SSP-Ćw.-12 PRAWO RZECZOWE

PODSTAWOWE POJĘCIA   PRAWO RZECZOWE – dziedzina prawa zawierająca normy prawne, które regulują zakres bezpośredniego władztwa nad rzeczą oraz społeczne formy korzystania z rzeczy KONCEPCJA PRAW PODMIOTOWYCH  prawa rzeczowe ukształtowane są jako tzw. „podmiotowe prawa bezwzględne”, tj. skuteczne względem wszystkich osób (erga omnes), z jednoczesnym wykluczeniem innych od tego korzystania, jako nieuprawnionych taką koncepcję teoretyczną praw rzeczowych stworzyli w średniowieczu glosatorzy; jeszcze u schyłku średniowiecza przyjęło ją większość systemów prawnych w Europie polskiemu prawu ziemskiemu (w istocie do końca Rzeczypospolitej) koncepcja ta była jednak obca

SPECYFIKA FEUDALNEGO PRAWA RZECZOWEGO   prawo rzeczowe epoki feudalnej różniło się znaczne zarówno od prawa rzeczowego antycznego Rzymu, jak i współczesnego prawa rzeczowego, które bardzo silnie opiera się na tradycjach i konstrukcjach prawa rzymskiego feudalne prawo rzeczowe uzależniało uprawnienia podmiotów od ich pozycji społecznej oraz od charakteru przedmiotu prawa przez długie wieki średniowiecza brak było precyzyjnego rozróżnienia pomiędzy tak podstawowymi pojęciami dla tego działu prawa, jak: własność, posiadanie, ograniczone prawa rzeczowe proces wyodrębniania i definiowania tych podstawowych konstrukcji prawa rzeczowego trwał setki lat i w istocie nigdy nie osiągnął takiej precyzji i doskonałości, jakie cechowało antyczne prawo rzymskie, czy też prawo współczesne

RZECZY – I ICH PODSTAWOWY PODZIAŁ   przedmiotem prawa rzeczowego były „rzeczy” we wczesnym średniowieczu - tylko przedmioty materialne dopiero pod koniec średniowiecza pod wpływem prawa rzymskiego (prac glosatorów, komentatorów) – zaczęto do rzeczy zaliczać również przedmioty niezmysłowe (niefizyczne), przede wszystkim określone prawa PODZIAŁ RZECZY w feudalnym prawie rzeczowym podstawowe znaczenie miał dychotomiczny podział rzeczy na: nieruchome i ruchome Nieruchomości do nieruchomości (rzeczy nieruchomych, dóbr nieruchomych) zaliczano generalnie ziemię i wszystko, co było z nią trwale połączone Ruchomości do ruchomości (rzeczy ruchomych), a contrario wszystko, co nie należało do nieruchomości („co miało w sobie ruchawość”)

RUCHOMOŚCI I NIERUCHOMOŚCI   Nieruchomości w przypadku nieruchomości – ważnym był ich podział na dobra: dziedziczne i nabyte dobra dziedziczne (rodowe) – były to nieruchomości dziedziczone przez właściciela po przodkach dobra rodowe traktowano je, jako podstawę egzystencji rodziny i kolejnych pokoleń dlatego też istniały różne ograniczenia (wobec właściciela) w zakresie swobodnego dysponowania takimi dobrami „rodowymi” (np. nie właściciel takich dóbr nie mógł ich przekazywać w drodze testamentu poza krąg spadkobierców ustawowych) dobra nabyte były to dobra uzyskane w drodze: nadania monarszego lub w drodze kupna w przeciwieństwie do rodowych (liczne ograniczenia) – dobra nabyte mogły być przedmiotem swobodne j niemal dyspozycji ich właściciela dobra nabyte stawały się dziedzicznymi (rodowymi) – w momencie przejścia na spadkobierców Ruchomości wobec rzeczy ruchomych stosowano łagodniejszy reżim prawny: szybciej niż nieruchomości stawały się przedmiotem pełnej, indywidualnej własności właściciel mógł rzeczami ruchomymi dysponować tak za życia, jak i na wypadek śmierci (obrót nimi był swobodny)

