TEMPERAMENT, OSOBOWOŚĆ, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI WYKŁAD IV TEMPERAMENT, OSOBOWOŚĆ, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI

TEMPERAMENT – PODEJŚCIE WSPÓŁCZESNE Zespół względnie stałych właściwości organizmu, które przejawiają się w takich formalnych cechach, jak poziom energetyczny (wielkość intensywność, siła) i charakterystyka czasowa (szybkość, ruchliwość, trwałość). Cechy te są pierwotnie biologicznie zdeterminowane. Temperament stanowi jeden z mechanizmów regulacyjnych czynności (wpływa na ich przebieg). Typ układu nerwowego jest wrodzony i stosunkowo mało podatny na zmiany, stąd układ nerwowy, ale także hormonalny stanowi fizjologiczne podłoże temperamentu. Cechy formalne - dotyczą sposobu wyrażania się treści. Każde zachowanie przebiega w określony sposób i z tego punktu widzenia zachodzą różnice indywidualne. Temperament przejawia się we wszystkich rodzajach zachowania, w ich charakterystyce energetycznej i czasowej.

GENEZA TEMPERAMENTU Historię temperamentu rozpoczął grecki filozof i lekarz Hipokrates (ok. 460 -370 p.n.e. ) opisując zdrowie jako stan zależny od czterech soków organizmu: krwi, flegmy, żółci czarnej i żółtej. Zaburzenie równowagi między nimi miało być przyczyną choroby (patologia humoralna). Galen (ok. 130 - 200 n.e.) – rzymski lekarz greckiego pochodzenia, anatom, utalentowany badacz i pisarz, jeden z najznakomitszych starożytnych lekarzy, wywarł olbrzymi wpływ na rozwój nauk medycznych w średniowieczu i odrodzeniu. Galen wykorzystał koncepcję Hipokratesa czterech soków i stworzył na jej podstawie pierwszą typologię temperamentu. Cztery pierwotne typy nazwał w zależności od przewagi któregoś z soków w organizmie. Są to: sangwinik (łac. sanguis- krew) choleryk (gr. chole- żółć), melancholik (gr. melas- czarna, chole- żółć) flegmatyk (gr. phlegma, śluz)

sangwinik– człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu wieków zmianom. sangwinik– człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu flegmatyk – mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu

GENEZA TEMPERAMENTU Iwan Pietrowicz Pawłow – ur. 1849 r., rosyjski fizjolog laureat nagrody Nobla z medycyny w 1904 r. Na podstawie badań nad zachowaniem się zwierząt, stwierdził, że każde zachowanie kierowane jest i regulowane poprzez ośrodkowy układ nerwowy. Postawił hipotezę o istnieniu określonych właściwości układu nerwowego odpowiedzialnych za różnice w zachowaniu się zwierząt oraz ludzi. Wyodrębnił on trzy rodzaje tych właściwości: Siłę procesów nerwowych (pobudzenia i hamowania) Równowagę Ruchliwość (występowanie jednego po drugim) Określił cztery rodzaje układu nerwowego. Uważał, że typ układu nerwowego jest fizjologicznym podłożem temperamentu, a jednocześnie stwierdza, że typ układu nerwowego jest wrodzony i mało podatny na działanie środowiska

REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU - RTT Jan Strelau – ur. 1931 r. polski psycholog, znany w skali międzynarodowej z badań nad temperamentem, autor Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT) RTT - mówi o cechach temperamentu rozumianych jako mechanizmy regulujące poziom pobudzenia jednostki w związku z jej zapotrzebowaniem na stymulację, w relacji z otoczeniem (temperament jako regulator zachowania).

