Prawo rzymskie 2018: Kontrakty literalne i werbalne dr Mateusz Szymura Zakład Prawa Rzymskiego Wydział Prawa Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

Kontrakty werbalne Kontrakty te zawierano poprzez użycie ściśle określonych słów w odpowiednich sytuacjach. Tworzyły zobowiązania o charakterze jednostronnym chronione powództwami stricti iuris. Dotis dictio – uroczyste przyrzeczenie ustanowienia posagu, którego dokonywała kobieta (sui iuris), jej pater familias lub jej dłużnika w trakcie którego obecny był przyszły mąż. Wyszło z użycia w okresie późnego cesarstwa, gdy nieformalnemu przyrzeczeniu posagu przyznano pełną zaskarżalność. Iuriurandum liberti – przyrzeczenie dokonywane przez byłego niewolnika zaraz po wyzwoleniu wobec byłego właściciela, które zobowiązywało go do świadczenia usług w ramach stosunku patronatu

Stypulacja Stypulacja stanowiła przyrzeczenie spełnienia przez dłużnika świadczenia na rzecz wierzyciela Początkowo przedmiotem świadczenia mogła być suma pieniędzy, z czasem określona rzecz (certa res), w końcu także świadczenia polegające na działaniu lub zaniechaniu Alteri stipulari nemo potest (z wyjątkiem niewolników oraz osób alieni iuris) Jest to jeden z najstarszy kontraktów rzymskich, o enigmatycznych początkach sięgających czasów sprzed Ustawy XII Tablic Law of Contract(s) ? (Alan Watson, The Evolution of Law) – czy Rzymianie posiadali teorię kontraktu

Specyfika rzymskiej stypulacji: generalny sposób zobowiązywania się wobec wąsko zakreślonych sposobów zastosowania pozostałych kontraktów Obszerny przedmiot działalności pisarskiej rzymskich jurystów (ponad 30 monografii oraz obszerne fragmenty kodyfikacji poświęcone temu zagadnieniu) Szeroki zakres podmiotowy (za wyjątkiem sponsio) Stypulacja odzwierciedlała najważniejsze cechy systemu prawa rzymskiego, jakimi były rygoryzm i formalizm, które choć łagodzone nie przestały charakteryzować prawa rzymskiego także w czasach Justyniana

Strony stypulacji - stipulator - przyjmujący zobowiązanie - promissor - składający przyrzeczenie   Oprócz tych tradycyjnych stron rozszerzano je na pewne kręgi osób: - współdłużnicy lub współwierzyciele solidarni - adstipulator ( wierzyciel uboczny - mąż zaufania o uprawnieniach osobistych, mógł przyjąć świadczenie, dochodzić go w procesie lub zwolnić dłużnika, za szkodę odpowiadał wobec wierzyciela głównego, używany często do obchodzenia zakazu stypulacji post mortem) - solutionis causa adiectus - najczęściej był nim bankier, uprawniony do przyjecia świadczenia od dłużnika, nie uprawniony do umorzenia lub dochodzenia należności w procesie - adpromissor - poręczyciel za dług

Funkcje stypulacji Zaciąganie dowolnego zobowiązania (czasami na skutek szeregu stypulacji np. w przypadku umowy kupna – sprzedaży; stypulacje a umowy „nietypowe”) Zastąpienie istniejącego zobowiązania nowym (tzw. stypulacja akwiliańska) Mogła służyć do ustanowienia poręczyciela, dłużnika dodatkowego lub wierzyciela dodatkowego Służyła do tworzenia zobowiązań dodatkowych (kara umowna/ odsetki etc.) Stypulacje sądowe /pretorskie / konwencjonalne Stypulacje „w chwili śmierci” (ważne) oraz stypulacje mortis causa (nieważne)

Forma stypulacji Stypulacja stanowiła bezpośrednią wymianę pytania i odpowiedzi równocześnie obecnych stron kontraktu (kwestia przerwy oraz „pokiwania” głową, nowych elementów oraz warunków) Dari spondes? Spondeo – najstarsza formuła stypulacji, dostępna jedynie dla obywateli Liberalizacja formy – rozszerzenie zakresu podmiotowego, dopuszczenie do użycia innych formuł oraz języka greckiego, konstytucja cesarza Leona z 472 r. (konsensus) Stypulacja potwierdzona na piśmie (cautio) – kontrakt werbalny, kontrakt literalny czy kontrakt zawierający cechy obu powyższych typów