POSIADANIE (1) posiadanie było faktycznym władztwem osoby nad rzeczą   posiadanie było faktycznym władztwem osoby nad rzeczą był to stan faktyczny, a nie prawny w staropolskiej terminologii zwano je także dzierżeniem, w niemieckiej – gewere we wczesnym średniowieczu pojęcie posiadania nie było dokładnie sprecyzowane; niezbyt wyraźnie odcinało się od prawa własności, jako prawnego władztwa nad rzeczą, a nawet innych praw rzeczowych w średniowieczu nie znano i nie rozróżniano dwóch elementów składowych pojęcia „posiadanie” (jak to było w prawie rzymskim): faktycznego władania rzeczy (corpus), od woli władania rzeczą, jako swoją, we własnym interesie, dla siebie (animus rem sibi habent)

POSIADANIE (2)   w średniowieczu za posiadacza rzeczy (początkowo jednocześnie za właściciela) rzeczy nieruchomej uważano każdego, kto z rzeczy tej korzystał i pobierał z niej jakiekolwiek pożytki, bezpośrednio (jak na przykład chłop poddany, uprawiający grunt i zbierający z niego plony), lub w sposób pośredni (np.: pobierający czynsz dzierżawny pan dominialny, czy wydzierżawiający grunt zwierzchnik lenny) pierwszych nazywano posiadaczami (właścicielami) bezpośrednimi, drugich – posiadaczami (właścicielami pośrednimi) na tej podstawie wykształciła się konstrukcja własności podzielonej pod wpływem prawa rzymskiego (poglądów glosatorów i komentatorów) zaczęto u schyłku średniowiecza odróżniać (na Zachodzie Europy) ten drugi element (animus) zaczęto w związku z tym wyróżniać: posiadanie (stan faktyczny, faktyczne władztwo nad rzeczą) od tytułu prawnego do rzeczy (własności lub innych praw rzeczowych)

PRAWO WŁASNOŚCI (uwagi ogólne)   POJĘCIE prawo własności (w odróżnieniu od posiadania) oznacza prawne, a nie faktyczne lub nie tylko faktyczne) władztwo nad rzeczą; najpełniejsze z praw rzeczowych i tak było rozumiane najdawniejszymi czasy) własność, to prawo (sic!), które daje uprawnienia: nie tylko do dzierżenia (posiadania) rzeczy, nie tylko pobierania z niej pożytków i jej (tj. rzeczy użytkowania) ale również do rozporządzania rzeczą (sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania rzeczy w spadku, obciążania długiem, itp.) oraz jej (rzeczy) rewindykowania (odzyskania)    TERMINOLOGIA osobny termin na oznaczenie własności wykształcił się stosunkowo późno początkowo określano własność słowami oznaczającymi posiadanie (tenere, possidere), z dodatkiem „wieczyste” lub „dziedziczne” (possessio perpetua, hereditas, hereditaria) z czasem (ok. XIII w. Pojawiły się łacińskie terminy oznaczające „Własność”, takie jak: dominium (władztwo), czy proprietas w Polsce rodzimy termin „własność” (od „władać”) zaczął upowszechniać się od XVI w.

ZNACZENIE „WŁASNOŚCI ZIEMI” (NIERUCHOMOŚCI GRUNTOWYCH)   najważniejszym było niewątpliwie prawo własności ziemi, bowiem stanowiło ono podstawę całego ustroju feudalnego po upowszechnieniu się immunitetów z prawem do ziemi łączono władztwo o charakterze publiczno-prawnym nad ludnością osiadłą w dobrach feudała: prawo do renty feudalnej, ograniczenie wolności osobistej chłopa, sądownictwo nad chłopem, kontrola nad chłopskim stanem posiadania, etc). to władztwo publiczno-prawne pana nad chłopem należało do treści feudalnego prawa własności ziemi, wyróżniające je spośród innych typów własności feudalnej własności ziemi (zwłaszcza w średniowieczu) w zasadzie nie mogli posiadać mieszczanie prawa do feudalnej własności ziemi (co wiązało się ze sferą uprawnień publicznoprawnych) tym bardziej nie mogli mieć chłopi ziemia, którą chłopi użytkowali przez wieki mogła być przedmiotem ich własności użytkowej

WŁASNOŚĆ PODZIELONA Uwagi ogólne   Uwagi ogólne konstrukcja własności podzielonej występowała tylko w feudalizmie dotyczyła tylko feudalnej własności ziemi własność podzielona polegała na tym, że do tej samej nieruchomości, uprawnienia własnościowe miały dwa podmioty - jako właściciel zwierzchni: pan feudalny (w stosunku poddańczym) lub senior (w stosunku lennym) oraz jako właściciel użytkowy: chłop (w stosunku poddańczym) lub rycerz (wasal) na tej samej nieruchomości istniały zatem dwa rodzaje własności: zwierzchnia (dominium directum, dominium eminens) oraz podległa (użytkowa) (dominium utile) taka właśnie własność podzielona stanowiła podstawę ustroju feudalnego