RTT Zgodnie z RTT temperament obejmuje podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się do formalnych cech zachowania. Choć uwarunkowany jest wrodzonymi mechanizmami, to podlega powolnym zmianom pod wpływem środowiska i doświadczeń osoby. Obejmuje sześć cech. Dwie z nich dotyczą aspektu energetycznego zachowania oraz cztery dotyczą aspektu czasowego. Temperament nie określa treściowych aspektów zachowania Temperament określa mechanizm fizjologiczny, który odpowiada za wielkość i szybkość mobilizowanej i rozładowywanej energii do działania i przebiegu wszelkich procesów. 75

ENERGETYCZNE CECHY ZACHOWANIA Reaktywność – tendencja do intensywnego reagowania na bodźce o określonej wartości stymulacyjnej w sensie fizycznym. Wrażliwość – zdolność do reagowania na bodźce o niskiej wartości stymulacyjnej Wytrzymałość – zdolność do adekwatnego reagowania na bodźce o dużej wartości stymulacyjnej w sytuacjach wymagających długotrwałego i bardzo stymulującego działania oraz odporność na dystraktory (bardzo silnie zakłócające bodźce np. niska temperatura i hałas) i zmęczenie. (mierzona czasem efektywnego działania mimo / bez zmęczenia). 80

CZASOWE CHARAKTERYSTYKI ZACHOWANIA: Żwawość – tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i zdolność do przestawiania się z jednej czynności na drugą w zależności od zmian otoczenia. Ruchliwość – zdolność do przestawiania się z jednej reakcji na drugą odpowiednio do zmian otoczenia. Szybkość reakcji na bodźce lub inne wymagania środowiska mierzona czasem utajenia (latencji) reakcji. Jest to czas między zadziałaniem bodźca a reakcją na ten bodziec. Tempo – częstość wykonywania jednolitych reakcji w określonej jednostce czasu, np. ilość słów na minutę – ogólnie: ilość czynności na jednostkę czasu. 91

duża podatność na zmęczenie mała podatność na zmęczenie OSOBY WYSOKO REAKTYWNE SŁABY TYP UKŁADU NERWOWEGO OSOBY NISKO REAKTYWNE SILNY TYP UKŁADU NERWOWEGO duża podatność na zmęczenie mała podatność na zmęczenie tendencja do częstszych odpoczynków brak potrzeby przerw w działaniu preferencje do wykonywania czynności przerywanych tendencja do wykonywania czynności ciągłych i przerywanych organizacja czynności różnorodnych w dłuższym okresie czasu zdolność do długiego wykonywania czynności jednorodnych potrzeba ciszy i spokoju w czasie pracy nie wymagają ciszy i spokoju do pracy skłonność do wykonywania zadań od najtrudniejszych do najłatwiejszych stopniowe “wciąganie” się do pracy zaczynając od łatwych zajęć dominacja czynności przygotowawczych i sprawdzających nad zasadniczymi dominacja czynności zasadniczych oraz większa integracja czynności przygotowawczych i sprawdzających zmiany i poprawki zadania dokonywane w trakcie czynności kontrolujących zmiany i poprawki w trakcie czynności zasadniczych tendencja do układania planów działania sprawne działanie bez planu pracy preferowanie komunikacji pisemnej preferencje komunikacji ustnej czas wykonania zadania wydłuża się krótszy czas wykonania zadania niższa sprawność działania w syt. trudnych wyższa sprawność działania w syt. trudnych ostrożne strategie rozwiązywania problemów ryzykowne strategie rozwiązywania problemów 108

117

OSOBOWOŚĆ Osobowość stanowią te cechy osoby, bądź ludzi w ogóle, które umożliwiają wyjaśnianie spójnych wzorców zachowań. Zachowanie uwarunkowane osobowością jest względnie stałe i niezależne od okoliczności. Osobowość zależy od wrodzonych popędów, wyuczonych motywów oraz doświadczenia. Jest to względnie stały sposób organizacji dyspozycji motywacyjnych danej osoby, wynikający z interakcji między popędami biologicznymi a otoczeniem społecznym i fizycznym. (Eysenck 1975) Osobowość jest dynamiczną organizacją psychofizycznych układów tkwiących w jednostce, które kreują charakterystyczne dla człowieka wzorce zachowania, myślenia i uczuć. (Allport, 1961)

RÓŻNICE POMIĘDZY TEMPERAMENTEM I OSOBOWOŚCIĄ wynik ewolucji biologicznej wytwór warunków społeczno - historycznych właściwy człowiekowi i zwierzętom typowa tylko dla człowieka obecny od urodzenia, zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, w toku rozwoju podlega zmianom pod wpływem środowiska nie ma jej w momencie urodzenia, kształtuje się na bazie cech temperamentalnych, pod wpływem interakcji ze środowiskiem obejmuje formalne cechy zachowania obejmuje aspekt treściowy zachowania, w którym wyraża się stosunek do świata i samego siebie

