ZSP-Cw. -6 - Z dziejów postępowania sądowego - PROCES AKUZACYJNY ZSP-Cw.-6 - Z dziejów postępowania sądowego - PROCES AKUZACYJNY. Postępowanie INKWIZYCYJNE. Proces MIESZANY

OD KRWAWEJ ZEMSTY DO PROCESU SĄDOWEGO   POMSTA RODOWA pierwotnym sposobem dochodzenia sprawiedliwości był odwet poszkodowanego (lub jego rodu) wobec sprawcy przestępstwa (lub jego rodu), niesprecyzowanych bliżej zasadach te działania odwetowe określano mianem krwawej zemsty pomsty rodowej lub wróżdy DROGA SĄDOWA już jednak w czasach wszesno-średniowiecznych dla pomsty rodowej, jako sposobu dochodzenia sprawiedliwości istniała alternatywa w postaci możliwości skierowania sprawy na drogę sądową charakter „sądowej drogi dochodzenia sprawiedliwości” ulegał ewolucji wraz z rozwojem społeczeństwa i struktur państwowych pierwotnie sąd odbywał się na wiecu w obecności „wszystkich wolnych, zdolnych do noszenia broni” członków plemienia, zaś sędziowie i asesorowie wybierani byli każdorazowo spośród zgromadzonych na wiecu z czasem, wraz z rozwojem aparatu państwowego przewodniczenie wiecom, a w konsekwencji także sądom, które się na nich odbywały stopniowo przechodziło z rąk wiecujących na rzecz urzędników monarszych

ŚREDNIOWIECZNEGO PROCESU SĄDOWEGO JEDNOLITOŚĆ ŚREDNIOWIECZNEGO PROCESU SĄDOWEGO   tak charakterystyczny dla średniowiecznego prawa materialnego brak rozróżnienia bezprawia od cywilnego od bezprawia karnego (pojmowanych jednolicie, jako szkoda, krzywda) powodował jednakowy sposób dochodzenia krzywd (czy to np. szkody wynikającej z nieoddania długu, czy krzywdy będącej skutkiem kradzieży) podstawową więc cechą średniowiecznego procesu (postępowania sądowego) była więc jego jednorodność, czyli brak osobnego trybu postępowania w sprawach cywilnych i karnych średniowieczny proces sądowy (zwany skargowym, bowiem wszczynany wyłącznie na podstawie skargi uprawnionego) miał więc w zasadzie charakter procesu karnego, bowiem zarówno w sprawach karnych, jak i tych, które współcześnie zaliczylibyśmy do cywilnych, zmierzał on do ukarania sprawcy za krzywdy i szkody wywołane jego działaniem, odpłaty za wyrządzone zło

EWOLUCJA W KIERUNKU WODRĘBNIENIA SIĘ OSOBNEGO PROCESU KARNEGO I CYWILNEGO   odmienności w postępowania w sprawach karnych i cywilnych zaczną kształtować się dopiero u schyłku średniowiecza najpierw nastąpi podział skarg na: karne (których treścią będzie żądanie orzeczenia wobec sprawcy surowej kary publicznej) cywilne (których treścią będzie jedynie żądanie materialnego odszkodowania za straty spowodowane czynem zabronionym) oraz mieszane (czyli żądające orzeczenia wobec sprawcy czynu zabronionego) ten kształtujący się mniej więcej od XIII/XIV wieku podział skarg spowodował wprowadzenie do jednolitego dotąd trybu postępowania sądowego (tzw. procesu skargowego) pewnych odrębności proceduralnych (w zależności od rodzaju skargi, czyli żądania skarżącego) początkowo odrębności te były niewielkie, z czasem jednak pogłębiały się doprowadzając u progu czasów nowożytnych do wyodrębnienia się procesu cywilnego i karnego jako osobnych, jako zupełnie różnych procedur sądowych, opartych na odmiennych zasadach nastąpi to jednak ostatecznie dopiero w czasach nowożytnych, do końca bowiem średniowiecza powszechny w Europie proces sądowy będzie miał jednorodny charakter, przybierając formę tzw. procesu skargowego (akuzatoryjnego, akuzacyjnego)

SKARGOWOŚĆ (ZASADA SKARGOWOŚCI) PROCES SKARGOWY PODSTAWOWE ZASADY   SKARGOWOŚĆ (ZASADA SKARGOWOŚCI) oznaczała ona, że postępowanie sądowe mogło był wdrożone tylko na podstawie skargi (pozew, citatio) uprawnionego oskarżyciela (powoda) uprawnienie to (tj. uprawnienie do złożenia w sądzie skargi warunkującej wszczęcie postępowania sądowego) przysługiwało wyłącznie poszkodowanemu ewentualnie właściwemu przedstawicielowi rodu poszkodowanego, jeżeli on sam z przyczyn obiektywnych nie mógł wytoczyć powództwa (wnieść skargi) - przede wszystkim w przypadku zabójstwa postępowanie w procesie skargowym nie mogło być więc wdrożone z urzędu, przez sąsiada poszkodowanego, ani nawet przez bezpośredniego świadka zdarzenia

(zasada kontradyktoryjności, czyli sporności procesu) zgodnie z tą zasadą proces był wyłącznie sporem między stronami sąd był w nim jedynie biernym obserwatorem jego rola w procesie sprowadzała się jedynie do kierowania rozprawą i wydania orzeczenia (której ze stron przyznać słuszność) na podstawie materiałów dowodowych dostarczonych przez strony

(zasada formalizmu procesowego) polegała ona na konieczności bardzo rygorystycznego przestrzegania przewidzianych zwyczajami symboli, gestów oraz różnych formuł i formułek procesowych najdrobniejsze przekręcenie jakiejś formułki słownej, wykonanie gestu w niewłaściwy sposób pogarszały stanowisko procesowe strony, która się tego dopuściła początkowo mogło to prowadzić nawet do „upadku w sprawie”, czyli przegrania procesu sądowego z czasem formalizm łagodzono, a jego naruszenie powodowało jedynie ograniczone skutki (np. utratę tzw. „pierwszeństwa do dowodu”, przejście prawa do przedstawienia dowodu na stronę przeciwnika procesowego)

(zasada ustności i jawności) USTNOŚĆ I JAWNOŚĆ (zasada ustności i jawności) cechą średniowiecznego procesu skargowego była jego ustność, co oznaczało, że większość czynności procesowych dokonywała była w formie ustnej forma pisemna była wyjątkiem (posługiwanie się dokumentami w postępowaniu dowodowym było niezmierną rzadkością) pisemność stanie się zasadą procesu karnego dopiero w czasach nowożytnych (wówczas będzie to już jednak zupełnie inny proces, tzw. proces inkwizycyjny) ustność procesu skargowego wynikała bezpośrednio z jego jawności postępowanie sądowe odbywało się bowiem na wiecu, później na tak zwanych „rokach sądowych”, z udziałem dość licznie zgromadzonej publiczności

ŚRODKI DOWODOWE 1. Przysięga strony UWAGI OGÓLNE   1. Przysięga strony UWAGI OGÓLNE uprawnienie do złożenia przysięgi miało charakter osobisty (złożyć ją mogła jedynie sama strona w zależności od tego, której ze stron przyznano „bliższość w dowodzie), czyli która ze stron zobowiązana była do jej złożenia wyróżniano przysięgę oskarżającą (obciążającą): składana przez oskarżyciela (powoda) stanowić miała dowód popełnienia przestępstwa przez oskarżonego przysięgę oczyszczającą składana przez oskarżonego dowodzić miała jego niewinności, miała oczyścić go ze stawianego mu zarzutu