WŁASNOŚĆ PODZIELONA Geneza   Geneza wywodziła się stąd, że w średniowieczu tylko posiadanie rzeczy ruchomej wiązało się z jej faktycznym dzierżeniem natomiast posiadanie nieruchomości nie wiązało się z jej faktyczną detencją (władztwem), a wystarczyło tylko pobieranie pożytków z nieruchomości dla rozwoju własności gruntowej zasadnicze miejsce miały lokacje gruntowe, które polegały na tym, że dotychczasowy („samodzielny”) właściciel nieruchomości oddawał swój grunt w użytkowanie innej osobie: rycerzowi (wasalowi, w stosunku lennym) lub chłopu (w stosunku poddańczym) oni stawali się właścicielami użytkowymi (podległymi), zaś ten, kto ziemię nadawał – stawał się teraz właścicielem zwierzchnim

WŁASNOŚĆ LENNA UWAGI OGÓLNE feudalna własność ziemi powstawała głownie drogą nadań (lokacji) nieruchomości gruntowych, zazwyczaj wraz z osiadłą na takim gruncie ludnością chłopską czynił to pierwotnie głównie monarcha, który w oparciu o konstrukcję tzw. „regale ziemi” uważany był za właściciela całej ziemi w państwie w Europie Zachodniej dość szybko obdarowani nieruchomościami gruntowymi możni rycerze zaczęli z kolei nadawać część swej nieruchomości innym (uboższym) rycerzom, a ci – kolejnym w ten sposób tworzyła się drabina zależności lennej: każdy dzierżył ziemię od kogoś innego, możniejszego seniorzy byli właścicielami zwierzchnimi, wasale zaś właścicielami podległymi (użytkowymi)

WŁASNOŚĆ LENNA OBRÓT PRAWNY pierwotnie nieruchomości nadane przez króla lub możnych innym rycerzom w zamian za służbę wojskową określane były jako beneficja i nadawano je tylko w czasowe władanie stopniowo, w miarę rozwoju stosunków feudalnych, nadawane początkowo w czasowe tylko użytkowanie beneficja przekształcały się w dziedziczne lenna stopniowo, u schyłku średniowiecza w coraz większym zakresie zaczęto dopuszczać lenna do obrotu prawnego od XIII wieku zaczęto dopuszczać dziedziczne lenna do sprzedaży w czasach wczesno-nowożytnych utrzymała się jeszcze przez kilka stuleci feudalna własność lenna lecz stopniowo coraz bardziej traciła charakter własności warunkowej zbliżając się w swym charakterze do pełnej, bezwarunkowej własności „alodialnej” w czasach nowożytnych zanikły już w zasadzie całkowicie obowiązki wasala: (wojskowe, sądownicze, hołdownicze) pozostałością dawnej zwierzchności lennej stały się teraz takie uprawnienia seniora, jak: prawo do pobierania 1/5 ceny kupna lenna (gdy wasal decydował się lenno sprzedać) pobierania pewnych opłat spadkowych, gdy lenno przechodziło na spadkobiercę dotychczasowego wasala „retrakt feudalny”, czyli prawa do odkupu lenna sprzedanego przez wasala osobie trzeciej w Polsce średniowiecznej własność lenna, jako warunkowa, występowała niemal wyłącznie na Śląsku

WŁASNOŚĆ ALODIALNA POJĘCIE   POJĘCIE własność alodialna – była to własność pełna, bezwarunkowa, nie podlegająca innemu władztwu prawnemu, w więc wolna w średniowieczu, w Europie Zachodniej była zjawiskiem rzadkim (w Europie Zachodniej bowiem w średniowieczu zdecydowanie dominowała własność lenna) jedynie w południowej Francji, gdzie prawo zwyczajowe oparte było na tradycjach prawa rzymskiego (które nie znało własności podzielonej) była zjawiskiem dość powszechnym (choć formalnie wymagano szczególnego przywileju królewskiego dla takiego, alodialnego statusu nieruchomości)

