Koncepcja idealnego kodeksu

Do XVIII w. nie istniała w pełni świadoma działalność kodyfikacyjna we współczesnym rozumieniu tego pojęcia. Terminem „kodeks”, powszechnie używanym już od Średniowiecza, posługiwano się dość swobodnie nawet do początków XIX w. Słowo „kodeks” mogło oznaczać: projekty kodyfikacyjne, zbiory praw (w tym prywatne), zbiory orzeczeń sądowych, prace komentatorskie. Okres średniowiecza nie sprzyjał idei kodyfikacji ze względu na partykularyzm i stanowość prawa. Żaden z powstałych wtedy kodeksów nie stanowił w pełni zwartej całości. Ich systematyka oparta była na kryterium charakteru źródeł prawa.

Nowa systematyka, oparta na kryterium podziału według gałęzi prawa, pojawiła się dopiero w okresie Oświecenia. Język prawniczy średniowiecznych kodeksów cechowała obrazowość i symbolika. Głównym celem spisywania kodeksów było uporządkowanie dotychczasowych przepisów. W XVI w. pojawiły się nowe kodyfikacje, będące konsekwencją zainteresowania sztuką tworzenia prawa w ramach doktryny humanizmu. Wpływ na ich powstanie wywarły również idee kodyfikacyjne Hugo Grocjusza i Samuela Pufendorfa.

Kodeksy z epoki Renesansu nadal ujmowały poszczególne stany faktyczne w sposób nieostry, formułując raczej bardzo szczegółowo konkretne przykłady. W konsekwencji przyjęte rozwiązania nie były ani dostatecznie ogólne, ani wyczerpujące, ani powiązane ze sobą wewnętrznie jednolitą metodą regulacji pokrewnych stanów faktycznych. Wyraźnie unikano wprowadzania nowych rozwiązań, ponieważ dawność prawa uważano za jego atut. Chodziło więc o spisywanie praw, ich wyjaśnianie, przywracanie (np. „egzekucja prawa” w Polsce) .

Pod względem techniki prawodawczej od XVI-wiecznych kodyfikacji nie różniły się kodeksy z XVII w., określane na ogół pojęciem „ordynacji” (ordonansów).

Nowoczesne rozumienie kodyfikacji pojawiło się dopiero w XVIIIw Nowoczesne rozumienie kodyfikacji pojawiło się dopiero w XVIIIw. Przetrwało ono do czasów współczesnych, chociaż już wiek XIX odbiegał w znacznym stopniu od charakterystycznej dla Oświecenia doktryny prawa natury, jako podstawy wszelkiego prawodawstwa i kodyfikacji. Te dwa stulecia stworzyły fundament nowoczesnej systematyki kodeksów i techniki kodyfikacyjnej. Wtedy też po raz pierwszy można mówić o świadomej działalności kodyfikacyjnej.

W takim znaczeniu zapoczątkował stosowanie terminu kodyfikacja Jeremy Bentham. Odróżnił on stanowienie kodeksów regulujących określoną dziedzinę w sposób kompleksowy od stanowienia zwykłych praw, obejmujących wybraną przez ustawodawcę węższą sferę ludzkiej aktywności. Dopiero po tylu wiekach zrozumiano zatem, że podstawą dzieła kodyfikacji jest praca koncepcyjna, pewien wkład oryginalnej twórczości, nie zaś zwykła kompilacja. Stąd między innymi związany z Oświeceniem postulat stworzenia na nowo wszystkich praw obowiązujących w państwie.

Zestawiono również cechy, którym powinien odpowiadać idealny kodeks. Charakteryzować go ma spójność wewnętrzna, oparcie na jednolitych, jasnych kryteriach i brak wewnętrznych sprzeczności. Równie ważna jest zupełność kodeksu, w dwóch aspektach: 1/ formalnym - kodeks zastępuje wszystkie obowiązujące dotąd w państwie przepisy z danej dziedziny prawa; 2/ materialnym – kodeks nie zawiera luk. Zdawano sobie jednak sprawę z praktycznych trudności w realizacji ideału kodeksu pozbawionego luk; stad z czasem zwyciężył model kodeksu bez kazuistyki, z normami na tyle ogólnymi, żeby obejmowały możliwie najwięcej sytuacji szczegółowych, zapewniając tym samym znaczną stabilność jego przepisów.

Od okresu Oświecenia przyjmuje się również ideał zwięzłości kodeksu, ale nie wszystkie kodyfikacje potrafiły mu sprostać. Kolejna cecha to jasność i zrozumiałość, wzorowo zrealizowana w pruskim Landrechcie z 1794 r. a charakteryzująca także kodeks cywilny szwajcarski z 1907 r. Podstawową cechą kodeksu postulowaną przez Oświecenia była także sprawiedliwość. Jej miernikiem było wtedy prawo natury. Wraz z tym idealnym modelem kodeksu Oświecenie rozpowszechniło zasadę uchwalania czterech kodeksów podstawowych: 1/ prawa cywilnego, 2/ prawa karnego, 3/ procedury cywilnej, 4/ procedury karnej.