CHARAKTER PRZYSIĘGI STRONY przysięga strony miała charakter samoprzekleństwa polegała na wezwaniu przeciw sobie zemsty bóstw (w czasach chrześcijańskich – Boga) – w razie złożenia fałszywej przysięgi wierzono, że krzywoprzysięzcę (z ręki nadprzyrodzonej sprawiedliwości) spotka surowa kara (natychmiastowa lub w zaświatach) lecz niewątpliwa przysięga miała charakter mistyczny składała się z szeregu określonych słów i gestów polegała z reguły na podniesieniu ręki i przyłożenia jej do serca lub przedmiotu, na który przysięgano w czasach pogańskich strona często przysięgała na zbroję (powszechną była wiara, że w razie kłamstwa zbroja przyniesie krzywoprzysięzcy nieszczęście) w czasach chrześcijańskich ceremoniał uległ schrystianizowaniu - przysięgano na Ewangelię lub krzyż

2. Przysięga współprzysiężników   UWAGI OGÓLNE sama przysięga strony była z reguły niewystarczającym dowodem w sprawie jeśli nawet była samodzielnym środkiem procesowym to jedynie w sprawach drobnych (a i wówczas niejednokrotnie żądano dodatkowych dowodów) z reguły więc wymagano, by przysięga strony wsparta była przez tzw. „współprzysiężników”

WSPÓŁPRZYSIĘŻNICY I CHARAKTER ICH PRZYSIĘGI współprzysiężnikami byli członkowie rodu strony, z czasem (w niektórych prawach) mogli być nimi sąsiedzi nie było to kwestią przypadku, lecz wynikało z istoty „współprzysięgi” współprzysiężnicy przysięgali bowiem nie co do faktów (będących przedmiotem postępowania sądowego, ), lecz co wiarygodności strony (że jest ona prawa, uczciwa, bogobojna, prawdomówna) i że w związku z tym (skoro tak twierdzi) niewątpliwie mówi prawdę przysięgę taką (z natury rzeczy) złożyć mogli więc jedynie ci, którzy znali stronę (a więc pobratymcy, sąsiedzi), bo tylko ci, którzy znali (powoda lub pozwanego) mogli za niego ręczyć współprzysiężnicy nie musieli, i z reguły nie byli świadkami określonego zdarzenia prawnego (bo to nie miało znaczenia dla dokonywanej przez nich czynności procesowej) oni przysięgali jedynie co do wiarygodności strony, którą wspierali swą „współprzysięgą” w zależności od wagi sprawa liczba współprzysiężników wahała się od kilku do kilkudziesięciu (2-72) w sprawie drobnej kradzieży - dla przeprowadzenia skutecznego dowodu wystarczało kilku współprzysięgników, w sprawie o morderstwo – kilkudziesięciu

3. ŚWIADKOWIE I DOKUMENTY zeznania naocznych świadków zdarzeń nie stanowiły środka dowodowego w średniowiecznym procesie skargowym jeżeli w ogóle świadkowie pojawiali się w postępowaniu sądowym (a były to nader rzadkie przypadki) to tylko dla potwierdzenia dojścia do skutku jakiejś czynności prawnej podobnie marginalną rolę w średniowiecznym procesie skargowym odgrywały dokumenty dokumenty prywatne miały bardzo słabą moc dowodową i łatwo było je „zaczepić” (tj. podważyć) nieco inaczej rzecz się miała z dokumentami publicznymi (sporządzanymi przez upoważnione do tego osoby urzędowe) – te były bowiem niepodważalne (nawet pod groźbą kary śmierci) w sumie jednak były one jednak tak wielką rzadkością, że o ich znaczeniu w dawnym procesie mówić można w zasadzie jedynie w kategoriach symbolicznych

4. ORDALIA (sądy boże, iudicia dei) ISTOTA idea sądu bożego polegała na przeświadczeniu, że najlepiej, w sposób niewątpliwie nieomylny sprawę sądową rozstrzygnąć może sam Bóg, bezpośrednio ingerując w tok postępowania sądowego opierała się na głębokiej wierze w to, że Bóg nie dopuści do skrzywdzenia niewinnego, a wskaże winnego odwołanie się do sądu bożego (boskiej interwencji, do boskiego rozstrzygnięcia) – jest więc najlepszą gwarancją właściwego rozstrzygnięcia sporu sądowego

GENEZA INSTYTUCJI CZASY ANTYCZNE idea „sądu bożego” ma proweniencję sięgającą czasów najdawniejszych można ją już odnaleźć w prawach antycznych, zwłaszcza staro-orientalnych (np. w Kodeksie Hammurabiego, który przewiduje stosowanie tzw. „próby wody”) w czasach rzymskich pojęcie „sądu bożego”, jako środka dowodowego w procesie zasadniczo nie istniało CZASY WCZESNOŚREDNIOWIECZNE idea „sądu bożego” odrodziła się w pierwszych wiekach średniowiecza w niektórych spośród leges barbarorum (zwłaszcza w prawie wizygockim i burgundzkim) jednak w okresie od VI-VIII wieku stosowano je rzadko i wówczas nie odgrywały one jeszcze w postępowaniu sądowym istotnej roli

SĄDY BOŻE W ŚREDNIOWIECZU przełomową (dla dalszego rozwoju tej instytucji) okazała się decyzja Karola Wielkiego przyznająca sądom bożym pełną moc dowodową i nakazująca powszechne stosowanie ordaliów do upowszechnienia ordaliów przyczyniło się następnie ustawodawstwo cesarzy rzymsko-niemieckich, zwłaszcza Ottona I , Henryka II i Henryka III. przez wieki ordalia wspierał Kościół szczególnie ważną rolę w przeprowadzeniu ordaliów odgrywali duchowni, nadając im rytualną, chrześcijańską, obrzędowość Rola duchownych sprowadzała się przede wszystkim do odprawienia specjalnie przygotowanej mszy, odbywania modłów o egzorcyzmów, święcenia wody i żelaza wszystko to wzmacniało atmosferę bezpośredniej ingerencji Boga w proces sądowy Otton I w roku 967 zarządził stosowanie w Italii pojedynku Henryk II (1019) i Henryk III (1052) – uznali pojedynek sądowy za główny środek dowodowy w procesach o morderstwo i otrucie

ZMIERZCH ORDALIÓW dominująca pozycja sądów bożych w europejskiej praktyce sądowej to okres pomiędzy początkiem wieku IX, a połową XIII stulecia Kościół, którego kapłani odgrywali w sądach bożych kluczową rolę, najwcześniej zaczął występować przeciwko tym praktykom przełomowe znaczenie miała decyzja podjęta przez papieża Innocentego III w roku 1215 na Soborze Laterańskim IV, ostatecznie zabraniająca ich stosowania w ślad za oficjalnym stanowiskiem Kościoła poszło wkrótce ustawodawstwo świeckie najwcześniej (bo już w 4 lata później zabroniono ich w Anglii – 1219) we Francji zabroniono ich stosowania na początku II połowy XIII stulecia (1258) w Niemczech stosowano je do końca wieku XIII w wieku XIV na niektórych obszarach Europy stosowano je jeszcze sporadycznie, aż z czasem zupełnie wyszły z użycia idea częściowo odrodziła się u progu czasów nowożytnych w związku z „procesami o czary”, głównie w formie tzw. „pławienia czarownicy”

