Kodyfikacja etyki zawodowej

Źródła etyki zawodowej W znaczeniu formalnym i materialnym. W ujęciu formalnym źródła etyki zawodowej to wszelkiego rodzaju akty normatywne, kodeksy etyki zawodowej, zalecenia rekomendacje, a także akty stosowania prawa, takie jak orzecznictwo sądowe.

Źródła etyki zawodowej W ujęciu materialnym – to z kolei całokształt okoliczności społecznych mających wpływ na takie, a nie inne ukształtowanie się etyki danego zawodu, przede wszystkim w pojmowaniu jego podstawowych celów i wartości. Materialne źródła etyki zawodowej to fakty społeczne, które pozwalają na wyodrębnienie danej etyki zawodowej i decydują o jej swoistości, a także w dużym stopniu wyznaczają jej treść, przede wszystkim czynniki kształtujące role zawodowe.

Czy etykę zawodową należy kodyfikować? W odpowiedzi na powyższe pytanie ukształtowały się dwa odmienne stanowiska. Zwolennicy pierwszego poglądu twierdzą, że kodyfikacja etyki zawodowej jest nowym typem regulacji etycznej, który zastępuje model oparty na ideałach zawodowych.

Zwolennicy drugiego poglądu, który jest określany jako etyka sytuacyjna czy też jako stanowisko antykodeksowe twierdzą, że choć kodyfikacja etyki zawodowej jest faktem, to nie może to być równoznaczne z pozytywną oceną tego zjawiska. Istnieją natomiast poważne racje, aby uznać, iż kodeksy etyki zawodowej jako forma regulacji posiadają wiele wad, czy wręcz są one niebezpieczne dla funkcjonowania moralności. Przeciwieństwem kodeksów etycznych jest sytuacyjne rozwiązywanie dylematów etycznych.

Poglądy Leszka Kołakowskiego na kodeksy etyczne Autor dokonuje krytyki etycznych kodeksów zawodowych. Opiera się na trzech argumentach.

Argument pierwszy Jest określany jako zarzut deontologizmu. Polega on na tym, że konstrukcja kodeksów etyki zawodowej opiera się na kategorii obowiązków, których wykonanie może być przedmiotem roszczeń ze strony innych podmiotów, w szczególności uprawnionych do ich egzekwowania organów władzy publicznej. Zakłada się tutaj symetrię praw i obowiązków moralnych.

Rodzi to istotne konsekwencje: Po pierwsze, prowadzi do eliminacji ze sfery etyki zawodowej innych niż obowiązki zawodowe kategorii, takich jak np. cnoty, wartości czy ideały moralne; Po drugie, same obowiązki zawodowe, ze względu na ich egzekwowalność, rozumiane są raczej jako obowiązki prawne niż moralne. Kodyfikacja etyki powoduje zanik moralnego poczucia odpowiedzialności.

Argument drugi Jest określany jako zarzut konwencjonalizmu. Według niego kodyfikacja zakłada homogeniczność w etyce, a więc doskonałą hierarchię i spójność norm moralnych. Dąży do opracowania doskonałego systemu norm moralnych, który umożliwia formułowanie rozstrzygnięć przy pomocy narzędzi logicznych. W rzeczywistości w etyce myślenia ma charakter odmienny. Moralność jest czymś żywym, pełnym konfliktów wartości i dylematów, które muszą być rozstrzygane indywidualnie.

Kodyfikacja kodeksów etyki prowadzi do eliminacji indywidualnego poczucia odpowiedzialności moralnej ze sfery etyki zawodowej. Może się ono pojawiać jedynie jako prywatny sprzeciw sumienia w stosunku do standardów profesjonalnego postępowania.

Argument trzeci Odwołuje się do problemu oportunizmu związanego z ich tworzeniem. Systematyzacja obowiązków zawodowych jest bowiem działaniem, które dana grupa zawodowa podejmuje, aby zrealizować określone cele. Tymi celami jest ochrona wartości zawodowych.