STRUKTURA OSOBOWOŚCI - FREUD ID (to) – nieświadome, biologiczne, popędowe mechanizmy i motywy naszych zachowań ZASADA PRZYJEMNOŚCI EGO (ja) – najbliższa naszej tożsamości struktura budująca nasze świadome „ja”; wypadkowa między siłami ID i SUPEREGO ZASADA REALIZMU SUPEREGO (superja) – zinternalizowane normy społeczne, kulturowe, wymogi społeczeństwa, rodziny, religii, skłaniające jednostkę do zachowań na ogół wykraczających i niezgodnych z popędową naturą ID ZASADA IDEALIZMU

POSTFREUDOWSKIE TEORIE ROZWOJU OSOBOWOŚCI Teoria reprezentowana przez klasyczną szkołę Freudowską uznawała wszelki rozwój za skutek rozwoju seksualnego (faza oralna, analna, falliczna, okres genitalny), a wszelkie przedmioty i relacje był przyporządkowane tej sferze. Alfred Adler skoncentrował się na tzw. poczuciu mocy, które było swoistym odreagowaniem bezradności okresu dziecięcego, a które manifestowało się chęcią dominacji, posiadania przewagi. Carl Jung uważał że największą rolę w relacjach z obiektem należy przypisać symbolice oraz uniwersalnym predyspozycjom, czyli archetypom dziedziczonym, tworzącym nieświadomość zbiorową (cienia, matki, mędrca, animy i animusa, wojownika). Są one wspólne wszystkim ludziom (ponadkulturowo), a więc przekazywane nieświadomie i wcielane w życie nie napotykając oporu. Neopsychoanaliza – m.in. Erich Fromm i Karen Horney opowiedziała się nie tyle za jakimś szczególnym "pierwotnym impulsem" rozwoju, raczej przeciw Freudowskiej koncepcji oddziaływania czynników fizjologicznych i biologicznych, zwracając większą uwagę na oddziaływanie społeczne.

PSYCHOANALIZA KULTUROWA Karen Horney - dostrzegła w relacjach społecznych, łączących dziecko z rodzicami źródło późniejszych trudności, konfliktów i nieadekwatnych oczekiwań, ale w efekcie może jednak prowadzić do wytworzenia się mocnego systemu obronnego. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa prowadzi do lęku i wrogości tworzących tzw. lęk pierwotny, przed którym można się bronić poprzez: uległość, miłość, władzę i dominację. Erich Fromm - badał relacje i oddziaływania między jednostką a społeczeństwem. Już w najwcześniejszych publikacjach Fromm polemizował z biologizmem w psychoanalizie Freuda, w opozycji do którego tworzył własną teorię osobowości społecznej. Struktura osobowości indywidualnej, oraz osobowości społecznej są ze sobą w ścisłym związku. Dziecko przyswaja sobie cechy, wymagania, specyfikę kultury, wzrastając ze wzorami podsuwanymi mu przez dorosłych. Twórczość Fromma charakteryzują wątki moralno-utopistyczne oraz wiara, że ludzkość mogłaby dojść do ukształtowania „zdrowego społeczeństwa” (sane society).