WŁASNOŚĆ ALODIALNA W DAWNEJ POLSCE   w Polsce, gdzie poza Śląskiem i do pewnego stopnia Pomorzem nie wykształciła się własność typu lennego, własność alodialna stała się powszechnością wprawdzie i w średniowiecznej Polsce, po upadku drużyny panujący zaczął nadawać rycerzom ziemię pierwotnie jako czasowe beneficja, pod warunkiem służby wojskowej na zawołanie monarchy (stąd dobra takie określano, jako dobra na prawie rycerskim) w Polsce nie rozwinęła się struktura lenna na wzór zachodnioeuropejski, a dobra rycerskie rychło nabrały charakteru dóbr alodialnych złożyło się na to kilka czynników, przede wszystkim: wzrost znaczenia rycerstwa (szlachty) wobec monarchy, uważanego pierwotnie za właściciela całej ziemi w państwie w oparciu o „regale ziemi” oraz kształtowanie się zasady równości w obrębie stanu szlacheckiego w oparciu o przywileje szlacheckie te głównie czynniki powodowały, że w Polsce już od przełomu XIII/XIV wieku alodialna własność ziemi stała się wśród szlachty powszechną regułą

MIEJSKA WŁASNOŚĆ UWAGI OGÓLNE MIASTA KRÓLEWSKIE I PRYWATNE   UWAGI OGÓLNE w miastach (zwłaszcza po ich lokacji) – grunty miejskie były przedmiotem własności zwierzchniej pana miasta lub samego miasta (jeśli na mocy odpowiednich przywilejów miasto posiadało takie uprawnienia właściciela) w praktyce – parcele miejskie i wybudowane na nich domy były w dziedzicznym i wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy swobodnie nimi dysponowali MIASTA KRÓLEWSKIE I PRYWATNE w miastach królewskich własność miejska stosunkowo szybko nabierała charakteru pełnej własności alodialnej (w Polsce od XV wieku) w miastach prywatnych jednak mieszczanie posiadali grunty miejskie tylko jako własność podległą: na alienację swych gruntów musieli formalnie uzyskiwać zgodę pana miasta z czasem i w miastach prywatnych charakter nieruchomości miejskich będzie ewoluował w kierunku własności alodialnej, poprzez stopniowy zanik zwierzchnich pana miasta w Polsce proces ten jednak zakończy się w pełni dopiero w XIX wieku

WŁASNOŚĆ CHŁOPSKA uprawnienia feudała: uprawnienia chłopa: dla ustroju feudalnego niemniej istotne, jak stosunki własnościowe pomiędzy feudałami, miały stosunki własnościowe (gruntowe) pomiędzy feudałami a chłopami w stosunkach między feudałem a chłopem uprawnienia właściciela zwierzchniego obejmowały dwie kategorie: prywatnoprawne oraz publicznoprawne (które to uprawnienia publicznoprawne wobec chłopów feudałowie uzyskali wskutek upowszechnienia się monarszych przywilejów immunitetowych)   uprawnienia feudała: prywatnoprawne: prawo do renty feudalnej oraz prawo do udzielania zgody na alienację gruntu publicznoprawne: dawały panu feudalnemu władcze uprawnienia sądowo-administracyjne nad poddanym chłopem uprawnienia chłopa: uprawnienia chłopa, jako właściciela podległego obejmowały: prawo użytkowania gruntu (własność użytkowa, podległa) przekazania gruntu w spadku swemu następcy (z reguły za zgodą pana, często również wiązało się to ze specjalną opłatą na rzecz pana feudalnego, co zwano „odumarszczyzną”) prawo do alienowania gruntu (jego sprzedaży, zamiany, darowania) – również za zgodą właściciela zwierzchniego

WŁASNOŚĆ ZBIOROWA (1) UWAGI OGÓLNE   UWAGI OGÓLNE w średniowieczu, jak również w znacznym jeszcze stopniu w czasach nowożytnych funkcjonowały pewne formy własności zbiorowej o ile rzeczy ruchome stosunkowo szybko stały się przedmiotem własności indywidualnej, o tyle nieruchomości (ziemia) stosunkowo długo była przedmiotem różnych form wartości zbiorowej ISTOTA WŁASNOŚCI ZBIOROWEJ (własność „pospólnej ręki”) taka własność zbiorowa określana była, jako własność „pospólnej ręki” jej uczestnicy tworzyli jakby jedną wspólną osobę, wspólnotę, jeden podmiot, który to „zbiorowy podmiot” daną rzeczą (nieruchomością) władał jakby „wspólną ręką” (stąd własność pospólnej ręki) każdy z uczestników miał prawo do całej rzeczy, ale czynności prawne w stosunku do niej podejmować musieli wspólnie, zbiorowo, za zgodą wszystkich FORMY WŁASNOŚCI ZBIOROWEJ rozwój własności zbiorowej wykształcił różne jej formy, jako pozostałości pierwotnej wspólnoty terytorialnej własność zbiorowa mogła mieć generalnie charakter wspólnoty rodzinnej (domowej) lub terytorialnej

