Alicja Malina Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Skala Osobistej Adaptacyjności polska adaptacja narzędzia do pomiaru prężności Lifespan Individual Resilience Scale (LIRS) C. Harms, J. A. Pooley, L. Cohen Alicja Malina Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wprowadzenie Prężność jako synonim zaradności życiowej Ciągle rozwijana i udoskonalana zdolność do realizacji zadań pomimo trudnych i stresujących warunkach życia. Uznawany za cechę podlegającą treningowi Termin używany w kontekście problematyki osobowości, stresu i zdrowia Prężność jako synonim zaradności życiowej stanowi jeden z istotnych czynników wspomagających człowieka w zmaganiu się z trudnościami. Powinna być ona rozpatrywana jako ciągle rozwijana i udoskonalana zdolność do realizacji zadań, często w trudnych i stresujących warunkach życia. Nie wszystkie jednostki reagują ta samo na doświadczany stres. Nie zawsze trudności życiowe skutkują rozwojem patologii. Czynnikiem, który w literaturze często wiązany jest z procesami radzenia sobie z trudnościami i stanowi bufor chroniący nas przez szkodliwymi skutkami stresu jest prężność. Autorzy kosturku odnosili prężność do zdolności jednostki do skutecznego i elastycznego reagowania na trudne sytuacje. Prężność uznana została za cechę, podlegającą treningowi. Współcześnie, większość badaczy ujmują prężność jako dyspozycję osobowościową – względnie trwałą właściwość, która pomaga w efektywnym zmaganiu się trudnościami życiowymi zarówno zdarzeniami traumatycznymi jak i trudnościami codzienności. Pozwala na adaptację do zmieniającej się rzeczywistości.

Definiowanie prężności Prężność jaki właściwość jednostki (Masten, 2007; Ahern 2008; Fredrickson, 2001) Prężność jak proces (Luthar, Cicchetti, 2000; Hjemdal, Friborg, Stiles, 2009) Prężność jak rezultat (Waller, 2001; Leipold, Greve, 2009) Prężność jak zdolność (Ungar, 2008; Fletcher, Sarcar, 2013) Terminu prężność jako pierwsza użyła Emmy Werner w kontekście badań nad dziećmi doświadczającymi trudnych warunków życiowych. Jednak za autorów pojęcia uznaje się Block i Block. Do literatury psychologicznej termin prężność wprowadzić Zenon Uchnast 1997. Zagadnienia związane z prężnością nie jest zbyt szeroko omawiane w polskiej literaturze – jest to termin stosunkowo młody i niezbyt dobrze poznany. Brakuje również w polskim piśmiennictwie jednoznacznej definicji prężności a stosowane dotąd metody pomiaru mają ograniczone zastosowanie. Jak wcześniej wspomniano istnieje kilka tradycji definiowania prężności. 1/Autorzy definiują prężność jaki właściwość jednostki regulującą jej funkcjonowanie w sytuacji stresu. Adaptacyjną, odporną na oddziaływanie stresu cechę, która pozwala na pomyślne funkcjonowanie w warunkach zagrożenia. Jest to trwały zasób jednostki pojawiający się w konsekwencji funkcjonowania w warunkach stresu. 2/Inni formułują definicje charakteryzujące prężność jak proces, na który oddziałują tak biologiczna jak i psychologiczna organizacja jednostki oraz ich transakcja w kontekście ekologicznym. Dzięki tej interakcji jednostki z otoczeniem uruchamiane są mechanizmy zapobiegające rozwojowi patologii w obliczu niepomyślnych warunków. 3/Prężność może być rozumiana jako rezultat – klasa zjawisk pojawiająca się w konsekwencji skutecznej adaptacji do zagrożenia. Ujmowanie prężności w kategoriach skutku sprowadza się do osiągnięcia pozytywnych efektów rozwojowych, odniesienia szeroko rozumianego sukcesu rozwojowego przez jednostkę, biorąc pod uwagę niesprzyjające okoliczności dla jej funkcjonowania – wynik wzajemnego oddziaływania osoby i środowiska. 4/Termin prężności ujmowany także bywa jako zdolność do pozyskiwania i budowania zasobów sprzyjających zdrowiu oraz możliwość zabezpieczenia tych zasobów przez środowisko rodzinne i otoczenie społeczne w kontekście doświadczania niepomyślności. W tym rozumieniu szczególną uwagę zwraca się na ekologiczny aspekt prężności koncentrując się na możliwości (zdolności) zapewnienia zdrowia i poczucia dobrostanu poprzez interakcje czynników indywidualnych i środowiskowych. Niezależnie od mnogości definicji autorzy zgadzają się co faktu, że prężność obejmuje dwa zasadnicze elementy: wystąpienie niepomyślnych warunków lub ryzyko, zagrożenie wystąpienia niepomyślności oraz pomyślną adaptację do takiej sytuacji (Harms, Pooley, Cohen, w druku).