DWUSTRONNE SĄDY BOŻE POJEDYNEK SĄDOWY PRÓBA KRZYŻA był najbardziej rozpowszechnionym sądem bożym i w praktyce utrzymał się najdłużej początkowo strony (powód o pozwany) walczyli pieszo (rycerze na miecze, czasami na obuchy i tarcze, chłopi – na kije) od IX wieku rycerze z reguły walczyli konno, na kopie początkowo pojedynek strony stoczyć musiały osobiście z czasem (od IX wieku) można było pojedynku wystawić zastępcę (prawo to przysługiwało głównie duchownym, a także rycerzom, szczególnie, gdy procesowym przeciwnikiem rycerza był chłop) PRÓBA KRZYŻA stosowano ją w procesach: w których jedną ze stron była niewiasta (głównie w sporach małżeńskich) oraz w sprawach kościelnych, w miejsce pojedynku sądowego próba krzyża polegała na tym, że obie strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami ta strona, która wcześniej opuściła ręce – przegrywała  

JEDNOSTRONNE SĄDY BOŻE (1) PRÓBA ZIMNEJ WODY polegała na tym, że stronie (która zobowiązana była do przeprowadzenia tego dowodu) związywano ręce i nogi, po czym wrzucano do zimnej wody (rzeki, jeziora, stawu) człowieka, który tonął uznawano za niewinnego, w myśl przekonania, że woda, jako żywioł czysty nie przyjęłaby nieczystego (grzesznego) jeżeli poddany próbie utrzymywał się na powierzchni wody, a contrario uznawano go za winnego PRÓBA GORĄCEJ WODY przeprowadzający dowód miał włożyć rękę do kotła z wrzątkiem, a następnie wyjąć kamień umieszczony na dnie kotła jeżeli oparzenia były niewielkie i goiły się szybko – uznawano to za niepodważalny dowód bezpośredniej interwencji Stwórcy – i człowieka uznawano za niewinnego jeżeli oparzenia były rozległe i goiły się źle – uznawano to za dowód winy

JEDNOSTRONNE SĄDY BOŻE (2) PRÓBA GORĄCEGO ŻELAZA zasada bardzo podobna do próby gorącej wody oskarżony miał przejść kilka kroków po rozżarzonych lemieszach lub przejść kilka kroków trzymając w dłoni rozżarzony kawałek żelaza o ocena dowodu – analogicznie, jak w przypadku próby gorącej wody – decydował stopień oparzeń i tempo gojenia się ran PRÓBA POŚWIĘCONEGO KĘSA (ewentualnie poświęconego sera lub komunii) polegała na konieczności przełknięcia – bez zadławienia - poświęconych pokarmów jakikolwiek objaw dławienia – uznawano za dowód winy RÓBA MARÓW stosowano ją w procesach o zabójstwo lub morderstwo oskarżony obowiązany był 3-krotnie, na kolanach obejść zwłoki, za każdym razem wywoływać nazwisko zabitego, całować zwłoki i przysięgać o swej niewinności jeżeli w tym czasie rany ofiary się nie zmieniły – oskarżonego uniewinniano

TRYB POSTĘPOWANIA SKARGA (POZEW) FORMA SKARGI postępowanie rozpoczynało się od skargi składanej przez poszkodowanego lub przedstawiciela jego rodu początkowo powód (oskarżyciel) składał skargę osobiście i bezpośrednio w domu krzywdziciela, gdzie przybywszy (uroczyście, w asyście świadków) wzywał go do stawienia się przed sądem z czasem (wraz z rozwojem aparatu państwowego) powód składał skargę do sądu, po czym sąd formułował na jej podstawie pozew i kierował go do pozwanego wraz z wezwaniem do stawienia się w sądzie w określonym terminie

SKUTKI NIESTAWIENNICTWA ewentualne niestawiennictwo strony na rozprawie musiało być usprawiedliwione, np.: służbą królewską, pożarem, chorobą nieusprawiedliwione niestawiennictwo było karane: pierwsze nieusprawiedliwione niestawiennictwo powodowało z reguły nałożenie grzywny w przypadku kolejnego – tymczasowo zajmowano dobra pozwanego lub też od razu orzekano wyrok proskrypcyjny (czyli wyjęcie spod prawa) czasami proskrypcję orzekano dopiero w przypadku trzeciego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa

ROZPRAWA UWAGI OGÓLNE rozprawę rozpoczynało złożenie skargi przez powoda następnie pozwany udzielał odpowiedzi na zarzuty powoda (replika) w dalszej części: inaczej z reguły przebiegał proces w sprawach drobnych, inaczej w sprawach większej wagi, zawsze szczególnie ważne w procesie było to, komu przysługuje tzw. „bliższość do dowodu” zasadą było to, że: tzw. „bliższość do dowodu” (czyli prawo/przywilej przedstawienia dowodu w sprawie) przysługiwał stronie pozwanej (oskarżonej)

POSTĘPOWANIE W „SPRAWACH DROBNYCH” powód przedstawiał przed sądem swoją skargę następnie pozwany udzielał repliki (odpowiedzi) na zarzuty, które w swej skardze sformułował powód po wysłuchaniu skargi i repliki sąd z reguły ograniczał się do przyjęcia uroczystej przysięgi pozwanego (jako środka dowodowego), ew. (jeśli wymagało tego prawo) przysięgi wspartej odpowiednią liczbą jego współprzysiężników, jeżeli te środki dowodowe spełniały warunki formalne, wówczas (w sprawach drobnych) prowadziło to z reguły do „oczyszczenia” pozwanego, czyli jego uniewinnienia

POSTĘPOWANIE W „SPRAWACH WIĘKSZEJ WAGI” w sprawach większej wagi proces mógł przybrać bardziej rozbudowany i złożony charakter jeżeli w swej replice (odpowiedzi) pozwany (pełen skruchy) przyznawał słuszność powodowi, wówczas sędzia wydawał wyrok końcowy i bezwarunkowy, orzekając karę zgodnie z obowiązującymi zwyczajami jeżeli jednak pozwany stanowczo zaprzeczał twierdzeniom powoda, sędzia wydawał wyrok końcowy, lecz warunkowy, jego wykonanie zależało bowiem od wyniku postępowania dowodowego, które przeprowadzić miano po ogłoszeniu wyroku w takim wypadku postępowanie dowodowe nie tylko było oddzielone od wyroku, lecz co więcej wyrok poprzedzał postępowanie dowodowe w ten sposób sędzia z góry określał jakie skutki spowodują wyniki postępowania dowodowego dopiero po ogłoszenia wyroku przystępowano do przeprowadzenia dowodu, co z reguły polegało na przeprowadzeniu ordaliów, czyli tzw. sądów bożych jeśli sąd boży wykazał winę oskarżonego egzekwowano karę orzeczoną wcześniej w wyroku sędziego jeżeli sąd boży dowiódł niewinności oskarżonego, wówczas pozwany był uniewinniany

ŚRODKI ODWOŁAWCZE UWAGI OGÓLNE dawny proces sądowy miał charakter jednoinstancyjny, tzn., że wyrok sędziego miał charakter ostateczny, od wyroku tego nie było odwołania (za ponowne wnoszenie przed sąd spraw już wcześniej osądzonych groziły surowe kary) mimo, że w procesie skargowym nie znano instytucji apelacji (czyli odwołania się od wyroku sędziego do sądu wyższej instancji), to jednak znano pewien sposób wzruszenia (podważenia) decyzji sędziego tym środkiem procesowym była tzw. „nagana sędziego”