WŁASNOŚĆ ZBIOROWA (2) WSPÓLNOTA RODZINNA (DOMOWA) niedział ojcowski   WSPÓLNOTA RODZINNA (DOMOWA) występowała w postaci „Niedziału”: ojcowskiego braterskiego lub częściowego niedział ojcowski polegał na wspólnym gospodarowaniu (władaniu) ziemią przez ojca z synami i córkami powstawał z chwilą urodzenia się dzieci mimo formalnej równości w ramach takiego „niedziału ojcowskiego”, pozycja i rola ojca byłą z reguły szczególna (jego uprawnienia były większe): do niego z reguły należał zarząd majątkiem wspólnym on reprezentował wspólnotę na zewnątrz nie mógł jednak alienować nieruchomości stanowiącej przedmiot „niedziału” bez zgody pozostałych (dzieci)

WŁASNOŚĆ ZBIOROWA (3) niedział braterski niedział częściowy   niedział braterski poza braćmi mógł obejmować również: niezamężne siostry, braci stryjecznych, ewentualnie również innych krewnych choć i ten niedział opierał się na zasadzie formalnej równości, to jednak jeden z braci (z reguły najstarszy) pełnił taką rolę, jak ojciec w niedziale ojcowskim niedział częściowy polegał na tym, że: ziemia orna stanowiła własność indywidualną poszczególnych członków rodziny natomiast lasy, pastwiska i wody stanowiły własność wspólną na zasadzie niedziału rodzinnego WSPÓLNOTA TERYTORIALNA występowała przez wieki w postaci zbiorowej własności opola (marki) – obejmującej lasy, pastwiska i wody po upadku organizacji opolnej (marki) przyjęła formę wspólnoty gminnej (wiejskiej), która miała własny majątek nieruchomy i osobowość prawną

OGRANICZENIA WŁASNOŚCI   Uwagi ogólne ograniczenia własności, zwłaszcza w średniowieczu, były dość znaczne i stanowiły istotną cechę feudalnych stosunków własnościowych polegały na ograniczeniu w korzystaniu z rzeczy, a przede wszystkim na dysponowaniu nią Prawo bliższości jego celem było utrzymanie dóbr dziedzicznych w kręgu krewnych wywodziło się z zamierzchłych czasów, gdy dopiero powstawała indywidualna własność nieruchomości prawo bliższości miało na celu ochronę szeroko pojętej rodziny przysługiwało tylko krewnym wyrażało się ono w: prawie pierwokupu oraz prawie skupu

TENDENCJE ROZWOJOWE/PRZEDAWNIENIA PRAWO PIERWOKUPU polegało na tym, że krewni w kolejności pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu sprzedawanej nieruchomości dziedzicznej właściciel musiał najpierw im zaproponować nabycie zbywanej nieruchomości dopiero, gdy krewni nie skorzystali z oferty, sprzedający mógł zbyć nieruchomość obcemu kontrahentowi   PRAWO SKUPU (wykupu) miało zastosowanie, gdy sprzedający dobra dziedziczne nie zastosował się do prawa pierwokupu wówczas krewni mogli przymusowo odkupić takie dobra od nabywcy, zwracając mu cenę kupna w systemie lennym odpowiednikiem tego uprawnienia było prawo retraktu lennego TENDENCJE ROZWOJOWE/PRZEDAWNIENIA od schyłku średniowiecza pojawiły się coraz wyraźniejsze tendencje zmierzające do ograniczenia prawa bliższości, w kierunku większej swobody prawnego obrotu nieruchomościami gruntowymi najpierw wprowadzono terminy przedawnienia (kilkutygodniowe) w czasie którego trzeba było zgłosić zamiar skorzystania z prawa pierwokupu pod rygorem jego utraty w dalszej kolejności wykluczono prawo bliższości przy zamianie i darowiźnie