Odpowiedzialność moralna Jest pewną faktyczną postawą wobec instytucji oznaczającą, że podmiot w pewien sposób się z nią identyfikuje, nie czyni jednak tego bezrefleksyjnie. Można doszukiwać się tutaj analogii z postawą krytyczno – refleksyjną wobec reguły w ujęciu H.L.A. Harta. Istotą obowiązku prawnego w tym ujęciu jest bowiem to, że przez adresatów jest on traktowany jako racja do działania, a więc wykonywany po odpowiednim namyśle.

Adresat rozumie więc regułę i chce zgodnie z nią działać, choćby nie zgadzał się z jej treścią. Możliwe jest również nieposłuszeństwo wobec niej, wynikające ze świadomego braku zgody na jej treść wynikającą np. z poczucia moralnej odpowiedzialności.

Można również przyjąć, że odpowiedzialność moralna ma również charakter normatywny i jest raczej pewnym obowiązkiem wobec instytucji.

Charakter norm, które składają się na kodeksy etyki zawodowej Popularne w tym zakresie jest nawiązywanie do koncepcji zasad prawnych Ronalda Dworkina czy Roberta Aleksego. Opiera się na rozróżnieniu dwóch rodzajów norm: zasad oraz reguł.

Jeśli uznać, że kodeksy etyki zawodowej zawierają wyłącznie zasady, to rzeczywiście wymagałoby to podejmowania sytuacyjnego namysłu przez ich adresatów i ważenia zasad w celu podjęcia konkretnego rozstrzygnięcia. W konsekwencji adresaci kodeksu w przypadku kolizji jego norm uwzględnialiby to, jak je rozumieją, i dokonywali wyborów. Nastawienie do kodeksów nie mogłoby więc być czysto poznawcze, jak w przypadku traktowania go jako zupełnego i niesprzecznego systemu reguł.

Prawny charakter kodeksów etyki zawodowej Spornym zagadnieniem jest prawny charakter kodeksów etyki zawodowej. Filozoficzne przesądzenie, że mają one charakter norm prawnych, co prawda tworzonych w specyficzny sposób, otwiera problematykę związaną z ich statusem na gruncie konkretnego systemu prawnego.

Powstaje pytanie o miejsce kodeksów etycznych wśród źródeł prawa i ich stosunek do innych aktów prawnych obowiązujących w danym państwie? Na powyższe pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi.

W przypadku zawodów wyposażonych w samorząd zawodowy, kodeksy etyki tworzone są na mocy ustawowego upoważnienia. Art. 57 pkt 7 RadPrU stanowi, że do Krajowego Zjazdu Radców Prawnych należy uchwalanie zasad etyki radców prawnych. Stworzenie kodeksów etyki zawodowej nie jest więc jedynie prawem, lecz również obowiązkiem organów samorządów zawodowych radców prawnych i adwokatów.

Ważne jest też znaczenie jakie prawodawca przypisuje kodeksom etyki zawodowej. W przepisach ustanawiających rotę ślubowania, zarówno adwokatów, jak i radców prawnych, znajdujemy odesłania do zasad etyki. W przepisach dotyczących materii egzaminów zawodowych radcowskich wymagana jest znajomość „warunków wykonywania zawodu radcy prawnego i etyki tego zawodu” .

Art.3 ust.2 RadPrU stanowi, że „Radca prawny wykonuje zawód ze starannością wynikającą z wiedzy prawniczej oraz zasad etyki radcy prawnego”.

Najbardziej charakterystyczne i decydujące dla statusu kodeksów etyki zawodowej adwokatów i radców prawnych są przepisy dotyczące materialnoprawnych podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej tych zawodów.

art. 64 RadPrU: „Radcowie prawni i aplikanci radcowscy podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych”.

Trybunał Konstytucyjny zaliczył kodeksy etyki zawodowej do sfery norm deontologicznych, tworzonych w sferze autonomii korporacyjnej oraz dookreślających normy ustawowe tam, gdzie kodeksy owe mają wpływ na ich stosowanie. Istnieje także koncepcja, zgodnie z którą kodeksy etyki zawodowej należą do kategorii instrumentów miękkiego prawa (soft law).