Struktura agrarna w Polsce w kontekście realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Dr hab. Arkadiusz Sadowski Wydział Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Plan wystąpienia Determinanty przemian strukturalnych w rolnictwie Struktura agrarna i jej przemiany w Polsce na tle krajów UE Struktura gospodarstw rolnych w kontekście zrównoważonego rozwoju

Determinanty przemian strukturalnych w rolnictwie Regionalne zróżnicowanie Uwarunkowania historyczne Dopłaty bezpośrednie + ONW Współczesna Wspólna Polityka Rolna: Rolnośrodowiskowe Modernizacja + Młody rolnik Normy i standardy Historyczne – obecna struktura Polityka, rynek – wskazują możliwe kierunki przyszłych przemian Rynek: Malejąca jednostkowa opłacalność produkcji Miejsca pracy poza rolnictwem Postęp: techniczny, biologiczny, organizacyjny, informatyczny

Struktura agrarna i jej przemiany w Polsce na tle krajów UE

Zmiana liczby gospodarstw w grupach obszarowych w latach 2003-2010 (%) Państwo członkowskie do 2 ha 2-4,99 ha 5-9,99 ha 10-19,99 ha 20-29,99 ha 30-49,99 ha 50-99,99 ha pow. 100 ha Austria 83 84 81 88 103 117 97 Belgia* 78 87 85 90 105 Dania* 82 94 110 95 86 79 75 107 Finlandia 76 169 Francja 73 112 Grecja* 100 102 104 111 109 118 Hiszpania 106 Holandia 70 80 125 Irlandia 136 Luksemburg* 89 77 96 93 124 Niemcy 49 18 119 Portugalia 108 Szwecja 140 154 101 Wielka Brytania* 38 98 Włochy 91 99 UE - 15 92 Bułgaria* 71 138 137 162 Cypr 66 Czechy 12 16 Estonia 29 56 65 158 Litwa 63 161 184 Łotwa 31 122 Malta 115 133 Polska** 149 147 Rumunia* 188 173 166 Słowacja 179 157 174 146 142 120 Słowenia 176 253 143 Węgry UE - 12 UE - 27 74 Na podstawie danych Eurostat Wszędzie podobne tendencje Różowe – ubytek, zielone - przyrost UE-12 – przyrosty zazwyczaj już od 20 ha UE-15 – głównie od 50 * Zmiany w latach 2003-2007. **Zmiany w latach 2002-2010 Źródło: Sadowski A., Baer-Nawrocka A., Poczta W. (2013): Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – Wpływ WPR

Zmiana powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa według grup obszarowych w latach 2003-2010 (%) Państwo członkowskie do 2 ha 2-4,99 ha 5-9,99 ha 10-19,99 ha 20-29,99 ha 30-49,99 ha 50-99,99 ha pow. 100 ha Austria 82 83 81 89 104 119 67 Belgia* 77 86 84 90 106 Dania* 85 95 110 78 75 Finlandia 88 76 178 Francja 73 121 Grecja* 100 103 112 117 Hiszpania 80 108 94 Holandia 74 107 Irlandia 131 105 79 109 161 Luksemburg* 64 97 123 Niemcy 58 18 Portugalia 91 87 Szwecja 148 151 Wielka Brytania* 43 50 101 98 Włochy 96 113 UE - 15 92 Bułgaria* 61 139 153 138 168 Cypr 71 66 69 Czechy 14 17 102 125 118 Estonia 29 39 Litwa 63 160 175 Łotwa 36 57 191 Malta Polska** 120 Rumunia* 140 196 130 Słowacja 32 180 143 145 Słowenia 124 263 111 Węgry 65 70 UE - 12 UE - 27 93 99 Podobnie w przypadku użytkowanej ziemi * Zmiany w latach 2003-2007. **Zmiany w latach 2002-2010 Źródło: Sadowski A., Baer-Nawrocka A., Poczta W. (2013): Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – Wpływ WPR

Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w krajach UE-12 i UE-15 w latach 2005-2013 Subugrupowanie Państwo  2005 2007 2010 2013 ha UR / gospodarstwo 2005=100 UE-12 Bułgaria 5,1 6,2 12,1 18,3 358,1 Chorwacja   5,4 5,6 10,0 184,8 Cypr 3,4 3,6 3,0 3,1 92,1 Czechy 84,2 89,3 152,4 133,0 158,0 Estonia 29,9 38,9 48 49,9 167,0 Litwa 11,0 11,5 13,7 16,7 150,9 Łotwa 13,2 16,5 21,5 23 173,6 Malta 0,9 1,2 125,5 Polska 6,0 6,5 9,6 10,1 169,2 Rumunia 3,3 3,5 110,1 Słowacja 27,4 28,1 77,5 80,7 294 Słowenia 6,3 6,7 106,7 Węgry 6 6,8 8,1 9,5 158,8 UE-15 Austria 19,1 19,3 19,2 19,4 101,4 Belgia 26,9 28,6 31,7 34,6 128,8 Dania 52,4 59,7 64 68,4 130,6 Finlandia 32,1 33,6 35,9 42 130,9 Francja 48,6 52,1 53,9 58,7 120,7 Grecja 4,8 4,7 7,2 143,2 Hiszpania 23,8 24 24,1 104,9 Holandia 23,9 24,9 25,9 114,4 Irlandia 31,8 32,3 35,7 35,5 111,7 Luksemburg 52,7 56,9 59,6 63 119,5 Niemcy 43,7 45,7 55,8 58,6 134,1 Portugalia 11,4 12,6 12 13,8 121,2 Szwecja 42,1 42,9 43,1 45,2 107,4 Wielka Brytania 55,6 70,8 91,2 94,7 170,1 Włochy 7,4 7,6 7,9 12,0 162,9 Śr. pow – miara prosta, ale w syntetyczny sposób pokazująca struktury agrarne Im bardziej zielone tym większa średnia powierzchnia UE-12 – mniejszy przeciętny areał, ale najczęściej większa skala zmian. Wyjątek Czechy i Słowacja Polska – miała średnai powierzchnia i umiarkowanie szybkie tempo przemian. Inni też ewoluują więc struktura polskiego rolnictwa nie staje się bardziej konkurencyjna. 2005 rok – polskie gospodarstwa były 14 razy mniejsze od czeskich a w 2013 – 13 razy Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat

Znaczenie gospodarstw należących do klas wielkości ekonomicznej w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2015 roku Kraj Klasa wielkości ekonomicznej Udział Inwestycje netto (euro) liczby gospodarstw zasobów pracy w AWU zasobów ziemi w ha liczby zwierząt w DJP aktywów w euro Czechy 1-bardzo małe - 2-małe 42,2 9,6 5,2 4,4 2,7 374 3-średnio małe 13,8 4,5 3,3 2,8 1,8 1559 4-średnio duże 17,0 6,9 4,8 4,0 4039 5-duże 16,5 15,1 21,0 12,9 13,6 10724 6-bardzo duże 10,5 63,8 63,6 75,0 77,9 62749 Niemcy 20,0 10,3 6,7 4,1 -1719 23,3 14,5 10,9 7,4 8,1 1714 47,7 44,3 44,4 52,5 46,3 7962 9,0 30,9 38,0 36,8 41,6 46191 Węgry 35,6 11,4 5,3 3,6 -1018 39,0 20,6 16,0 7,5 10,1 319 8,5 8,2 7,6 3,2 5,4 1256 9,8 13,7 7,1 11,6 7831 5,6 16,6 24,1 13,2 20,9 18218 1,4 29,3 29,8 66,0 48,2 38012 Polska 34,9 24,7 14,1 5,8 7,9 -2043 40,1 38,1 29,2 20,8 -1933 14,7 17,4 18,4 20,4 16,8 -1426 9,5 19,1 16,4 584 3,1 6,5 14,3 20,3 23,2 11779 0,3 3,8 9,3 14,9 13147 Dla określenia znaczenia gospodarstw należących do klas wielkości ekonomicznej skorzystałem z danych FADN. Tylko one zawierają informacje ekonomiczne. Zbadałem, jaką częścią poszczególnych zasobów dysponują podmioty małe i duże ekonomicznie oraz które z nich są zdolne do akumulacji Wybrałem kraje starej i nowej UE posiadające podobne uwarunkowania przyrodnicze i podobne rolnictwo. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Znaczenie gospodarstw zdolnych do dodatnich inwestycji netto Kraj Udział liczby gospodarstw zasobów pracy w AWU zasobów ziemi w ha liczby zwierząt w DJP aktywów w euro Czechy 100 Niemcy 80 90 93 97 96 Węgry 64 89 95 Polska 10 20 38 53 55 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Klasa wielkości ekonomicznej Zmiany udziału parametrów strukturalnych gospodarstw należących do klas wielkości ekonomicznej w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2010-2015 Kraj Klasa wielkości ekonomicznej Udział gospodarstw (szt.) pracy (godz.) ziemi zwierząt aktywów (ha UR) (DJP) (euro) Czechy 1-bardzo małe - 2-małe 2,5 1,8 0,1 -0,1 3-średnio małe -1,4 0,3 -0,5 -0,3 -0,4 4-średnio duże 0,8 -0,7 0,2 -1 5-duże -0,9 6-bardzo duże -2,7 0,6 2,3 Niemcy -0,6 -1,9 -0,8 -1,1 -1,8 -3,7 -5,2 2,2 1,9 2,9 6,1 7 Węgry -1,3 -1,2 -5,5 -3,5 -7,7 -4,8 0,9 0,7 1,6 -1,6 1,1 3,3 4,5 2,1 2,4 10,3 6 Polska -2,3 -1,7 -2,5 -2,1 -2,2 -4,3 -3,4 1,7 1,5 -1,5 2 3,9 4,7 5 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Struktura gospodarstw rolnych w kontekście zrównoważonego rozwoju Struktura jest jaka jest i należy się zastanowić, czy jest ona prawidłowa czy nie i w jakim kontekście. W tym celu najlepiej osadzić badania w teorii zrównoważonego rozwoju. Zakłada on jednoczesną realizację trzech ładów Na podstawie: Sadowski A. (2012): Zrównoważony rozwój gospodarstw rolnych z uwzględnieniem wpływu Wspólnej Polityki Rolnej