REGALIA były to zastrzeżone wyłącznie dla monarchy określone prawa o charakterze ekonomicznym pozwalały one panującemu na prowadzenie działalności gospodarczej w określonej dziedzinie na zasadzie monopolu szereg regaliów dotyczyło nieruchomości, ograniczając swobodę korzystania z nich do najważniejszych regaliów należały: regale ziemi (cała władza w państwie nie należąca bezpośrednio do możnych) stanowiła własność panującego regale górnicze (kopalniane) – wyłączne prawo do wydobywania kruszców (kopalin): złota, srebra, soli, innych monetarne (wyłączne uprawnienie do bicia monety) budowy i posiadania grodów bartne (wyłączne prawo do posiadania barci i produkcji miodu) rybołówstwa (wyłączne prawo do połowu ryb) regale polowania na grubego zwierza, regale karczmy, regale młynne i pomniejsze w całej Europie powszechną tendencją reprezentowaną w średniowieczu było dążenie szlachty, to pozbawienia króla uprawnień z tytułu regaliów co rzeczywiście następowało (z reguły drogą przywilejów monarszych) w czasach wczesno-nowożytnych zanikły całkowicie

PRAWO SĄSIEDZKIE W PRAWIE MIEJSKIM: ograniczenia własności z tytułu tzw. prawa sąsiedzkiego należały do najdawniejszych polegały na tym np., że: chmiel, który przerastał do sąsiada trzeba było na jego żądanie usunąć (w przeciwnym razie następowała utrata chmielu) gdy drzewa owocowe przerastały do sąsiada, trzeba je było na jego żądanie obciąć owoce na grunt sąsiada, sąsiad mógł zebrać i zachować dla siebie (ale nie mógł ich otrząsać lub zrywać z przerastającego drzewa) W PRAWIE MIEJSKIM: miejskie prawo sąsiedzkie nakazywało korzystanie z własności w sposób nie przynoszący szkody innym w przeciwnym razie sąd mógł nakazać: wstrzymanie budowy rozebranie budynku przeprowadzenie remontu ze względów bezpieczeństwa

ORDYNACJE I FIDEIKOMISY obie instytucje (w zasadzie o identycznym charakterze) powstały u schyłku średniowiecza i upowszechniły się w czasach wczesno-nowożytnych dzięki pracom glosatorów i komentatorów wywodzono je z prawa rzymskiego (z rzymskiego komisu uniwersalnego) Istota tych instytucji prawnych polegała na tym, że spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek po sobie przekazał określonej osobie celem ich stosowania była obrona przed przejściem nieruchomego majątku rodzinnego w obce ręce i utrzymanie go w całości dla podtrzymania świetności rodu    powstanie fideikomisu (ordynacji) i zw. z nim ograniczenia własności powstawały w drodze testamentu lub umowy wpisywane były do ksiąg publicznych mogły być ustanowione na określony czas (np. dwóch pokoleń) taki majątek nie podlegał ogólnym normom prawa, lecz miał specjalny status nie mógł być alienowany lub w jakikolwiek sposób obciążany nie mógł być dzielony pomiędzy spadkobierców (przechodził w całości na następcę w linii męskiej według ustalonych przez fundatora zasad, zwykle była to zasada primogenitury inni spadkobiercy otrzymywali spłaty lub dobra nienależące do fideikomisu (ordynacji)

NABYCIE WŁASNOŚCI   nabycie własności mogło nastąpić w sposób pierwotny lub pochodny przy nabyciu pierwotnym: właściciel nie wywodził swego prawa od żadnego poprzedniego właściciela (którego zwyczajnie mogło nie być) było ono niezależne od czyichkolwiek uprawnień nabycia pierwotnego dokonywano zazwyczaj poprzez zawłaszczenie lub zasiedzenie pochodne nabycie własności polegało na jej przeniesieniu z jednej osoby na drugą

PIERWOTNE NABYCIE (1) ZAWŁASZCZENIE u w a g i o g ó l n e: nabycie własności poprzez zawłaszczenie było zjawiskiem stosunkowo częstym w średniowieczu mogło dotyczyć rzeczy niczyjej lub porzuconej s p o s ó b n a b y c i a rzecz ruchomą zawłaszczano poprzez jej zabór (tj. objęcie w posiadanie) nieruchomości zawłaszczano poprzez stałe jej użytkowanie (np. karczowanie, stała uprawa gruntu) p o d s u m o w a n i e: zawłaszczanie (zwłaszcza gruntów) było w średniowieczu dość powszechnym postępowania możnych, którzy wykorzystywali słabość władzy królewskiej ex post uzyskiwali oni potem potwierdzenie swych praw do zawłaszczonej ziemi w drodze stosownego przywileju monarszego

