraz z recepcją pojęć rzymskich – regres zasady w prawie skodyfikowanym; zasada podlegająca licznym wyjątkom Tworzące nową rzecz połączenie ruchomości – współczesne regulacje: własność nowego produktu przypada właścicielowi rzeczy głównej, którą określa się na podstawie kryterium wartości zafarbowanie (tinctura), zapisanie (scriptura) i zamalowanie (pictura) cudzego materiału za rzecz główną uznawano podłoże, choćby zafarbowano je purpurą lub zapisano złotem (G. 2.77) osobny kazus – tabula picta (G. 2.78 - decydująca wartość rynkowa składników i wkładu pracy malarza: ostatecznie zaakceptowane: I. 2.1.34) – prawo autorskie? osobne przypadki: przyspawanie (ferruminatio) tworzy jednolity przedmiot współwłasności, przylutowanie (adplumbatio) – rzecz złożoną, których części składowe mogą podlegać skardze wydobywczej odrębnej od windykacji całości zmieszanie płynów (confusio) lub substancji stałych (commixtio) w ładowni statku, prowadzi do powstania współwłasności w częściach proporcjonalnych do ilości substancji wyjściowych Przerobienia lub przetworzenia cudzych materiałów (specificatio): Sabinianie (stoicyzm), decydująca była substancja, przyznawali własność produktu właścicielowi materiału. Prokulianie (filozofia perypatetyczna) uznawali produkt za rzecz nową, zawłaszczaną na zasadzie okupacji przez producenta. Media sententia: kryterium przywracalności produktu do stanu pierwotnego plus odszkodowanie – współcześnie różne rozwiązania (art. 192 k.c. według wartości wkładu w produkt końcowy)

Nabycie i utrata własności Pochodne: nemo plus iur ad alium transfere potest quam ipse habet (pierwotnie prawo spadkowe - D. 50.17.54) Prawo średniowieczne - problem res mobilis, res vilis (licha), które jako własność osobista „przynależą do kości” (mobilia ossibus inhaerent) – wartość rzeczy ruchomych Można było domagać się wydania rzeczy ruchomej od każdego tylko w przypadku jej utraty niedobrowolnej, najczęściej wskutek kradzieży, a poza tym jedynie od tej osoby, której się zaufało, oddając jej rzecz na przechowanie, w użyczenie (Hand wahre Hand; meubles n’ont pas de suite) Kodeksy cywilne - dopuszczenie nabycia własności w dobrej wierze od nieuprawnionego – z modyfikacjami (prawo polskie: nieruchomości - rękojmia dobrej wiary ksiąg wieczystych, ruchomość art. 169 k.c. § 1. Jeżeli osoba nie uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. § 2. Jednakże gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ograniczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego.)

Nabycie i utrata własności Pochodne: C. 2.3.20: traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis transferuntur Kontrakt sprzedaży lub pożyczki sam przez się nie wywierał tzw. skutku rzeczowego (translatywnego) Wywierał wyłącznie skutki zobowiązujące, dostarczając jedynie słusznej przyczyny (iusta causa) dla późniejszego przeniesienia własności, dokonywanej przez czynności wykonawcze (abstrakcyjne -mancipatio, in iure cessio, lub kauzalną traditio). Prawo poklasyczne dopuszcza nabycie własności mocą samej sprzedaży, z zapłatą ceny – Justynian traditio z naciskiem na wolę stron Modele prawa kontynentalnego: Titulus (stosunek zobowiązaniowy, stanowiący podstawę (causa) dla tzw. sposobu przeniesienia własności (modus - czynność wykonawcza) - przewłaszczenie wymaga dodatkowo przeniesienia posiadania: § 380, 423–424 ABGB; Szwajcaria, Holandia, Hiszpania umowa o podwójnym skutku (Grocjusz De iure belli II.6,1–2; II .8,25; II.12.15), przyjęta przez c.c. z 1804 r. (art. 711, 938, 1138, 1583) oraz Polska (art. 151 § 1 k.c.), Włochy, Portugalia F. K. von Savigny: abstrakcyjna umowa rzeczowa (dinglicher Vertrag), przenoszącej własność niezależnie od prawidłowości causa (rozwinięta w § 929 BGB) -

Zastrzeżenie własności w prawie rzymskim pierwotnie przy sprzedaży prawo rzymskie, oparte na zasadzie sprzedaży gotówkowej, chroniło sprzedawcę, wymagając do nabycia własności przez kupującego zapłacenia przezeń ceny lub przynajmniej złożenia formalnie wiążącego przyrzeczenia jej zapłaty przez stipulatio jurysprudencja klasyczna – nieformalna sprzedaż kredytowa i ochrona sprzedawcy wzmocniona ochronę posesoryjną: do czasu zapłaty ceny ustanowienie zastawu umownego lub wydanie rzeczy jedynie na podstawie stosunku najmu lub prekarium (ochrona interdyktalna) Ius comune: popularne zastrzeżenie umowne własności (pactum reservati dominii) rozwijane w różnych wersjach w prawie skodyfikowanym (prawo polskie zastrzeżenie własności - skutek zawieszający: art. 589 k.c. za wzorem BGB)

Zasiedzenie - usucapio Modestinus (II w. n.e.): nabycie własności wskutek ciągłego posiadania przez czas określony prawem (D. 41.3.3) Cel: uzdrawianie wad nabycia pochodnego – formalnych (problem res mancipi) albo materialnych (rygor nemo plus iuris) – stara instytucja, nieznana innym antycznym porządkom prawnym Współczesna teoria prawa cywilnego - na ogół zaliczane do pierwotnych sposobów nabycia własności ale w pierwszym etapie następuje nabycie prawa przez posiadacza, co staje się racją następującej dopiero w drugim etapie utraty prawa przez właściciela oraz co do zasady w wyniku zasiedzenia obciążające przedmiot prawa rzeczowe osób trzecich nie gasły i znaczenie iustus titulus Przesłanki: Res habilis (extra commercium, res furtiva, vi possessae, fiscus – II w., cesarskie, instytucji kościelnych, bona materna) Iustus titulus (iusta causa; tytuł mniemany a titulus verus; sporne – prawo polskie rezygnacja z tytułu za BGB) Fides (bona fides – moment wejścia w posiadanie; podtrzymywana przez legistów zasada mala fides superveniens non nocet przeciwko kanonistom; zmiany późniejsze) Possessio (nieprzerwane, ale akceptacja accessio temporis) Tempus (pierwotnie rok lub dwa lata T. 6; longi temporis praescriptio (zarzut procesowy) – grunty prowincjonalne: inter praesentes -10 lat i inter absentes – 20 lat; Justynian I – złączenie usucapio (3 lata – ruchomości) i longi temporis praescriptio (nieruchomości – 10 lub 20 lat). Zmiany późniejsze Longissimi temporis praescriptio (bez titulus, nawet res furtiva) – DAWNOŚĆ oraz rozróżnienia późniejsze