TEORIE RELACJI Z MATKĄ / OBIEKTEM R. Spitz, rozwinął teorię o roli matki w kształtowaniu się osobowości dziecka, formuując tzw. teorię organizatorów świata: twarz ludzka - wyodrębniona z całości, powoduje że dziecko próbuje złapać kontakt uśmiechem; twarz matki - powoduje poczucie bezpieczeństwa; zachowanie matki - najważniejszy organizator przede wszystkim ze względu na udział psychiczny, jaki musi wykazać dziecko. Między matką a dzieckiem rodzi się specjalny kod, umożliwiający odpowiednie porozumienie. Matka stanowi nie tylko jednak źródło zaspokojenia, ale też frustracji i generalnie – sprzecznych motywów. Myśli Spitza zmodyfikował Donald W. Winnicott. Jego zdaniem matka, tworzy u dziecka pierwszy obraz świata zewnętrznego. Noworodek sam dla siebie nie istnieje, jest całkowicie uzależniony od rodzicielki. Jej natura jednak sprawia, że może zacząć swój rozwój. Dzięki matce zapoczątkowuje się relacja z samym sobą, odczuwanie własnych popędów i możliwość ich modyfikacji, możliwość obiektywnej relacji z rzeczywistością. Co charakterystyczne, u Winnicotta wykształcenie osobowości nie jest procesem w którym poszczególne fazy zachodzą gwałtownie - jak u Freuda. Jest wykształceniem, nabyciem relacji ze światem, a głównym i niezbędnym czynnikiem pozwalającym na to, jest osoba matki.

RÓWNANIE KURTA LEWINA I TEORIA POLA B = ƒ(P, E) – zachowanie osoby jest funkcją czynników osobowych w otoczeniu, w którym jednostka działa. Teoria pola opisuje rozwój jako wzrost przestrzeni życiowej - w wyniku interakcji, wzrasta liczba systemów, potrzeb, zachowań. Wraz z poszerzeniem pól "kulturowych" wzrastają też pola "czasowe". Dziecko, początkowo żyjąc chwilą, staje się zdolne w późniejszych okresach swojego życia, do objęcia myślą przeszłości i przyszłości. Staje się zdolne do planowania, rozpamiętywania, posiada myślenie abstrakcyjne. Lewin wyróżnia trzy podstawowe obszary: sferę frontalną, peryferyczną i centralną, zawierającą osobowe "ja".

TEORIE CECH OSOBOWOŚCI Hans Eysenck prowadził badania nad strukturą osobowości metodą analizy czynnikowej. Posługując się metodami eksperymentalnymi wskazał na neurotyczność i dychotomię introwersji – ekstrawersji (do których potem dołączył psychotyczność) jako podstawowe wymiary osobowości. Autor prac z zakresu psychopatologii i psychoterapii. Jeden z twórców systemu terapii behawioralnej, krytyk psychoanalizy. Teoria Wielkiej Piątki Paula Costy i Roberta McCrae Zakłada się, że wyróżnione czynniki: istnieją realnie (i jako takie mają znaczenie w przystosowaniu jednostki do środowiska, np. sumienność jest jednym z wyznaczników jakości wykonywanej pracy zawodowej oraz osiągnięć akademickich, a także wiąże się z satysfakcją życiową) są niezmienne są uniwersalne (tj. niezależne od rasy, płci czy kultury) są biologicznie uwarunkowane (charakteryzuje je wysoki stopień odziedziczalności)

TEORIA WIELKIEJ PIĄTKI (BIG FIVE) EKSTRAWERSJA – INTROWERSJA rozmowny spokojny energiczny wycofany aktywny nieśmiały stanowczy osamotniony towarzyski milczący entuzjastyczny powściągliwy UGODOWOŚĆ-NIEUSTĘPLIWOŚĆ życzliwy oschły uprzejmy wrogi chwalący kłótliwy serdeczny twardy szczodry nieuprzejmy ufający niewdzięczny SUMIENNOŚĆ- CHAOTYCZNOŚĆ zorganizowany niedbały skrupulatny nieporządny skuteczny lekkomyślny odpowiedzialny nieodpowiedzialny rzetelny niezręczny rozważny zapominalski STABILNOŚĆ - CHWIEJNOŚĆ EMOCJONALNA stateczny napięty spokojny niespokojny zadowolony nerwowy odprężony o złym nastroju opanowany drażliwy niewzruszony wybuchowy OTWARTOŚĆ – ZAMKNIĘTOŚĆ o szerokich zainteresowaniach o wąskich zainteresowaniach z wyobraźnią banalny oryginalny prosty z intuicją płytki ciekawy świata niezbyt inteligentny