Pomiar prężności Używane do pomiaru prężności skale: The Resilience Scale, 1993; Connor-Davis Resilience Scale, 2003; Brief Resilience Scale, 2008 Polskie próby pomiaru prężność: Skala Pomiaru Prężności (SPP-25) Ogińskiej-Bulik i Juczyńskiego (2008) 0raz polska wersja Ego Resiliency Scale Kaczmarka (2011) Od 1993 roku stworzono kilkanaście skal do pomiaru prężności (między innymi: The Resilience Scale, 1993; Connor-Davis Resilience Scale, 2003; Brief Resilience Scale, 2008). Na gruncie polskim do pomiaru prężności stosowana jest najczęściej Skala Pomiaru Prężności (SPP-25) autorstwa Niny Ogińskiej-Buli i Zygfryda Juczyńskiego. W obiegu pozostaje również Skala Sprężystości Psychicznej w adaptacji Łukasza Kaczmarka. Prężność jako mechanizm samoregulacji chroniący przed negatywnymi następstwami doświadczanych, trudnych wydarzeń narzędzie samo opisowe przeznaczone do badania osób dorosłych 25 twierdzeń 5 czynników: wytrwałość i determinacja w działaniu, otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru, kompetencje osobiste w radzeniu sobie i tolerancja negatywnych emocji, tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania, optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach. Motywację do podjęcia pracy nad polską adaptacją Lifespan Individual Resilience Scale stanowiła krytyka dotychczas używanych skal związana z niejasną strukturą czynnikową i nadmierną długością skal. Narzędzia służące pomiarowi prężności w dużej mierze koncentrują się na charakterystykach osobowych ludzi prężnych – na atrybutach jednostki, psychicznych właściwościach osoby prężnej.

Charakterystyka wersji oryginalnej Lifespan Individual Resilience Scale LIRS C. Harms, J.A. Pooley, L. Cohen Prężność jako potencjał do prezentowania zaradności przez użycie dostępnych wewnętrznych i zewnętrznych zasobów w odpowiedzi na zmiany kontekstu i zmiany rozwojowe Narzędzie samoopisowe przeznaczone do badania adolescentów i dorosłych 12 twierdzeń 3 czynniki: atrybuty indywidualne, doświadczenie wsparcia ze strony rodziny oraz doświadczenie wsparcia ze strony rówieśników Prężność uznawana jest tu za grupę ochronnych czynników, które pomagają w utrzymaniu efektywności funkcjonowania i dobrostanu pomimo niesprzyjających warunków. Badany ustosunkowuje się do twierdzeń na 6-stopniowej skali (1-zdecydowanie się nie zgadzam, 7-zdecydowanie się zgadzam).