NAGANA SĘDZIEGO ISTOTA PROCEDURA nagana sędziego była sformułowanym pod adresem sędziego zarzutem, że w toku postępowania lub wydanym przez siebie wyrokiem świadomie złamał on prawo (istniejące zwyczaje prawne) zarzut dotyczył w takim wypadku złej woli (nieuczciwości, nieprawości) sędziego nagana zaczepiała więc nie sam wyrok ile właśnie osobę sędziego (stąd ta instytucja procesowa zwana jest „naganą sędziego”, nie zaś wyroku) PROCEDURA naganę mógł wnieść każdy uczestnik postępowania (tak strona, którakolwiek, jak i każdy inny uczestnik procesu, obecny na rokach sądowych) naganiając sędziego naganiający musiał zaproponować jednocześnie inny wyrok (który w razie przyznania słuszności naganiającemu, zastąpić miał wyrok naganionego sędziego) o skutkach nagany rozstrzygał bezpośredni pojedynek pomiędzy naganiającym, a naganionym sędzią by uniknąć zbyt pochopnego naganiania sędziów wprowadzono instytucję zastawu naganiający składał przed pojedynkiem “wadium”, zwane także “koczem”, czyli zastaw w postaci skór, pieniędzy, innych cennych przedmiotów w przypadku w przypadku przegranej naganiającego w pojedynku – zastaw przypadał naganionemu sędziemu

GENEZA PROCESU INKWIZYCYJNEGO PROCES INKWIZYCYJNY   GENEZA PROCESU INKWIZYCYJNEGO UWAGI OGÓLNE wyodrębnienie się pod koniec średniowiecza osobnych skarg (karnej, cywilnej i mieszanej) powodowało narastanie pewnych odrębności proceduralnych w sprawach sądowych z czasem odrębności te narastały, by u progu nowożytnej epoki doprowadzić do: wyodrębnienia się osobnego procesu cywilnego (tzw. procesu rzymsko-kanonicznego) oraz osobnego procesu karnego (tzw. procesu inkwizycyjnego)

POSTĘPOWANIE KOŚCIELNE proces inkwizycyjny kształtował się pod wpływem modelu procesu sądowego, który już w średniowieczu stosowano w postępowaniu przed sądami kościelnymi w sprawach karnych, na podstawie prawa kanonicznego wysoki stopień rozwoju organizacyjnego Kościoła w wiekach średnich umożliwił stosunkowo szybkie i sprawne przejęcie przez samą organizację kościelną ścigania przestępstw przeciwko wierze, religii i Kościołowi postępowanie to (oparte na tzw. „zasadach inkwizycyjnych”) bardzo znacząco odbiegało od zasad powszechnego jeszcze w średniowieczu procesu skargowego szczegółowo zasady tego kościelnego procesu w sprawach karnych (zw. z czasem inkwizycyjnym) uregulowane zostały już w pierwszej połowie XIII wieku ustawodawstwem papieskim [Innocentego III (1198-1216)i Innocentego IV (1243-1254)] to postępowanie kościelne w sprawach karnych oparto na pewnych zasadach tzw. procesu rzymsko-kanonicznego, który u progu czasów nowożytnych stanie się powszechnym w Europie modelem postępowania w sprawach cywilnych przede wszystkich z „procesu rzymsko-kanonicznego” przejęto do procesu inkwizycyjnego: tzw. „formalną teorię dowodową” oraz tzw. „artykuły dowodowe”

PODSTAWOWE ZASADY PROCESU INKWIZYZYJNEGO   WDRAŻANIE POSTĘPOWANIA „Z URZĘDU” przede wszystkim proces inkwizycyjny wdrażany był z urzędu przez sędziego-inkwirenta (a nie jak dotąd w procesie skargowym – jedynie na wniosek poszkodowanego) KUMULACJA RÓL PROCESOWYCH kolejną cechą charakterystyczną procesu inkwizycyjnego była kumulacja (czyli łączenie) ról procesowych w jednej osobie – sędziego-inkwirenta, który: wszczynał postępowanie, prowadził śledztwo, i wreszcie decydował o wyroku (było to więc zaprzeczenie kontradyktoryjności wcześniejszego procesu skargowego) „UPRZEDMIOTOWIENIE” OSKARŻONEGO oskarżony z podmiotu procesu (jak to było w procesie skargowym) stawał się (w procesie inkwizycyjnym) przedmiotem toczącego się postępowanie był pozbawiony: wpływu na przebieg postępowania prawa do informacji o postawionych mu zarzutach prawa do apelacji (lub jakiejkolwiek innej formy zakwestionowania wyroku sądu) prawa do obrony i wyznaczenia sobie obrońcy

PISEMNOŚĆ TAJNOŚĆ zasadą była pisemna forma czynności procesowych podstawowym środkami dowodowymi były dokumenty, w tym zwłaszcza spisywane w formie oficjalnego protokołu zeznania (świadków i oskarżonego)   TAJNOŚĆ proces inkwizycyjny cechowała tajność w czynnościach procesowych uczestniczyli jedynie: przeprowadzający je urzędnicy oraz przesłuchiwany lub badany świadek oskarżony nie miał wglądu do akt każdy etap postępowania (od rozpoczynającej proces tzw. inkwizycji generalnej, po końcowy etap osądzania) był zamknięty dla publiczności

FORMALNA TEORIA DOWODOWA charakterystyczną cechą procesu inkwizycyjnego było stosowanie w nim tzw. formalnej teorii dowodowej (zw. także legalną teorią dowodową) jest to zasada procesowa będąca całkowitym przeciwieństwem powszechnej współcześnie zasady swobodnej oceny dowodów przez sędziego zgodnie z zasadą „formalnej teorii dowodowej” sędzia jest związany oceną wagi (ważności) dowodów dokonaną przez ustawę (ustawodawcę) zobowiązany jest wydać wyrok skazujący, jeżeli: w sprawie przedstawione zostaną dowody, które ustawa uznaje za wystarczające dla wydania wyroku skazującego (niezależnie od wątpliwości – co do winy sprawcy – na jakie wskazywałyby inne dowody, czy ujawnione okoliczności sprawy) zasada ta działa także w odwrotną stronę - sędzia nie może wydać wyroku skazującego (niezależnie od tego jak bardzo byłby przekonany o winie oskarżonego) jeżeli: w postępowaniu nie zostaną przedstawione dowody, które ustawa uznaje za konieczne dla wydania wyroku sądowego TORTURY w postępowaniu dowodowym obowiązywała zasada „confessio est regina probationem” (przyznanie się oskarżonego do winy jest królową dowodów) uzasadniało to stosowanie tortur w śledztwie dla wydobycia „korony dowodu”, w związku z tym stosowanie tortur stało się charakterystycznym rysem tego typu procesu i stosowano je powszechnie co najmniej do połowy XVIII stulecia

TRYB POSTĘPOWANIA PODZIAŁ NA STADIA PROCESOWE   PODZIAŁ NA STADIA PROCESOWE proces inkwizycyjny składał się z trzech podstawowych stadiów: inkwizycji generalnej (zw. też postępowaniem informacyjnym) inkwizycji specjalnej (zw. też śledztwem) osądzenia

INKWIZYCJA GENERALNA PODSTAWY WSZCZĘCIA PROCESU wszczynane było z urzędu przez sędziego-inkwirenta (we Francji – prokuratora królewskiego) podstawą wszczęcia takiego postępowania mogły być różne źródła: czyjekolwiek doniesienie o przestępstwie (które winno mieć formę pisemną) wniosek o wszczęcie postępowania skierowany przez jakiś organ publiczny (urząd, urzędnika) skarga poszkodowanego lub jego krewnego schwytanie sprawcy na „gorącym uczynku” inicjatywa własna sądu (podjęta na podstawie tzw. „famy publicznej”, czyli jakichś pogłosek o popełnieniu przestępstwa, które dotarły do sądu)