ZABURZENIA OSOBOWOŚCI W przeciwieństwie do innych problemów opisywanych w klasyfikacjach psychiatrycznych, zaburzenia osobowości (personality disorder) nie pojawiają się i (ewentualnie) przemijają, są natomiast trwałe i sztywne. Problemy te dotyczą zaburzonej struktury osobowości człowieka i związanych z tym konsekwencji w różnych dziedzinach życia. Zaburzenia osobowości reprezentują albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności – odnoszenia się do innych. Powyższe cechy, ze względu na swoją jakość i ilość, utrudniają danej osobie prawidłowe funkcjonowanie społeczne, rodzinne i zawodowe oraz uniemożliwiają lub hamują rozwój w tych obszarach. Klasyfikacja: DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) – klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. ICD-10 Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) – międzynarodowy system diagnozy nozologicznej. ICD-10 jest opracowana przez WHO i obowiązuje w Polsce od roku 1996

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI ICD-10 Osobowość paranoiczna Osobowość schizoidalna Osobowość dyssocjalna Osobowość chwiejna emocjonalnie Osobowość chwiejna emocjonalnie typ impulsywny Osobowość chwiejna emocjonalnie typu borderline Osobowość histrioniczna Osobowość anankastyczna Osobowość lękliwa (unikająca) Osobowość zależna

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE OSOBOWOŚCI PARANOIDALNEJ pozbawiona wystarczających podstaw podejrzliwość, że inni nas wykorzystują, krzywdzą lub oszukują, zaabsorbowanie bezpodstawnymi wątpliwościami co do lojalności przyjaciół lub wspólników i co do tego, czy są oni godni zaufania niechęć do zwierzania się innym, spowodowana nieuzasadnionym lękiem, że informacje te zostaną użyte przeciw nam w złych intencjach odczytywanie ukrytych, poniżających lub groźnych znaczeń z niezłośliwych uwag lub zdarzeń ciągłe noszenie urazów, czyli niewybaczanie zniewag, krzywd lub afrontów dostrzeganie ataków na nasz charakter czy reputację, które zwykle nie są widoczne dla innych, oraz szybkie reagowanie na nie gniewem lub przechodzeniem do kontrataku powtarzające się nieusprawiedliwione podejrzenia dotyczące wierności współmałżonka lub partnera seksualnego

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE OSOBOWOŚCI TYPU BORDERLINE zaburzenia w obrębie i niepewność co do obrazu ja (self image) oraz celów i wewnętrznych preferencji (włączając seksualne), dążenie ku byciu uwikłanym w intensywne i niestabilne związki, prowadzące często do kryzysów emocjonalnych, nadmierne wysiłki uniknięcia porzucenia, niestosowny, intensywny gniew lub trudności z kontrolowaniem gniewu (np. częste okazywanie humorów (frequent displays of temper), stały gniew, powtarzające się bójki), powtarzające się groźby lub działania o charakterze autoagresywnym (self-harm), chroniczne uczucie pustki.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE OSOBOWOŚCI DYSSOCJALNEJ nieliczenie się z uczuciami innych lekceważenie norm niemożność utrzymania związków niska tolerancja frustracji i próg wyzwalania agresji utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne bez wyraźnej motywacji (przestępstwa sprawiają wrażenie przypadkowych, bezcelowych i impulsywnych, są pospolite – kradzieże, oszustwa) brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, skruchy – kontakty płytkie i nastawione na eksploatację, brak lęku ubóstwo emocjonalne – brak zdolności do przeżywania emocji – brak integracji sfer poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej skłonność do obwiniania innych

MINDHUNTING

MINDHUNTING John Douglas – agent FBI, jeden z pierwszych profilerów w kryminalistyce, twórca podejścia łączącego metody śledcze i psychologiczną analizę; ze swoim zespołem stworzył metodę pogłębionych wywiadów, które przeprowadzał z osadzonymi przestępcami – seryjnymi mordercami (serial killers) i na podstawie zebranych danych tworzył profile osobowości, motywów, zachowań morderców pomocne w typowaniu podejrzanych. Autor Crime Classification Manual (CCM). Pierwowzór postaci agentów: Jacka Crowforda Z „Czerwonego smoka” i „Milczenia owiec” Thomas Harrisa oraz Holdena Forda z „Mindhuntera” – serialu Davida Finchera dla Netflix.