Dane ECU N=413 Studenci Uniwersytetu (średni wiek=32.07 ) Model dobrze dopasowany do danych χ2 =92.58, df=51, p=.00, RMSEA=0.044, p=.72, CFI=.99, SRMR=.04, GFI=1.00 Relatywnie niskie korelacje Wszystkie ładunki czynnikowe> .60 Ostateczna liczba twierdzeń wyłoniona została w wyniku przeprowadzenia procedury modelowania równań strukturalnych. Inspiracją do konstrukcji testowanego modelu stanowiły wcześniej używane do pomiaru prężności skale (między innymi: Conor-Davis Scale, Wagnild Scale). Na podstawie analizy dotychczas używanych narzędzi do pomiaru prężności autorzy LIRS wyłoniono powtarzające się wątki, które pogrupowane zostały w czynniki: zasoby osobiste (osobisty cele w życiu, pozytywna perspektywa na przyszłość, kontrola, wiara w siebie, wytrwałość) zasoby społeczne – rodzina (zaspokajanie przez rodzinę poczucia bezpieczeństwa i swobody, wsparcie ze strony rodziny, akceptacja, dopingowanie przez członków rodziny), zasoby społeczne – rówieśnicy (źródło pomocy w rówieśnikach, wsparcie od rówieśników, poczucie sprawiedliwości społecznej w kontakcie z równieśnikami, poczucie przynależności). Zakładano, że struktura czynników LIRS powinna odpowiadać strukturze tematycznej wymienionych czynników pierwszego i drugiego rzędu, które z kolei powinny być wyjaśniane przez nadrzędy czynnik trzeciorzędowy, określony przez autorów mianem prężności. W wyniku zastosowania procedury konfirmacyjnej analizy czynnikowej potwierdzono trójczynnikową strukturę LIRS w badaniu 413 studentów. Wyniki modelowania równań strukturalnych dowodzą dobrego dopasowania danych do proponowanego modelu (RMSEA <.05, p close fit >.50). Opracowanie: Craig Harms, PhD

1. Osiągam to, co postanowiłem/łam zrobić. LIRS-pl 1. Osiągam to, co postanowiłem/łam zrobić. 2. Czuję silną więź z przyjaciółmi. 3. Moja rodzina jest dla mnie źródłem siły. 4. Czuję się akceptowany/na przez swoją rodzinę. 5. Dobrze wiem, co jest dla mnie najważniejsze. 6. Moi przyjaciele troszczą się o mnie. 7. Wiem, że moja rodzina pomogłaby mi, gdybym tego potrzebował/a. 8. Myślę, że mogę wpływać na to, co dzieje się w moim życiu. 9. Moi przyjaciele są wielkim wsparciem. 10. Kiedy myślę o mojej przyszłości jestem pozytywnie nastawiony/a. 11. W razie potrzeby mogę polegać na pomocy moich przyjaciół. 12. Czuję się bezpieczny/na wśród mojej rodzinie. Stworzenie polskiej wersji metody LIRS-pl opierało się na analizie konstruktu teoretycznego w odniesieniu do polskiej populacji osób dorosłych oraz lingwistycznej i psychometrycznej adaptacji (Hornowska, Paluchowski, 2004). Po potwierdzeniu równoważności oryginalnych założeń teoretycznych w polskiej kulturze, dokonano procedury lingwistycznej adaptacji. Niezależne tłumaczenia wykonały 4 osoby (dwóch psychologów biegle władających językiem angielskim oraz dwóch filologów angielskich). Translacje konsultowano z autorami narzędzia. Spośród przetłumaczonych itemów wybrano najlepiej sformułowane stylistycznie, poprawne gramatycznie i jednoznaczne. Czerwone – z osobiste Niebieskie rówieśnicy Czarne rodzina