CELE INKWIZYCJI GENERALNEJ czynności podejmowane na tym etapie prowadzić miały do ustalenia dwóch rzeczy: czy rzeczywiście popełniono przestępstwo (i jakie były jego okoliczności) ustaleniu osoby podejrzanego, któremu można by przedstawić zarzuty CZYNNOŚCI PROCESOWE ta faza postępowania prowadzona była bez wiedzy podejrzanego (i bez przesłuchiwania jego samego) w tym stadium procesu: przesłuchiwano wstępnie (sumarycznie) świadków przeprowadzano wizję lokalną przeprowadzano rewizję domową zasięgano opinii rzeczoznawców gdy zebrano materiał w dostateczny sposób określający osobę podejrzanego (przynajmniej w postaci poszlak) wdrażano drugą fazę procesu zwaną inkwizycją specjalną

INKWIZYCJA SPECJALNA UWAGI OGÓLNE drugie stadium procesu inkwizycyjnego określano mianem inkwizycji specjalnej (ściślejszej, w prawie francuskim - przesłuchaniem) zarządzał je sąd w oparciu o poszlaki zgromadzone w stadium inkwizycji specjalnej inkwizycja specjalna miała charakter właściwego śledztwa skierowanego już przeciwko konkretnej osobie (podejrzanemu)

PRZESŁUCHANIE PODEJRZANEGO UWAGI OGÓLNE podejrzanego (który w tej fazie procesu stawał się już oskarżonym) osadzano w zamknięciu następnie poddawano go szczegółowemu przesłuchaniu (które miało dostarczyć dowodów jego winy, jako podstawy wyroku) odbywało się ono zazwyczaj jedynie w obecności sędziego-inkwirenta, z reguły dwóch ławników oraz protokolanta, który dokładnie spisywał zeznania przesłuchiwanego przesłuchanie przeprowadzano wielokrotnie, by przyłapać oskarżonego na sprzecznościach (ułatwiała to zasada precyzyjnego protokołowania zeznań) ARTYKUŁY DOWODOWE materiał obciążający dzielono wstępnie na krótkie kwestie (pozycje-pytania) zwane „artykułami”, na które kolejno odpowiadał przesłuchiwany jeśli przesłuchiwany potwierdził zarzut sformułowany w artykule lub nie udzielił odpowiedzi na konkretny artykuł, kwestię procesową (w zakresie objętym danym artykułem) kwestię dowodową uznawano za udowodnioną

PRZESŁUCHANIA ŚWIADKÓW odbywały się na zasadach analogicznych do przesłuchania podejrzanego: protokolarnie, pod przysięgą, każdego świadka z osobna, niejawnie, w nieobecności oskarżonego

TORTURY ZASADY OGÓLNE stosowanie tortur dozwolone było jedynie w przepadku przestępstwa zagrożonego karą śmierci zasadniczo (poza pewnymi wyjątkami) nie stosowano tortur wobec osiadłej szlachty, dzieci, starców, brzemiennych kobiet, ponadto często wobec miejskich patrycjuszów i urzędników oraz osób posiadających tytuł doktora

OKOLICZNOŚCI UPRAWNIAJĄCE DO SKIEROWANIA OSKARŻONEGO NA TORTURY prawo stosunkowo precyzyjnie określało pewne okoliczności (poszlaki), uprawdopodabniające fakt popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu w stopniu, który uzasadniał zastosowanie tortur przesłankami tymi były z reguły próba ucieczki, znalezienie u podejrzanego przedmiotów przestępstwa, utrzymywanie kontaktów ze światem przestępczym, brak alibi (brak dowodów niewinności)

PROCEDURA TORTUR najpierw oskarżonego starano się skłonić do dobrowolnego przyznania się do winy w razie odmowy grożono torturami, np. okazywano narzędzia tortur, obnażano oskarżonego i wiązano go, sadzano w miejscu tortur gdy to nie skutkowało przystępowano to pierwszych tortur polegały one głównie na wyciąganiu stawów i przypalaniu przyznanie się do winy podczas tortur musiało być potwierdzone w obecności pełnego składu sądzącego w razie odmowy potwierdzenia wcześniejszych zeznań, lub sprzeczności między nimi, zarządzano drugi cykl tortur w sumie tortury można było zarządzić i przeprowadzić nie więcej, niż 3-krotnie jeżeli po 3-krotnym torturowaniu nie uzyskano ostatecznie przyznania się oskarżonego do winy, a jednocześnie nie zebrano innych wystarczających dowodów, należało oskarżonego uwolnić były to jednak bardzo rzadkie przypadki przeżycie drugiego cyklu tortur często graniczyło z cudem

OSĄDZENIE WYROK KLASYCZNY   WYROK KLASYCZNY ostatnim trzecim stadium postępowania inkwizycyjnego było osądzenie, czyli wydanie wyroku odbywało się ono na rozprawie w której uczestniczył pełny skład sędziowski, tj. sędzia-przewodniczący, sędzia-inkwirent oraz ławnicy to stadium procesu miało zazwyczaj charakter formalny sprowadzało się z reguły do odczytania propozycji wyroku sporządzonego przez sędziego-inkwirenta w oparciu o zgromadzone przez niego w sprawie dowody następnie sędzia-przewodniczący zadawał ławnikom pytanie, czy zgadzają się z sentencją wyroku zaproponowanego przez sędziego-inkwirenta ławnicy odpowiadali formalnie, że wyrok jest zgodny z prawem, co kończyło postępowanie symboliczna rola sędziego-przewodniczącego i ławników w tym stadium procesu powodowała, że z tego ostatniego stadium czasami w ogóle rezygnowano, a wyrokiem automatycznie stawało się sprawozdanie końcowe sędziego-inkwirenta

PROBLEMY DOWODOWE prawomocne skazanie wymagało tzw. „pełnego dowodu” takim pełnym dowodem było przede wszystkim ostateczne przyznanie się oskarżonego do winy, również zgodne zeznania obciążające przynajmniej dwóch świadków stanowiły wystarczającą podstawę do wydania wyroku w sprawie formalna teoria dowodowa była jednak bardzo rozbudowana, prócz nielicznych „pełnych dowodów”, ustawa znała wiele „półdowodów”, „mniej niż półdowodów”, „ćwierćdowodów”, „dowodów niepełnych”, „dowodów mniej niż niepełnych” i szereg innych jeszcze kategorii dowodów tworzyło to mozaikę wielce skomplikowaną wynikało to m.in. stąd, że wartość zeznania świadków zależała od wielu czynników, głównie pochodzenia i statusu społecznego świadka