PIERWOTNE NABYCIE (2) ZASIEDZENIE i s t o t a   ZASIEDZENIE i s t o t a polegało na nabyciu własności długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania początkowo wymagany do zasiedzenia czas nie był ściśle wymagany, a o nabyciu własności tą drogą każdorazowo decydował sąd („od niepamiętnych czasów”, „z dawien dawna”) z czasem, drogą zwyczaju lub prawa stanowionego zaczęto przyjmować dla zasiedzenia konkretne terminy w p r a w i e z i e m s k i m: dla zasiedzenia nie wymagano „dobrej wiary” najczęściej występował termin 3 lat i trzech miesięcy w p r a w i e m i e j s k i m: warunki zasiedzenia były surowsze wymagano od posiadacza „dobrej wiary” najpowszechniejszym terminem (tak dla ruchomości, jak i nieruchomości) był: 1 rok i 6 tygodni

POCHODNE NABYCIE (1) UWAGI OGÓLNE   UWAGI OGÓLNE podstawą przeniesienia własności z jednej osoby na drugą był tytuł prawny (np. umowa kupna-sprzedaży), sporządzony w formie prawem wymaganej przy ruchomościach – do przeniesienia własności rzeczy wystarczała niejednokrotnie „tradycja” – czyli fizyczne wręczenie rzeczy nabywcy WZDANIE I WWIĄZANIE - uwagi wprowadzające dla legalności przeniesienia własności nieruchomości, zbywca musiał dokonań dwóch ważnych czynności, tj. tzw. „wzdania” (która to czynność przenosiła własność, czyli tytuł prawny) oraz tzw. wwiązania (które przenosiło posiadanie) w średniowieczu obie te czynności miały charakter publiczny, nacechowany celebrą, czynności tych dokonywano przy użyciu różnych gestów, symboli i formułek

POCHODNE NABYCIE (2) WZDANIE WWIĄZANIE TENDENCJE ROZWOJOWE   WZDANIE istotą wzdania była rezygnacja (ze strony zbywcy) ze swej władzy nad rzeczą i przekazanie jej nabywcy prócz wygłoszenia specjalnej formułki słownej o zrzeczeniu się prawa własności i przelaniu na nabywcę, zbywca wręczał nabywcy jakiś symboliczny przedmiot, np.: grudkę ziemi, kapelusz, rękawiczki, uciętą gałąź z alienowanego gruntu (prawo niemieckie) WWIĄZANIE tj. wejście w posiadanie również odbywało się w drodze symbolicznych czynności, które uwidaczniały przejście posiadania na nabywcę, np. nabywca: wskakiwał na nabyty grunt, rozpalał na nim ognisko, obchodził granice nieruchomości TENDENCJE ROZWOJOWE początkowo obu tych czynności (wzdania i wwiązania) dokonywano jednocześnie na alienowanej nieruchomości z czasem nastąpiło ich rozdzielenie - wwiązania (czyli przeniesienia tytułu prawnego, tj. własności) dokonywano najczęściej przed sądem lub monarszym urzędnikiem) dokonywano przy tym wpisu transakcji do specjalnej księgi publicznej (ksiąg sądowych, ksiąg miejskich, katastrów, etc.)

UTRATA WŁASNOŚCI następowała w wyniku:   następowała w wyniku: porzucenia rzeczy (co mogło skutkować zawłaszczeniem takiej rzeczy przez inną osobę) nieużywania rzeczy lub niedochodzenia prawa własności do niej przez określony okres czasu (co mogło skutkować zasiedzeniem takiej rzeczy przez inną osobę) wywłaszczenia na cele publiczne (np.: budowa dróg, kanałów) zasadniczo dopuszczalne było za odszkodowaniem pierwotnie nastąpić mogło na odstawie decyzji królewskiej w Polsce od schyłku XVI wieku (1591)– na podstawie uchwały sejmowej sądownie – na podstawie orzeczenia prawomocnej kary konfiskaty majątku

