Czynność mowy. Mowa jako odruch warunkowy, rozwój mowy w ontogenezie. Nina Dzierżan Paulina Szejn

Mowa jest właściwym tylko człowiekowi sposobem porozumiewania się za pomocą symboli słownych. Z mową wiąże się myślenie, powstawanie pojęć i ich werbalizacja, a także zagadnienie języka jako narzędzia mowy. Mowa jest czynnością niezwykle złożoną i zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Można do nich zaliczyć między innymi zdolności ogólne i specjalne, płeć i ogólne warunki społeczno-wychowawcze we wczesnym dzieciństwie.

Mówienie wymaga współdziałania następujących elementów: ośrodka ruchowego mowy w korze mózgowej ośrodka oddychania w pniu mózgowym struktur związanych z artykulacją i rezonansem.

W czynności artykulacyjnej jamy ustnej uczestniczą mięśnie narządu żucia, mięśnie napinające podniebienie miękkie oddzielające jamę nosowo-gardłową od jamy ustnej i gardła środkowego, uniemożliwiające przedostawanie się pokarmów do jamy nosowej i zapobiegające powstawaniu wad mowy. Narządami rezonującymi są jama ustna, jama nosowa, zatoki przynosowe i cała klatka piersiowa. W artykulacji i rezonansie rolę odgrywają także język, policzki, podniebienie miękkie. Fizjologia narządu żucia pozostaje w ścisłym związku z fizjologią obwodowego narządu mowy, tj. fonacją, artykulacją, emisją głosu, elementami funkcji narządu oddechowego z układem rezonansowym części twarzowej czaszki.

FONACJA jest czynnością krtani polegającą na wytwarzaniu dźwięku krtaniowego w wyniku wibracji fałdów głosowych (strun głosowych), zależnych między innymi od czynności układu oddechowego. ARTYKULACJA jest to czynność głosotwórcza obwodowego narządu mowy, tj. warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Wyróżniamy 3 strefy artykulacyjne: wargi i powierzchnia wargowa zębów przednich koniec i trzon języka, podniebienie twarde nasada języka, podniebienie miękkie i tylna część gardła

Współczesna teoria wyjaśniająca mechanizm powstawania głosu uwzględnia związek FIZJOLOGII, AERODYNAMIKI I AKUSTYKI. Narząd głosu składa się z dwóch zasadniczych części: EFEKTOR OBWODOWY, obejmuje krtań, narząd artykulacyjny, rezonansowy, dolne drogi oddechowe i klatkę piersiową ANALIZATOR OŚRODKOWY, obejmuje ośrodki w mózgu umiejscowione w różnych częściach kory mózgowej.

W korze mózgowej można wyróżnić rodzaje pól: - pola projekcyjne (pierwotne), w których kończą się szlaki doprowadzające bodźce danego charakteru (wrażenia słuchowe, wzrokowe, dotykowe). Uszkodzenie powoduje- w zależności od tego czy uszkodzeniu ulega płat skroniowy, potyliczny czy ciemieniowy- albo głuchotę centralną, albo ślepotę, albo zaburzenia czucia (ucisku, bólu, temperatury itp.). - pola gnostyczne (wtórne) , które są bezpośrednio związane z określonym analizatorem. Ich rola polega na przetwarzaniu informacji odbieranych przez pola projekcyjne, na dokonywaniu ich analizy i syntezy, na scalaniu wrażeń słuchowych, wzrokowych czy dotykowych w obraz całościowy danego przedmiotu. Uszkodzenie prowadzi do agnozji ( np. chory słyszy, ale nie rozumie),czyli do zaburzeń percepcyjnych. - okolice asocjacyjne wyższego rzędu (tzw. kora trzeciorzędowa), które nie są związane z poszczególnymi analizatorami, lecz sterują bardziej złożonymi procesami psychicznymi. Ich funkcją jest integrowanie informacji przesyłanych z pól drugorzędowych. Odpowiadają za kontrolę nad czynnościami poznawczymi (spostrzeganie, mówienie), nad emocjami oraz za pamięć trwałą.

Narządy mowy stanowią trzecie, najniższe piętro mechanizmów mowy Narządy mowy stanowią trzecie, najniższe piętro mechanizmów mowy. Obejmują układ oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny kierowany przez struktury korowe i zależne także od działania nerwów obwodowych oraz od budowy anatomicznej wymienionych narządów. Uszkodzenie tych narządów lub obwodowej części układu nerwowego odpowiedzialnej za przewodzenie impulsów nerwowych z części centralnej do narządów wykonawczych prowadzi do zaburzeń mowy pochodzenia obwodowego. Narząd słuchu i jego właściwości warunkują słyszenie i rozumienie mowy innych, a także kontrolę mowy własnej. Rozróżniamy słuch fizjologiczny i fonematyczny.

Mechanizm działania narządu głosu Zakończenia czuciowe rozmieszczone w części obwodowej narządu głosu przesyłają do OUN informację o aktualnej sytuacji wszystkich części narządu głosu. Informacje te są porównywane z zamierzeniem fonacyjnym (np. zamierzeniem wypowiedzenie głoski „a” na danej wysokości oraz wzorcem pamięciowym tej głoski). Następuje korekcja niedokładności w układzie poszczególnych części narządu głosu poprzez ośrodki ruchowe (np. napięcie mięśni krtani). Po ponownej kontroli sytuacji w obrębie narządu głosu, następuje wysłanie informacjo nakazującej rozpoczęcie fonacji. Rozkurcz przepony, skurcz mięśni oddechowych i mięśni tłoczni brzusznej powoduje przepływ powietrza z płuc , co wprawia w drgania struny głosowe.