Stypulacja – czynność kauzalna czy abstrakcyjna? Zobowiązanie powstałe ze stypulacji uważano za zobowiązanie abstrakcyjne ( stipulatio sine causa - prof. Osuchowski) lub zobowiązanie, które choć zawierano z uwagi na konkretną przyczynę (którą można było ująć w treści stypulacji, tzw. stypulacja kauzalna – prof. Kolańczyk) to nie wymagało jej ujęcia w treści przyrzeczenia (kwestia cautio discreta / indiscreta) Forma wygodna dla wierzyciela – mogło powstać zobowiązanie mimo braku np. świadczenia wzajemnego (obowiązek zapłaty ceny bez wydania towaru)

Ograniczenia „abstrakcyjności” stypulacji: Exceptio doli udzielane przez pretora dłużnikowi (ciężar dowodowy spoczywał na dłużniku) Exceptio non numeratae pecuniae – forma obrony przed twierdzeniami nieuczciwego wierzyciela, który domaga się zwrotu pożyczki, do którego spłaty dłużnik zobowiązał się w drodze stypulacji, jednak który nigdy nie otrzymał pieniędzy Querela non numeratae pecuniae – środek ofensywny służący stwierdzeniu braku podstawy faktycznej stypulacji Generalny obowiązek udowodnienia rzeczywistej podstawy zobowiązania w prawie justyniańskim (faktyczne przekształcenie stypulacji w zobowiązanie kauzalne)

Stypulacja tworzyła zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, które chronił różne powództwa: W okresie procesu legisakcyjnego – legisactiones: sacramento in personam/per iudicis arbitrive postulationem/ per condicionem (przy sumie pieniędzy na podstawie Lex Silia, przy innym przedmiocie na podstaiwe Lex Calpurnia) W okresie procesu formułkowego: a) conditio certae creditae pecuniae - dla określonej sumy pieniężnej b) conditio certae rei - dla rzeczy innego rodzaju c) actio ex stipulatu - dla świadczeń bliżej nieokreślonych Do tych powództw ścisłego prawa dodawano klauzule, w której dłużnik obiecywał się powstrzymywać od wykonywania jakiegokolwiek działania w złym zamiarze (clausula doli).

Kontrakty Literalne Wywodzące się z ius gentium Chirographa Syngrapha Wywodzące się z ius civile Expensilatio

Kontrakty literalne – zawierane poprzez dokonanie odpowiedniego zapisu. Niejednolite zjawisko : skrypty dłużne, domowe księgi rachunkowe, księgi rachunkowe bankierów Skąpe informacje źródłowe: w czasach istnienia kodyfikacji kontrakty te nie istniały, wiadomości o charakterze historycznym Wykorzystanie formy pisemnej dla celów dowodowych oraz dla „zwerbalizowania” konsensu zamiast jako formy zawarcia zobowiązania Tworzyły zobowiązania abstrakcyjne, charakteryzujące się jasnością i precyzją, dla ich ważności nie wymagano obecności obu stron, co przy ich abstrakcyjnym charakterze stwarzało jeszcze bardziej groźną sytuację dla potencjalnego dłużnika

Expensilatio Rzymianie prowadzili domowe księgi rachunkowe, w których prowadzili wykaz wpływów i wydatków – zapis w takiej księdze miał moc prawną. Expensilatio tworzyło zobowiązanie abstrakcyjne, które przedmiotem była ściśle oznaczona suma pieniędzy Nie każdy wpis powodował powstanie zobowiązania – wpisy zobowiązań uprzednio zaciągniętych, które w księdze podawały podstawę zobowiązania (nomina arcaria) miały jedynie znaczenie dowodowe. Nowe zobowiązanie tworzyło nomen transcriptum – jednoczesny zapis tej samej sumy w nowej formie (przeksięgowanie należności)

Dwie formy transcriptio nomina: Transcriptio a re in personam - dokonywana za obopólnym porozumieniem między stronami, które łączyło zobowiązanie; prowadziło do przekształcenia (w sposób podobny do nowacji) podstawy zobowiązania – w miejsce którego powstało zobowiązanie literalne, zazwyczaj o tożsamej treści Transcriptio a persona in personam – sposób dokonania zmiany osoby dłużnika, który polegał na wykreśleniu długu dotychczasowego dłużnika z rubryki wydatków, a wpisanie w tym miejscu nowej wierzytelności, która obciążała inny podmiot Peregryni posiadali własny rodzaj zobowiązania literalnego. Polegał on na tym, że dłużnik wystawiał dokument zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu. Różnica między nimi polegała na tym, że chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu, syngraphae sygnowały obie strony i każda otrzymywała egzemplarz.