Wprowadzenie metodyczne Typologia gospodarstw w zakresie realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Źródło: Opracowanie własne Wprowadzenie metodyczne Baza danych FADN oraz własne badania ankietowe 560 gospodarstw z terenu całego kraju Cecha syntetyczna określona niezależnie dla trzech ładów zrównoważonego rozwoju: ekonomicznego, społecznego, środowiskowego, Typologia gospodarstw na podstawie poziomu spełniania założeń poszczególnych ładów Charakterystyka poszczególnych typów pod względem: potencjału produkcyjnego, fizycznych rozmiarów produkcji wyników ekonomicznych oddziaływania na środowisko kapitału ludzkiego i społecznego

Typy gospodarstw Uwagi Typologia gospodarstw w zakresie realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Źródło: Opracowanie własne Typologia gospodarstw w zakresie realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Typy gospodarstw Uwagi Trwałe i zrównoważone wysoki stopień realizacji celów każdego ładu Przeciętne przeciętny poziom realizacji celów poszczególnych ładów Zrównoważone społeczno-ekonomicznie Wysoki poziom realizacji ładu ekonomicznego i społecznego oraz niski lub przeciętny środowiskowego Zrównoważone środowiskowo Wysoki poziom realizacji ładu środowiskowego oraz niski lub przeciętny ekonomicznego i społecznego O ograniczonych możliwościach rozwojowych niski stopień realizacji celów każdego ładu Nie podam wszystkich cech prostych wykorzystanych do konstrukcji cech syntetycznych dla każdego z ładów

Zasoby ziemi i dochód w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Powierzchnia ziemi użytkowanej [ha/gosp.] Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego [zł/gosp.] Trwałe i zrównoważone 92,0 204 725 Przeciętne 52,7 61 695 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 64,6 149 232 Zrównoważone środowiskowo 45,7 61 352 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 31,0 24 555 Razem 56,2 93 830 To pokazuje, że nieprawdziwy jest powszechny pogląd, że gospodarstwa małe są z natury bardziej „ekologiczne” od dużych. Na końcu podejmę próbę wyjaśnienia takiego stanu rzeczy. Sytuacja ta stawia też pod znakiem zapytania tzw. pozaprodukcyjne funkcje małych gospodarstw.

Parametry produkcji roślinnej w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Plony [jednostki zbożowe] Dawka N /ha [kg] Udział powierzchni zbóż obsianej kwalifikatem Średnia liczba zabiegów ochrony roślin Udział powierzchni pod pełną ochroną Trwałe i zrównoważone 62,3 113,9 54,6 3,3 42,9 Przeciętne 48,1 95,3 31,3 2,3 26,0 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 120,0 54,4 3,0 38,7 Zrównoważone środowiskowo 44,4 97,9 35,0 2,1 28,3 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 96,5 18,8 1,9 16,2 Razem 51,9 105,8 41,3 2,6 32,8 Wyniki ekonomiczne w dużej mierze są efektem odpowiedniej technologii. Trzeba zauważyć, że gospodarstwa realizujące zasady ładu środowiskowego chronią i nawożą.