POLSKIE dane N=215 Studenci (średni wiek = 23) Model dobrze dopasowany do danych χ2 =66.56, df=51, p=.07, RMSEA=0.038, p=.78, CFI=.99, SRMR=.05, GFI=.99 Większość korelacji i ładunków czynnikowych (FL) podobnej wielkości (większość ładunków czynnikowych > .60) Korelacja między zasobami osobistymi i wsparciem ze strony rodziny niższa w polskiej próbie Wstępne analizy pozwoliły na potwierdzenie zasadności przygotowywania polskiej adaptacji z tytułu zadawalających paramentrów prsychometrycznych oraz wysokiej zbieżności teoretycznej i semantycznej z oryginałem. Opracowanie: Craig Harms, PhD

Przebieg polskiej adaptacji Rzetelności pomiaru - współczynnik zgodności wewnętrznej alfa Cronbacha - 389 osób Strukturę czynnikową - eksploracyjna analiza czynnikowa metodą głównych składowych - 215 osób Trafność zewnętrzna: LIRS – SPP-25 – 136 osób LIRS – SES – 351 osób LIRS – Mini-Cope – 351 osób LIRS – GHQ – 215 osób LIRS – SWLS – 215 osób Stabilność czasowa - 56-osób (kobiet i mężczyzn) w odstępie 4 tygodni

Wyniki analizy rzetelność LIRS-pl i podskal Analiza rzetelności poszczególnych skal LIRS-pl (N=389) LIRS-pl Skala Zasoby Osobiste   Skala Wsparcie – Rówieśnicy Skala Wsparcie - Rodzina Śred: 57,12 Śred: 18,6 Śred: 18,15 Śred: 20,36 Odchylenie stand.: 12,19 Odchylenie stand.: 4,34 Odchylenie stand.: 5,03 Odchylenie stand.: 5,16 Alfa Cronbacha: 0,93 Alfa standaryzowane: 0.93 Alfa Cronbacha: 0,85 Alfa standaryzowane: 0.86 Alfa Cronbacha: 0,94 Alfa standaryzow.: 0,94 Alfa Cronbacha: 0,93 Alfa standaryzow.: 0,94 Średnia kor. między pozycjami: 0,54 Średnia kor. między pozycjami: 0,60 Średnia kor. między pozycjami: 0,80 Alfa Cronbacha, 0.93, więc bardzo wysoka.

Wyniki analizy rzetelności pozycji LIRS-pl Wyniki analizy rzetelności pozycji Lifespan Individual Resilience Scale-pl (N=388) Alfa Cronbacha: ,927479 Alfa standaryzowana:,927824 Średnia kor. między poz.: ,539 Pozycje kwestionariusza LIRS-pl Średnia (gdy usunięte) Wariancja (gdy usunięte) Odchylenie standardowe (gdy – usunięte) Moc różnicująca pozycji Alfa (gdy – usunięte) 1. Osiągam to, co postanowiłem/łam zrobić. 52,77062 128,7180 11,34540 0,638354 0,923386 2. Czuję silną więź z przyjaciółmi. 52,53608 125,5992 11,20711 0,665276 0,922394 3. Moja rodzina jest dla mnie źródłem siły. 52,35567 120,4972 10,97712 0,724241 0,920234 4. Czuję się akceptowany/na przez swoją rodzinę. 52,04382 123,6450 11,11958 0,743045 0,919231 5. Dobrze wiem, co jest dla mnie najważniejsze. 52,13660 128,7416 11,34644 0,624674 0,923878 6. Moi przyjaciele troszczą się o mnie. 52,64691 125,6511 11,20942 0,678496 0,921843 7. Wiem, że moja rodzina pomogłaby mi, gdybym tego potrzebował/a. 51,77320 124,5362 11,15958 0,742046 0,919361 8. Myślę, że mogę wpływać na to, co dzieje się w moim życiu. 52,18814 128,2610 11,32524 0,648747 0,923002 9. Moi przyjaciele są wielkim wsparciem. 52,63918 124,4214 11,15443 0,700749 0,920951 10. Kiedy myślę o mojej przyszłości jestem pozytywnie nastawiony/a. 52,77577 126,0038 11,22514 0,617467 0,924518 11. W razie potrzeby mogę polegać na pomocy moich przyjaciół. 52,50515 124,6933 11,16661 0,732317 0,919732 12. Czuję się bezpieczny/na wśród mojej rodzinie. 51,93299 123,1450 11,09707 0,774757 0,917986 Rzetelność dla każdej pozycji (wiesz jak rzetelnie dane pytanie badało to, co chciałam). Najlepszą rzetelność ma pytanie 1 (0.923), najsłabszą pytanie 12 (0.917), ale każde z nich ma bardzo wysoką rzetelność.