WYROKI SZCZEGÓLNE UWAGI OGÓLNE UNIEIWINNIENIE „UWOLNIENIE OD SĄDU” czasami (wobec nieprzyznania się oskarżonego do winy) inne poszlaki nie tworzyły „pełnego dowodu” w takich sytuacjach stosowano różne rozstrzygnięcia UNIEIWINNIENIE jeżeli zgromadzone w śledztwie okazały się zbyt wątłe, wówczas oczyszczano podejrzanego z zarzutów i uniewinniano go i wypuszczano na wolność KARA „Z PODEJRZENIA” w prawie niemieckim stosowano czasami tzw. „karę z podejrzenia” polegała ona na tym, że sędzia-inkwirent, który zgromadził materiał dowodowy o wartości przynajmniej „połowy pełnego dowodu” mógł wymierzyć karę „o połowę niższą od ustawowej”, ewentualnie w inny sposób złagodzić karę ustawową, wydając jednak wyrok skazujący „UWOLNIENIE OD SĄDU” innym rozstrzygnięciem w przypadku „braku pełnego dowodu” była instytucja „uwolnienia od sądu” polegała ona na tym, że oskarżonego wprawdzie zwalniano, jednak z zastrzeżeniem, że gdyby ujawniono jakiekolwiek nowe okoliczności związane ze sprawą, natychmiast wznawiano proces w przypadku najcięższych przestępstw mimo orzeczenia „uwolnienia od sądu” podejrzanego długo jeszcze przetrzymywano w więzieniu, niejako „na wszelki wypadek”

ŚRODKI ODWOŁAWCZE   początkowo postępowanie inkwizycyjne było z reguły jednoinstancyjne, od wyroku sędziego nie można było apelować z czasem na niektórych obszarach pojawiły się możliwości wzruszenia wyroku w prawie francuskim z czasem można było odwoływać się od każdej w zasadzie decyzji sądowej, apelując do sądu wyższego (które we Francji nazywano parlamentami) w Niemczech zaczęto z czasem dopuszczać możliwość rewizji procesu w praktyce (zwłaszcza niemieckiej) rzeczywista realizacja tego uprawnienia była często jedynie hipotetyczna; wynikało to ze skomplikowanej procedury warunkującej rewizję procesu oraz bardzo wysokich kosztów takiego postępowania, które obciążały skarżącego poza tym na wielu obszarach postępowanie inkwizycyjne do końca jego stosowania zachowało charakter jednoinstancyjny

PROCES O CZARY WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA   postępowanie „w sprawach o czary” generalnie oparte było na zasadach procesu inkwizycyjnego, znacznie jednak zmodyfikowanego (ze względu na „szczególną społeczną szkodliwość czynu”) WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA  NOMINACJA - przede wszystkim dla wszczęcia takiego procesu (prócz innych przesłanek, zbieżnych z ogólnymi zasadami procesu inkwizycyjnymi) wystarczała (i to była jedna z najczęstszych podstaw) tzw. „nominacja” (zwana także „powołaniem”) uczyniona przez już oskarżoną czarownicę, zazwyczaj na torturach, pytaną o znane jej czarownice nierzadko jednak kompetentni urzędnicy ówczesnego wymiaru sprawiedliwości przejawiali nadzwyczajną aktywność „na polu” wykrywania czarownic w prawie każdym „państewku” niemieckim istniał w tamtych czasach specjalny urząd „naczelnego łowcy czarownic” (podlegali mu pomniejsi łowcy i tropiciele czarownic, zarówno świeccy, jak i duchowni) objeżdżali oni regularnie podległe im terytoria, „wyszukując” czarownic) takie „objazdy” poprzedzały zazwyczaj obwieszczenia wywieszane z reguły na różnych targach, jarmarkach, które wzywały miejscową ludność do „współpracy w tym jakże zbożnym dziele bożym”. nierzadko prawomyślni i bogobojni (jak również żądni rozrywki, po trudach dnia powszedniego) mieszkańcy przywlekali przed oblicze łowców (inkwizytorów) całe zastępy „niewątpliwych” czarownic

BADANIE „CZAROWNIC” PŁAWIENIE CZAROWNICY   podczas „badania” czarownic nawiązywano zwykle do dawnych, średniowiecznych ordaliów PŁAWIENIE CZAROWNICY „pławienie” starano się przeprowadzać w okresie świąt kościelnych, bowiem jak uznawano za teologami i prawnikami „w tym czasie żaden diabeł swym dotknięciem wody nie mógł splamić” poważnie obawiano się interwencji Szatana, który zwłaszcza „obiecywać miał czarownicom, że przywiąże im do ciała żelazną sztangę, która pociągnie je na dno, wykazując niewinność”

PRÓBA WAGI opierała się na przeświadczeniu, że czarownice posiadają jakąś nadzwyczajną lekkość (nie przypadkiem przecież z taką gracją śmigały na miotłach) „ważenie” czarownic stosowano głownie w Niemczech, Francji i Niderlandach (gdzie było bodaj szczególnie popularne) urzędnicy „ważący” podejrzane o czary posiadali z reguły specjalistyczne tablice, rozstrzygające (na podstawie różnych z resztą źródeł i kryteriów), jaki to ciężar ciała kwalifikuje badaną, jako czarownicę na głuchej prowincji bywało jednak i tak, że za jedyne kryterium i „odważnik” służyła biblia, którą doprawdy trudno było przeważyć PRÓBA IGŁY powszechnie uważano, że Szatan, biorąc w posiadanie czarownicę, daje jej znamię – dotykiem swego palca znamię to mogło być widoczne, ale również ukryte w miejscach intymnych... znamię diabelskie wyróżniało się tym, że było zupełnie nieczułe na ukłucia i nie płynęła z niego krew. by więc przekonać się, czy oskarżona rzeczywiście jest czarownicą, obnażano ją, golono i wreszcie szukano na jej ciele takich znamion, wielokrotnie je nakłuwając przeróżnymi igłami i szpikulcami, obserwując skutki

INNE, SPECYFICZNE ELEMENTY POSTĘPOWANIA UWIĘZIENIE podejrzaną o czary niezwłocznie aresztowano i umieszczano w tzw. „beczce czarownic” lub kłodzie, by odizolować ją w ten sposób od ziemi i uniemożliwić tędy diabłu przyjście z pomocą czarownicy z tego samego powodu oskarżoną o czary golono, uznawano bowiem, że „siła nieczysta” lubi lokować się we włosach TORTURY „badanie” rozpoczynano z reguły od „pławienia czarownicy” było to nawiązaniem do średniowiecznych ordaliów, a ściślej tzw. próby zimnej wody” po „pławieniu” zazwyczaj stosowano najwymyślniejsze tortury, by uzyskać przyznanie się oskarżonej do zarzucanego jej „czarostwa” w postępowaniu o czary nie przestrzegano zasady „maksymalnie trzech powtórzeń” cyklu tortur (torturowano do skutku) WYROK wyrok skazujący (na spalenie na stosie) można było także tzw. „dowodach z domniemania” (podejrzenie, nikłe nawet poszlaki) nie było żadnych ograniczeń co do świadków (każdy był dobry; ślepy, głuchy, notoryczny recydywista, także skazany za krzywoprzysięstwo) podstawową kierunek modyfikacji zasad procesu inkwizycyjnego w procesach o czary wyznaczała zasada w myśl której „cel uświęca środki”

PROCES MIESZANY GENEZA odejście od wczesno-nowożytnego modelu postępowania sądowego w sprawach karnych, czyli procesu inkwizycyjnego i upowszechnienie się w europejskich porządkach prawnych nowego typu postępowania, dla którego przyjęła się nazwa: „proces mieszany” stało się ostatecznie udziałem XIX-wiecznego ustawodawstwa reformy procedury karnej, jakie przeprowadzono w XIX wieku wynikały z ducha państwa prawa, którego koncepcja zakładała przede wszystkim ochronę praw i wolności jednostki, w tym zwłaszcza prawa do nietykalności osobistej i poszanowania jej godności prawno-naturalne założenia włoskich humanitarystów, i idea reformy prawa w duchu oświeceniowych założeń były nie do pogodzenia z zasadami dominującego dotąd procesu inkwizycyjnego zapowiedzią daleko idących zmian prawnych, także w dziedzinie procedury karnej, stały się już postanowienia francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, ogłoszonej wkrótce po wybuchu rewolucji, bowiem 26 sierpnia 1789 r. sformułowano również podstawowe zasady postępowania karnego, proklamując zasady legalizmu, nietykalności osobistej i domniemania niewinności

DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA (ZASADY KARNOPROCESOWE) art. 7 tej deklaracji formułował właśnie zasadę legalizmu i nietykalności osobistej, stwierdzając, że „(...) żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony, jak tylko w wypadkach określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią określonych” art. 9 proklamował zasadę domniemania niewinności (i w związku z tym przyznania oskarżonemu prawa do obrońcy), stwierdzając, że „(...) każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uznany winnym”. zgodnie z postanowieniami Deklaracji już w kilka tygodni po jej uchwaleniu dekretami Konstytuanty wprowadzone zostały, pierwsze najważniejsze zmiany dotychczasowej procedury karnej zniesiono tortury wprowadzono jawność części postępowania (procesu głównego) wreszcie przyznano oskarżonemu prawo do obrony wraz z prawem do wyboru obrońcy pierwsze ustawy zawierające dość obszerne nawet regulacje karnoprocesowe uchwalono we Francji jeszcze w ostatnich latach XVIII stulecia – w roku 1791 i 1795 ostatecznie kwintesencją dorobku rewolucji francuskiej w dziedzinie procesu sądowego stała się jedna z pięciu kodyfikacji napoleońskich – tj. Kodeks postępowania karnego z roku 1808 (Code d’instruction criminelle) ustawa ta stworzyła modelowy kształt nowej procedury karnej: PROCESU MIESZANEGO, którego zasady, naturalnie z pewnymi zmianami w znacznym stopniu obowiązują we współczesnych europejskich legislacjach kodeks francuski stał się co najmniej w XIX wieku wzorem, za którym podążyła legislatywa innych europejskich państw najkrócej o francuskiej ustawie i stworzonej przez nią procedurze powiedzieć można, że połączyła elementy inkwizycyjne ze skargowymi

PRZEBIEG PROCESU (MIESZANEGO)   jedną z najważniejszych cech procesu mieszanego (zwłaszcza w stosunku do postępowania inkwizycyjnego) było rozdzielenie ścigania od funkcji sądzenia w konsekwencji – proces mieszany składał się z dwóch etapów: postępowania przygotowawczego (wstępnego) oraz postępowania głównego (rozprawy sądowej)

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE UWAGI OGÓLNE w tej fazie procesu postępowanie wszczynane było z urzędu i (w początkowej fazie swego rozwoju) miało zasadniczo charakter tajny i pisemny na tym etapie w procedurze dominowały wyraźnie elementy inkwizycyjne, jednak stopniowo, w toku dalszej ewolucji polepszała się sytuacja podejrzanego wzrastał jego udział i udział jego obrońcy w czynnościach procesowych prowadzonych na tym etapie postępowanie przygotowawcze mogło mieć jedną z dwóch form, tzn. dochodzenia lub śledztwa DOCHODZENIE zazwyczaj ten tryb (tj. dochodzenie) stosowano w sytuacji podejrzenia popełnienia przestępstwa mniejszej wagi zbliżone było do dawnej inkwizycji generalnej miało bardziej ogólny, mniej drobiazgowy i precyzyjny charakter, niż śledztwo jego celem było ustalenie, czy rzeczywiście dokonane zostało przestępstwo i ustalenie osoby podejrzanego

ŚLEDZTWO z reguły śledztwo było wszczynane obligatoryjnie wobec najcięższych przestępstw miało bardziej dogłębny i wszechstronny charakter mogło być prowadzone przez specjalnego sędziego śledczego, policję (pod nadzorem prokuratora) przez samego prokuratora celem śledztwa było wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy i zabezpieczenie ich dla sądu istotnym uprawnieniem organów prowadzących postępowanie przygotowawcze była możliwość stosowania środków zapobiegawczych (głównie tymczasowego aresztu), których stosowanie miało na celu zapewnienie prawidłowego toku postępowania (głównie – uniemożliwienie podejrzanemu tzw. matactwa, ew. ucieczkę podejrzanego, mającą na celu uniknięcie odpowiedzialności karnej) decyzję w tym względzie podejmował bądź bezpośrednio organ prowadzący postępowanie wstępne, bądź też sąd, na wniosek tego organu po zakończeniu (tj. formalnym zamknięciu) śledztwa prowadzący je organ (zazwyczaj prokurator) winien podjąć jedną z dwóch decyzji albo umorzyć postępowanie – w oparciu o uznanie, że zebrane w sprawie dowody są zbyt wątłe, niewystarczające dla sformułowania aktu oskarżenia i skierowania go do sądu bądź przeciwnie, jeśli uznaje zgromadzony materiał dowodowy jest wystarczający – winien sformułować akt oskarżenia przeciwko podejrzanemu (który tym samym staje się oskarżonym w sprawie) i skierować ten akt do sądu w celu ostatecznego rozstrzygnięcia, tj. osądzenia sprawy przez właściwy sąd

AKT OSKARŻENIA jeżeli prokurator zdecyduje się skierować akt oskarżenia, akt ten winien, jako pismo procesowe, winien spełniać ściśle określone kryteria, tzn. musi on zawierać: wskazanie osoby oskarżonej (imię i nazwisko oskarżonego) dokładne określenie zarzucanego mu czynu wraz ze wskazaniem czasu i miejsca jego popełnienia kwalifikację prawną czynu wykaz świadków oraz innych dowodów, których przeprowadzenie winno być dokonane na rozprawie

ROZPRAWA GŁÓWNA ZASADA JAWNOŚCI o ile postępowanie przygotowawcze nawiązuje do zasad inkwizycyjnych, o tyle druga, finalna część procesu, czyli rozprawa sądowa oparta została na regułach skargowo-kontradyktoryjnych w konsekwencji zasady determinujące rozprawę główną to: ZASADA JAWNOŚCI oznacza ona, że czynności procesowe w tej fazie mają charakter – jawny publiczny charakter rozprawy (co jest zasadą) może zostać wyłączony przez sąd jedynie w wyjątkowych przypadkach, ze względów, które uzasadniają taką decyzję i są określone w ustawie karnej podejmując decyzję o wyłączeniu jawności sąd powinien uzasadnić swoje stanowisko w tym względzie

ZASADA USTNOŚCI oznacza ona i realizowana jest w ten sposób, że wszystkie czynności procesowe przeprowadzane w trakcie rozprawy dokonywane są właśnie w formie ustnej wszelkie wnioski stron procesowych są zgłaszane do protokołu w formie ustnej sama rozprawa rozpoczyna się od ustnego odczytania przez sąd aktu oskarżenia po jego odczytaniu prowadzący postępowanie sędzia-przewodniczący zadaje oskarżonemu pytanie, czy przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu i czy chce złożyć wyjaśnienia po złożeniu wyjaśnień przez oskarżonego sąd przystępuje do właściwego postępowania dowodowego, które polega głównie na przesłuchiwaniu świadków