Wskaźniki oddziaływania na środowisko w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Liczba uprawianych gatunków na UR Pokrycie ziemi w okresie zimowym [GO=100] Saldo materii organicznej Udział pow. zbóż uprawianych po zbożach [pow. zbóż ogółem=100] Koszty energii elektrycznej / wartość produkcji rolniczej Liczba DJP / 100 ha UR (tylko gosp. ze zwierzętami) Trwałe i zrównoważone 5,7 68,8 1,6 50,4 0,08 137,5 Przeciętne 5,3 60,7 0,5 71,5 0,09 94,9 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 4,6 48,0 81,3 0,07 222,6 Zrównoważone środowiskowo 70,8 0,6 64,3 108,0 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 4,8 57,4 72,5 0,11 66,8 Razem 5,2 62,3 0,7 71,3 120,5

Wykształcenie kierownika [%] Poziom i kierunek wykształcenia kierowników gospodarstw grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Wykształcenie kierownika [%] zasadnicze rolnicze średnie rolnicze wyższe rolnicze wykształcenie rolnicze razem Trwałe i zrównoważone 15,5 39,2 9,3 63,9 Przeciętne 23,7 21,1 6,6 51,3 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 16,7 40,5 8,3 65,5 Zrównoważone środowiskowo 26,0 17,3 9,4 52,8 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 20,0 22,4 2,4 44,7 Razem 26,6 7,3 55,0 W dużych gospodarstwach użytkownicy dbają o kierunkowe wuykształcenie.

Kapitał ludzki w gospodarstwach według typu zrównoważenia (średnia) Typy zrównoważenia Liczba książek przeczytanych przez członka rodziny Liczba czytanych tytułów prasy rolniczej Liczba czytanych tytułów prasy nierol- niczej Trwałe i zrównoważone 4,9 2,2 1,4 Przeciętne 3,5 1,6 1,7 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 3,3 1,8 Zrównoważone środowiskowo 3,4 1,5 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 3,1 1,3 Razem 3,6

Jestem niezadowolony (bardo i raczej) Samoocena prowadzenia gospodarstwa rolniczego w gospodarstwach według typów zrównoważenia (% odpowiedzi) Typy zrównoważenia Jestem zadowolony (bardzo i raczej) Jestem niezadowolony (bardo i raczej) Trwałe i zrównoważone 87,7 9,2 Przeciętne 74,7 22,1 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 82,3 15,3 Zrównoważone środowiskowo 72,6 19,8 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 54,4 39,1 Razem 74,3 21,1

Ocena wpływu uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej na własne gospodarstwo w gospodarstwach według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Poprawa (znaczna i nieznaczna) Brak wpływu na zmianę sytuacji Pogorszenie (znaczne i nieznaczne) Trwałe i zrównoważone 79,6 9,2 Przeciętne 70,2 11,7 14,9 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 70,5 10,6 16,5 Zrównoważone środowiskowo 74,8 11,5 11,4 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 60,8 14,1 19,5 Razem 71,4

Przyczyny spełniania założeń zrównoważonego rozwoju przez większe gospodarstwa Lepsze wyposażenie w sprzęt rolniczy – możliwość bardziej precyzyjnej agrotechniki Wysoki poziom wykształcenia, głównie rolniczego Gospodarstwo jest głównym źródłem utrzymania – motywacja do dbałości o jakość gleby Motywacja do spełniania norm środowiskowych – posiadanie dużego areału i wysokich dopłat bezpośrednich

Proponowane kierunki wsparcia przemian agrarnych Dalsze działanie sił rynkowych powiązanych z wdrażaniem postępu (niezależne od intencjonalnych decyzji politycznych Wsparcie przemian agrarnych poprzez pomoc gospodarstwom rozwojowym i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich Wyłączenie z przemian agrarnych gospodarstw będących depozytariuszami szczególnie cennych przyrodniczo obszarów oraz internalizacja pozytywnych efektów zewnętrznych poprzez stosowanie płatności rolnośrodowiskowych Wsparcie alternatywnych kierunków produkcji rolniczej i działalności zbliżonej do rolnictwa, takich jak agroturystyka lub sprzedaż bezpośrednia. Jest to oferta dla wybranych gospodarstw, a w przypadku agroturystyki także dla wybranych obszarów

Dziękuję za uwagę