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE   POJĘCIE ograniczone prawa rzeczowe zwane są czasami również „prawami na rzeczy cudzej” (iura in re aliena) istotą tych praw jest to, że zasadniczo dotyczą one rzeczy (poza pewnymi wyjątkami; mogą wyjątkowo dot. pewnych praw), dlatego zaliczane są do praw rzeczowych zapewniające uprawnionemu tylko ściśle określony zakres uprawnień względem rzecz, co stanowi zasadniczą różnicę między prawami rzeczowymi ograniczonymi a pozostałymi prawami rzeczowymi (przede wszystkim prawem własności) do najważniejszych ograniczonych praw rzeczowych zaliczane są wolności (służebności) użytkowanie zastaw

WOLNOŚCI (służebności) – uwagi ogólne   za tradycją prawa rzymskiego nazywane są czasami służebnościami źródłem ich powstania mogły być: ustawa umowa zwyczaj zasiedzenie wyrok sądowy najczęściej wynikały z tzw. prawa sąsiedzkiego realizując je, należało przestrzegać pewnych zasad właściciel rzeczy będącej przedmiotem ograniczonego prawa rzeczowego obowiązany był znosić (tolerować) uprawnienie osoby trzeciej (dysponenta ograniczonego prawa rzeczowego) do korzystania z rzeczy będącej jego własnością z drugiej strony ten, komu prawo takie przysługiwało obowiązany był do maksymalnego poszanowania praw właściciela, minimalizując ewentualne uciążliwości z tym związane zdecydowaną większość z nich stanowiły wolności (służebności) gruntowe lub leśne

WOLNOŚCI (służebności) – rodzaje WOLNOŚCI GRUNTOWE zazwyczaj utożsamiano je ze służebnościami drogowymi lub wodnymi należały do nich zwłaszcza prawo przejazdu (droga konieczna) prawo przechodu prawo przegonu zwierząt przez cudzy grunt prawo przeprowadzenia wody WOLNOŚCI LEŚNE, to np.: prawo wyrębu drzew prawo zbierania chrustu, owoców leśnych prawo korzystania z barci

UŻYTKOWANIE użytkowanie jest prawem używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków na warunkach i w zakresie określonym umową użytkowania cudzej rzeczy, jednak bez naruszania substancji tejże rzeczy. użytkowanie było prawem niezbywalnym mogło mieć charakter samodzielnego prawa, bądź też mogło stanowić element szerszej grupy praw rzeczowych w dawnych systemach prawnych instytucja ta często wykorzystywana była w związku z zarządem majątkiem małoletniego przez jego prawnego opiekuna

ZASTAW zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym, które może zostać ustanowione na rzeczach ruchomych (ew. prawach zbywalnych) lub na rzeczach nieruchomych (zastaw hipoteczny) CELEM ustanowienia zastawu jest zabezpieczenia wierzytelności ŹRÓDŁEM jego powstania jest z reguły umowa, której stronami stają się zastawnik i zastawca zastawnik jest wierzycielem, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem zastawca to strona, która obciążyła swoją rzecz zastawem

ZASTAW DANY I WZIĘTY zastaw mógł mieć charakter zastawu „danego” lub „wziętego” decydowało o tym sposób powstania zastawu (dobrowolność lub przymusowość) zastaw dany (vadium, Wette) – mógł być umowny (gdy powstawał na mocy umowy między stronami) lub testamentowy (z mocy testamentu) zastaw wzięty (pand, Pfand) – mógł mieć charakter ustawowy lub sądowy (gdy powstawał na mocy wyroku sądowego)

ZASTAW NA UPAD najpopularniejszą (najpowszechniejszą) postacią zakładu był przez wieki w obrocie prawnym „zastaw na upad” rozwijał się on intensywnie już od co najmniej IX stulecia występował przede wszystkim przy transakcjach handlowych, czy szerzej: finansowych polegał na fizycznym wydaniu wierzycielowi rzeczy bez przeniesienia własności po spłacie (w terminie) długu zastawnik winien był wydać rzecz zastawcy gdyby dług nie został spłacony przedmiot zastawu (tytuł własności) przechodził na rzecz (własność) wierzyciela

HIPOTEKA (ZASTAW HIPOTECZNY) jest to zastaw do dokonywany na rzeczach nieruchomych i zw. jest także zakładem bezużytkowym zaczął rozpowszechniać się dopiero w późnośredniowiecznej Europie (w XIII stuleciu, w związku z intensywnym rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej) była zastawem terminowym – którego cechą było to, że przez cały czas zastawiona nieruchomość pozostawała w posiadaniu i użytkowaniu zastawcy