ZASADA KONTRADYKTORYJNOŚCI skargę, którą w średniowiecznym procesie skargowym wnosił poszkodowany, ew. członek jego rodu, w późno-nowożytnym procesie mieszanym stanowi akt oskarżenia wnoszony przez prokuratora istota zasady kontradyktoryjności, zw. czasami także zasadą sporności wyraża się w równorzędnej pozycji procesowej obu stron procesowych (oskarżającej i oskarżonej) to zasadniczo różni rozprawę główną od postępowania przygotowawczego, w którym nie obowiązuje zasada kontradyktoryjności, a wprost przeciwnie – w postępowaniu wstępnym podejrzany jest jednak przedmiotem czynności procesowych przeprowadzanych przez prokuratora obu stronom, na równych zasadach przysługuje prawo do zabierania głosu podczas rozprawy i naturalnie prawo do repliki ostatni głos zapewnia się zazwyczaj oskarżonemu

ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ na rozprawie głównej (zgodnie z zasadą kontradyktoryjności) to strony procesowe dostarczają dowodów sąd nie był jednak w tym zakresie całkowicie związany stanowiskiem stron w tej kwestii mógł on w każdej chwili podjąć decyzję o dopuszczeniu (z urzędu) także jakichkolwiek innych dowodów, jeżeli uznał to za potrzebne dla właściwego wyjaśnienia sprawy w tym właśnie tkwi istota procesowej zasady prawdy materialnej – to, że sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron lecz dysponuje uprawnieniem do dopuszczenia jakichkolwiek dowodów w sprawie przyjęto takie rozwiązania prawne bowiem nadrzędnym zadaniem sądu jest ustalenie okoliczności zgodnych z obiektywną, tj. właśnie materialną prawdą, czyli ustaloną zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy uprawnienia i działania sądu zapewniające ustalenie prawdy obiektywnej wiążą się z zasadą oficjalno-śledczą

ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI istotą zasady bezpośredniości jest to, że sędziowie wydający in fine wyrok w sprawie muszą osobiście, czyli bezpośrednio zapoznać się z dowodami przedstawionymi na rozprawie gdyby zaszła konieczność zmiany składu sądzącego, rozprawa winna rozpocząć się od nowa w tym tkwi istotna różnica w stosunku do reguł procesu inkwizycyjnego, gdzie podstawą wyroku był materiał dowodowy zgromadzony w protokołach śledztwa odczytywanie protokołów jest dopuszczalne w procesie mieszanym jedynie wyjątkowo, zwłaszcza, gdy: świadek zmarł świadek nie może osobiście stawić się na rozprawie na skutek przeszkód, które trudno lub nie sposób jest usunąć gdy osoba składająca zeznania radykalnie zmienia ich treść w stosunku do tego, co zeznała w toku śledztwa, bądź zasłania się niepamięcią co do okoliczności, co do których osoba ta składała wcześniej zeznania w postępowaniu przygotowawczym

ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW stanowi ona, że sędziowie rozstrzygając o dowodach, a następnie ferując na tej podstawie wyrok w konkretnej sprawie działają dysponując pełną swobodą w zakresie oceny przedstawionych na rozprawie dowodów podejmując rozstrzygnięcie w myśl tej zasady sędziowie winni kierować się wiedzą prawniczą, doświadczeniem życiowym i ostatecznie – własnym przekonaniem w ten sposób proces mieszany zerwał z fundamentalną w procesie inkwizycyjnym legalną (tj. ustawową lub formalną) teorią dowodową, która zakładała coś przeciwnego – zobowiązując sędziego do kierowania się ustalonymi przez ustawę regułami, określającymi znaczenie i wagę dowodów (ich hierarchię) stosunkowo obszernie zasadę tę wyrażono we francuskim, napoleońskim kodeksie procedury karnej z 1808 r., w którym stwierdzono, że: „(…) Prawo nie wymaga od przysięgłych usprawiedliwiania się z pobudek, które do przekonania ich trafiły, nie przypisuje im prawideł, których by szczególniej, dowód za ostateczny uważać mieli (…)”

GWARANCJE PROCESOWE PRAWO DO OBRONY w procesie mieszanym zapewniono oskarżonemu szereg istotnych gwarancji procesowych, wśród których do najważniejszych należą PRAWO DO OBRONY jest ono realizowane w ten sposób, że oskarżonemu pozostawiono prawo do decydowania, czy samodzielnie wyznaczyć sobie obrońcę (z czym wiąże się ponoszenie przez niego kosztów takiej obrony) czy też zażądać od sądu wyznaczenia adwokata z urzędu DOMNIEMANIE NIEWINNOŚCI (praesumptio boni viri) oznacza to, że sąd ma obowiązek traktowania oskarżonego jako osoby niewinnej, do czasu uprawomocnienia się skazującego wyroku sądowego  

ROZSTRZYGANIE WĄTPLIWOŚCI NA KORZYŚĆ OSKARŻONEGO (in dubio pro reo) gwarancja ta wynika wprost z przyjęcia zasady domniemania niewinności stanowiły one zaprzeczenie dotychczasowych zasad obowiązujących w tym zakresie w procesie inkwizycyjnym   INNE prawo do składania wyjaśnień wraz z prawem do odmowy zeznań prawo do uczestnictwa w całym przebiegu rozprawy możliwość bezpośredniego zadawania pytań zarówno świadkom, jak i biegłym oskarżonemu przysługuje prawo wnoszenia zażaleń na postanowienia sądu wreszcie - przysługuje mu prawo do składania środków odwoławczych

ŚRORKI ODWOŁAWCZE   proces mieszany wyodrębnił ostatecznie 4 podstawowe środki odwoławcze, dzieląc je na zwyczajne i nadzwyczajne do zwyczajnych zalicza się zażalenie i apelację do nadzwyczajnych – kasację i wznowienie postępowania

ZAŻALENIE było środkiem odwoławczym od postanowień sądu, które zamykały drogę do wydania wyroku w innych sprawach zażalenie było dopuszczalne, o ile zezwalała na to sama ustawa ten środek odwoławczy kierowano do sądu, który wydał postanowienie będące przedmiotem zażalenia APELACJA jest bodaj najważniejszym (mającym najszersze zastosowanie) środkiem odwoławczym przysługuje on od wyroków stanowczych sądu I instancji apelację rozpatruje sąd wyższej instancji w stosunku do sądu, który wydał zaskarżony wyrok strona składająca apelację może kwestionować zarówno ustalenia sądu co do stanu faktycznego, jak i stopnia winy, czy też wymiaru kary powszechnie respektowaną zasadą w postępowaniu apelacyjnym jest zakaz reformationis in peius, zgodnie z którym sąd apelacyjny nie może pogorszyć sytuacji oskarżonego, czyli podjąć rozstrzygnięcia mniej korzystnego dla niego niż rozstrzygnięcie sądu I instancji, które stało się przedmiotem zaskarżenia w trybie apelacji

WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA KASACJA podstawą wniosku kasacyjnego jest zarzut popełnienia przez sąd błędu (w toku rozprawy, bądź w treści orzeczenia) w prawie materialnym lub formalnym sąd kasacyjny bądź: oddala kasację (uznając ją za bezpodstawną) bądź też (uwzględniając jej zasadność) uchylić zaskarżony w tym trybie wyrok (w całości lub części) i przekazać sądowi (w innym składzie) do ponownego rozstrzygnięcia w tym zakresie   WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym podstawą wniosku o wznowienie postępowania może być np. zarzut, że wydanie wyroku skazującego oparte zostało na sfałszowanym dokumencie lub fałszywych zeznaniach świadków najszerszą podstawą wniosku o wznowienie postępowania jest powołanie się na nowe okoliczności, ujawnione już po wydaniu orzeczenia, które mogły spowodować wydanie wadliwego wyroku