Wprowadzenie do prawa karnego materialnego (SSP) mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego

Wprowadzenie do prawa karnego materialnego Prawo karne a inne gałęzie prawa penalnego Nauki penalne Podstawowe pojęcia w prawie karnym materialnym Źródła prawa karnego Zasady prawa karnego

Gałęzie prawa penalnego Prawo karne materialne – kodeksowe i pozakodeksowe Prawo karne procesowe Prawo karne wykonawcze Prawo wykroczeń Prawo karne skarbowe Odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione

Nauki związane z nauką prawa karnego Kryminologia Kryminalistyka Wiktymologia Psychiatria sądowa

Podstawowe pojęcia w prawie karnym materialnym czyn czyn zabroniony przestępstwo bezprawność społeczna szkodliwość wina zbieg przepisów zbieg przestępstw kara (kryminalna) środki karne środki kompensacyjne środki związane z poddaniem sprawcy próbie środki zabezpieczające (a środki zapobiegawcze)

Źródła prawa karnego Konstytucja -art. 42 ust. 1 Konstytucji: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego”. -wyrok TK z dnia 8 lipca 2003 r., P 10/02: „(…) zakres stosowania art. 42 Konstytucji obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc odpowiedzialność za przestępstwa, ale również inne formy odpowiedzialności prawnej związane z wymierzaniem kar wobec jednostki”. Ustawa -podstawowe źródło prawa karne -kodeksowe i pozakodeksowe prawo karne -możliwe odwołanie do przepisów rozporządzeń; postanowienie SN z dnia 29 lipca 2009 r., I KZP 8/09: „Zasada nullum crimen sine lege oznacza, że odpowiedzialność karną może ponieść tylko sprawca czynu zabronionego przez ustawę, nie zaś, że ustawa taka będzie zawierała opis każdego możliwego zachowania, które wyczerpuje znamiona tego czynu. Nie można zatem stawiać znaku równości pomiędzy sformułowaniem "czyn", użytym w art. 1 § 1 k.k., a koniecznością stworzenia kompletnego ustawowego katalogu zachowań określających poszczególne czynności sprawcze realizujące znamiona typów czynów zabronionych”.

Kodeks karny z 1932 r. Kodeks karny z 1969 r. Kodeks karny z 1997 r. uchwalenie: 6 czerwca 1997 r. wejście w życie: 1 września 1998 r.

Struktura kodeksu karnego z 1997 r. Część ogólna – art. 1 – 116 k.k. art. 116 k.k.: „Przepisy części ogólnej tego kodeksu stosuje się do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich zastosowanie”. Część szczególna – art. 117 - 316 k.k. Część wojskowa – art. 317 k.k. – 363 k.k.

Źródła prawa karnego Prawo międzynarodowe – wprowadzenie pełnego przepisu karnego bezpośrednio przez umowę międzynarodową jest w zasadzie niespotykane; chodzi raczej o zobowiązania państw-stron do zapewnienia karalności określonego zachowania lub wprost wypowiedziane zakazy, ale pozbawione sankcji -statut MTK z 1998 r: - art. 5: „Jurysdykcja Trybunału jest ograniczona do najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej. Jurysdykcja Trybunału na podstawie niniejszego statutu obejmuje następujące zbrodnie: zbrodnię ludobójstwa zbrodnie przeciwko ludności, zbrodnie wojenne i zbrodnię agresji”. Prawo unijne -dyrektywy, np. dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/42/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie zabezpieczenia i konfiskaty narzędzi służących do popełnienia przestępstwa i korzyści pochodzących z przestępstwa w Unii Europejskiej

Zasady prawa karnego Nullum crimen sine lege Nullum crimen sine periculo sociali Nullum crimen sine culpa Nulla poena sine lege Lex retro non agit

Nullum crimen sine lege Art. 42 ust. Konstytucji Art. 1 § 1 k.k. Art. 7 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (ratyfikowanej przez Polskę w 1992 r.): „Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony”. Zasada pewności prawa karnego materialnego Postulat wyłącznie ustawowej typizacji przestępstw (nullum crimen sine lege scripta) Postulat maksymalnej określoności tworzonych typów przestępstw (nullum crimen sine lege certa) Postulat wykluczający wsteczne działanie ustawy w sposób pogarszających sytuację sprawcy (nullum crimen sine lege praevia) Postulat niestosowania niekorzystnej dla sprawcy analogii oraz wykładni rozszerzającej (nullum crimen sine lege stricta)