Analiza rzetelności połówkowej LIRS-pl   1 połowa 2 połowa Liczba pozycji 6 Średnia 28,53 28,59 Suma 11070 11092 Odchylenie standardowe 6,23 6,20 Wariancja 38,81 38,48 Alfa Cronbacha 0,86 0,85 Rzetelność połówkowa 0,96 Rzetelność połówkowa Guttmana Zrobiłam też rzetelność połówkową (jaką rzetelność ma część nieparzysta testu i część parzysta pozycji) Rzetelność części nieparzystej testu LIRS wynosi: 0.86, części parzystej 0.85.

Analiza czynnikowa: metodą głównych składowych (Varimax znormalizowana) Rodzina Rówieśnicy Zasoby osobiste LIRS1 0,250308 0,194028 0,787963 LIRS2 0,200625 0,842578 0,206344 LIRS3 0,827520 0,256779 0,245766 LIRS4 0,843719 0,225954 0,284882 LIRS5 0,304674 0,171026 0,734486 LIRS6 0,208624 0,875598 0,184530 LIRS7 0,824514 0,222079 0,310484 LIRS8 0,228861 0,247503 0,775162 LIRS9 0,219567 0,901612 0,181073 LIRS10 0,255691 0,174929 0,776293 LIRS11 0,245423 0,858363 0,246347 LIRS12 0,852860 0,232946 0,316507 Wariancja wyjaśniana 3,269297 3,405629 2,872100 Udział 0,272441 0,283802 0,239342 Zastosowanie tego rodzaju analizy czynnikowej potwierdziło założenia badaczy o istnieniu trzech czynników – wsparcia społecznego ze strony rodziny, rówieśników i zasobów osobistych. Wyodrębniono czynniki, których udział w wariancji wyjaśnionej wynosi: czynnik 1 (rodzina) – 27%, czynnik 2 (rówieśnicy) – 28%, czynnik 3 (zasoby osobiste) – 24%, łącznie – 79%.

Analiza trafności LIRS-pl LIRS-pl – SPP25 p < ,05000 N=136 SPP25 Wytrwałość Otwartość Kompetencje Tolerancja Optymizm Zasoby os ,5727 ,4156 ,4730 ,4702 ,5391 ,4701 p=,000 Rodzina ,3358 ,2549 ,3103 ,2398 ,3160 ,2712 p=,003 p=,005 p=,001 Rówieśnicy ,0609 ,0248 ,1284 ,0296 ,0937 -,0059 p=,481 p=,775 p=,136 p=,733 p=,278 p=,946 LIRS ,3676 ,2602 ,3629 ,2749 ,3672 ,2673 p=,002 Wytrwałość i determinacja w działaniu Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru Kompetencje osobiste do radzenia sobie tolerancja negatywnych emocji Tolerancja niepowodzenia i traktowanie życia jak wyzwania Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobiliozowania się w trudnych sytuacjach Skala rówieśnicy nie koreluje istotnie z żadną ze skal SPP25. Korelacje ą niskie (np. z rodziną, suma LIRS) i umiarkowane do średnio wysokich (zasoby osobiste).

Analiza trafności LIRS-pl LIRS-pl - SES p < ,05000 N=351 SES LIRS ,2775 p=,000 Zasoby osobiste ,3570 Rodzina ,1954 Rówieśnicy ,1640 p=,002  Korelacje są niskie, ale istotne.