Nullum crimen sine lege „Prawo karne stwarza dla władzy w demokratycznym państwie prawa barierę, poza którą obywatel powinien czuć się bezpieczny w tym sensie, że bez przekroczenia pola zabronionego pod groźbą kary nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Prawo karne ma wyznaczyć wyraźne granice między tym, co jest dozwolone, a tym, co jest zabronione” (postanowienie TK z dnia 25 września 1991 r., S 6/91). „Przepisy prawne muszą bowiem stwarzać obywatelowi (podmiotowi odpowiedzialności karnej) możliwość uprzedniego i dokładnego rozeznania, jakie mogą być prawnokarne konsekwencje jego postępowania. Materialne elementy czynu, uznanego za przestępny, muszą więc być zdefiniowane w ustawie (zgodnie z konstytucyjną zasadą wyłączności ustawy) w sposób kompletny, precyzyjny i jednoznaczny (...)” (wyrok TK z dnia 26 listopada 2003 r., SK 22/02)

Nullum crimen sine periculo sociali Art. 1 § 2 k.k.: „Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”. Art. 115 § 1 k.k.: „Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia”. „1. Ustawodawca, formułując w art. 115 § 2 k.k. normatywne przesłanki oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu, zbudował zamknięty katalog okoliczności, z których każda charakteryzuje się prawną doniosłością. Pominięcie w ocenie którejkolwiek z nich, czy też formułowanie własnych okoliczności, odmiennych od ustawowych i nadawanie im zasadniczego znaczenia, stanowi naruszenie prawa materialnego. 2. Jeżeli w art. 1 § 2 k.k. mówi się o znikomej społecznej szkodliwości czynu, to wymóg znikomości dotyczy społecznej szkodliwości ocenianej kompleksowo, nie zaś jej poszczególnych faktorów”. (wyrok SN z dnia 19 października 2016 r., V KK 250/16, LEX nr 2152411

Nulla poena sine lege Zagrożenie karą musi być ustawowo określone Sąd orzekający wymierzyć może tylko taką karę, jaka jest znana ustawie karnej, oraz tylko w granicach ustawowo określonych Dotyczy to również środków karnych (choć nie wynikają one z sankcji przepisu karnego, lecz z odpowiednich przepisów części ogólnej)

Lex retro non agit Art. 42 ust. 1 Konstytucji RP; art. 1 § 1 k.k. Zaufanie obywatela do obowiązującego systemu prawa i działań państwa, pewność obowiązującego prawa Jeżeli ustawodawstwo krajowe nie przewidywałoby pewnego rodzaju przestępstw, a czyn podlegałby sankcji karnej na podstawie prawa międzynarodowego, to zaistniałaby wówczas podstawa do tego, aby w odniesieniu do krajowego porządku prawnego obowiązywanie zasady lex retro non agit zostało wyłączone Zasada lex retro non agit nie wyklucza jakiegokolwiek, tzn. wszelkiego działania prawa wstecz, lecz tylko takie, które prowadziłoby do pogorszenia sytuacji sprawy (poza wyjątkiem wynikającym z prawa międzynarodowego) – zgodnie z art. 4 § 1 k.k.: „Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy”.

Zasada humanitaryzmu Art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności: „Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”. Art.  40 Konstytucji RP:  „ Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”. Art.  41 ust. 4 Konstytucji RP: „Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny”. Art.  30 Konstytucji RP: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Art. 3 k.k.: „ Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”.

Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. Artykuł  1 1. W rozumieniu niniejszej konwencji określenie „tortury" oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo. 2. Artykuł ten nie narusza umów międzynarodowych lub ustawodawstwa wewnętrznego, zawierających lub mogących zwierać postanowienia o szerszym zastosowaniu. Artykuł  2 1. Każde Państwo Strona podejmuje skuteczne środki ustawodawcze, administracyjne, sądowe oraz inne w celu zapobieżenia stosowaniu tortur na całym terytorium znajdującym się pod jego jurysdykcją. 2. Żadne okoliczności wyjątkowe, takie jak stan wojny, groźba wojny, brak wewnętrznej stabilizacji politycznej lub jakakolwiek inna sytuacja wyjątkowa, nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla stosowania tortur. 3. Polecenie zwierzchnika lub władzy państwowej nie może uzasadniać stosowania tortur. Artykuł  3 1. Żadne Państwo Strona nie może wydalać, zwracać lub wydawać innemu państwu danej osoby, jeżeli istnieją poważne podstawy, by sądzić, że może jej tam grozić stosowanie tortur. 2. Dla ustalenia istnienia takich podstaw właściwe władze uwzględniają wszelkie stosowne okoliczności, w tym, w odpowiednich wypadkach, istnienie w danym państwie stałej praktyki poważnych, jawnych i masowych naruszeń praw człowieka. Artykuł  4 1. Każde Państwo Strona zapewnia, aby wszelkie akty tortur stanowiły przestępstwa w rozumieniu jego prawa karnego. Powyższe odnosi się również do usiłowania użycia tortur i do czynów jakiejkolwiek osoby, stanowiących współudział lub udział w stosowaniu tortur. 2. Każde Państwo Strona przewiduje odpowiednie kary za te przestępstwa przy uwzględnieniu ich poważnego charakteru.