Analiza trafności LIRS-pl LIRS-pl - miniCOPE p < ,05000 N=351 Aktywne r Bezradność Poszuk Unikanie Religia Akceptacja Humor Zasoby ,3040 -,2433 ,0589 -,1490 ,1272 ,1140 ,0165 p=,000 p=,271 p=,005 p=,017 p=,033 p=,758 Rodzina ,2411 -,1514 ,1992 -,0795 ,1486 ,0804 -,0215 p=,004 p=,137 p=,133 p=,688 Rówieśnicy ,1328 -,0587 ,3518 -,0298 ,1326 ,0050 ,0501 p=,013 p=,272 p=,578 p=,926 p=,350 LIRS ,2648 -,1751 ,2481 -,0992 ,1622 ,0768 ,0174 p=,001 p=,063 p=,002 p=,151 p=,745 Aktywne radzenie, Bezradność, Poszukiwanie wsparcia, Unikanie, Aktywność religijna, Akceptacja, Poczucie humoru

Analiza trafności LIRS-pl LIRS-pl – GHQ-12 p < ,05000 N=215 GHQ-12 LIRS -,16 p=,000 Zasoby osobiste -,28 Rodzina 0,6 Rówieśnicy -,14 p=,002  Korelacje są niskie, ale istotne.

Analiza trafności LIRS-pl LIRS-pl – SWLS p < ,05000 N=215 SWLS LIRS ,43 p=,000 Zasoby osobiste Rodzina ,29 Rówieśnicy ,24 p=,002

Stabilność czasowa LIRS-pl w odstępie 4 tygodni Korelacja r-Pearsona (N=95) Zmienna II - LIRS II – zasoby os. II - rówieśnicy II - rodzina I - LIRS 0,91   p=0,00 I - zasoby os. 0,84 I – rówieśnicy 0,90 I - rodzina 0,93 Weryfikacji rzetelności przy pomocy współczynnika stabilności czasowej dokonano na próbie 95 osób. Badani wypełniali Skalę Lifespan Individual Resilience Scale-pl dwukrotnie w odstępie 4 tygodni. Współczynniki korelacji między pomiarami dla poszczególnych całego narzędzia wynosi 0.91 natomiast dla poszczególnych skal odpowiednio zasoby osobiste – 0,84, wsparcie ze strony rówieśników – 0,90, wsparcie ze strony rodziny – 0,93, co wskazuje na wysoką stabilność czasową pomiaru. (tabela ).

Wnioski Obserwuje się spodziewaną strukturę czynnikową LIRS dla polskich danych Istnieją dowody na rzetelność i trafność zewnętrzną narzędzia Adaptacja LIRS może zostać wprowadzona do użytku Warto bliżej przyjrzeć się strukturze zależności pomiędzy LIRS i SPP-25

Literatura Block, Block, 1980, The role of ego-control and ego-resiliency in the organization of behavior [w:] Collings (ed.), The Minnesota symposia on child psychology, Hillsdale. Shen, Zeng, 2010, Resilience Significantly Contributes to Exceptional Longevity, Current Gerontology & Geratrics Research 2010 (1-9). Tugad, Fredrickson, 2004, Resilient individuals use positive emotions to bounce back form negative emotional experience, Journal of Personality and Social Psychology, 86/2 (320-333). Semmer, 2006, Personality, stress and coping [w:] Vollrath (ed.), Handbook of presonality and health. Chichester: Wiley. Gooding, Hurst, Johns, Tarrier, 2012, Psychological resilience in young and older adults, International Journal of Geriatric Psychiatry 27 (262–270). Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008, Skala Pomiaru Prężności SPP-25, Nowiny Psychologiczne, 3 (39-56). Connor, 2006, Assessment of resilience in the aftermath of trauma. Journal of Clinical Psychiatry 67/2 (46-49).