Wyniki licznych badań potwierdziły, że mowa NIE JEST UMIEJĘTNOŚCIĄ WRODZONĄ. Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, gdyż zależy od właściwości wrodzonych, jednakże wykształcanie się kompetencji i umysłowych sprawności realizacyjnych nie jest możliwe bez kontaktu ze środowiskiem społecznym (innymi ludźmi). Tak więc przebieg procesu kształtowania się mowy w równym stopniu zależy od czynników biologicznych, jak i społecznych.

W procesie przyswajania czynności mowy największe znaczenie ma słuch: Słuch fizjologiczny (fizyczny) - jest zdolnością odbioru, analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych. Jego zaburzenie powoduje głuchotę. Słuch fonematyczny (mowny, fonologiczny, fonemowy) - dzięki niemu jest możliwe rozróżnianie słów, które są zbudowane z głosek danego języka. Słuch fonematyczny rozwija się najintensywniej między 1 a 2 rokiem życia w miarę utrwalania się wzorców słuchowych nowo poznanych wyrazów. Zaburzenia słuchu fonematycznego wynikają z braku stabilności wzorców słuchowych głosek i słów, co prowadzi do trudności w rozróżnianiu słów podobnie brzmiących. Zaburzenia te utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej, mogą opóźniać lub uniemożliwiać rozwój artykulacji, powodować zaburzenia mowy już ukształtowanej. Znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego utrudnia rozwój mowy dziecka i znacznie go opóźnia. Natomiast całkowity brak jego rozwoju powoduje alalię percepcyjną, czyli brak rozwoju mowy.

Uszkodzenia neurologiczne powodują zaburzenia słuchu fonematycznego , natomiast niekorzystne warunki środowiskowe oraz obciążenia dziedziczne są powodem opóźnienia dojrzewania tej funkcji. Pamięć słuchowa wyrazów - jest to zdolność przechowywania w pamięci wzorców słuchowych wyrazów, czyli pamięć ich długości (liczby sylab), kolejności sylab, liczby głosek w sylabie. Kinestezja artykulacyjna - czucie ułożenia narządów artykulacyjnych, czyli czucie napięcia mięśniowego tych narządów, właściwego artykulacjom poszczególnych głosek. Jest to informacja z obwodu, czyli z mięśni narządów artykulacyjnych o ich aktualnej pozycji. Czucie to wykształca się później niż słuch fonematyczny, o czym świadczą trudności artykulacyjne dzieci, które mają prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny. Dlatego zawsze najpierw bada się słuch fonematyczny, a dopiero później kinestezję mowy.

W rozwoju mowy wyróżnia się: okres melodii, okres wyrazu, okres zdania, okres swoistej mowy dziecięcej.

Okres melodii: rozpoczyna się pierwszym krzykiem dziecka przy urodzeniu, po którym następuje przypadające na pierwsze miesiące życia gaworzenie . Gaworzenie w pierwszym etapie jest ODRUCHEM BEZWARUNKOWYM. wczesne gaworzenie jest nazywane gruchaniem (Spionek) lub głużeniem (Kaczmarek) występuje również u dzieci głuchych pod wpływem bodźców słuchowych, wzrokowych i wrażeń kinestycznych gaworzenie staje się ODRUCHEM WARUNKOWYM skala głosu w tym okresie życia jest mała mowę dziecka charakteryzuje wysokość, rytm i natężenie poszczególnych dźwięków

Około 9 miesiąca życia pojawia się tzw Około 9 miesiąca życia pojawia się tzw. ECHOLALIA, która nie jest jeszcze mową. Dziecko powtarza własne i zasłyszane słowa, które doskonali metodą prób i błędów. Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazaniem odpowiednie osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów: mama, tata, baba, lala... Umiejętność te zdobywa dziecko ok. 1 roku życia. Poprawnie wypowiada już samogłoski, takie jak: a, e, i, o, u, y oraz spółgłoski m, n, p, b, t, d. Mówienie w tym okresie do dziecka jest bardzo istotne. Im więcej osłucha się w pierwszym roku życia, tym szybciej i mądrzej będzie posługiwało się mową. Rozwój mowy w tym okresie postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy; gaworzeniu – umiejętność siadania, pierwszym wyrazom – pozycja pionowa, stawanie na nóżki

Okres wyrazu (1-2 rok życia) Na ten okres przypada wielki postęp w rozwoju mowy. Wynika to przede wszystkim z poszerzania kręgu doświadczeń. Dziecko zna ok. 300 słów i używa właściwie wszystkich samogłosek oprócz nosowych: ę, ą, oraz wymawia znaczna ilość spółgłosek: p, b, m, n, t, d, k, ś, ć. Trudniejsze spółgłoski zastępuje innymi (substytucja), które są dla niego łatwiejsze w wymowie, a grupy spółgłoskowe upraszcza, ułatwiając sobie w ten sposób kontakt werbalny z otoczeniem. Charakterystyczne jest dla dzieci w tym okresie wymawianie pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Wymawiane wyrazy są już kojarzone z konkretnymi przedmiotami lub osobą. Pojawiają się formy dwuwyrazowe, które są przygotowaniem do formułowania pełnych zdań. Pod koniec 2 roku życia dziecko usiłuje nazywać swoje doznania. Większość używanych wyrazów to rzeczowniki w mianowniku, będące nazwami przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka. Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć.

Okres zdania (2-3 rok życia) Jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania proste, złożone z dwóch lub trzech wyrazów (w 2 r. ż.), stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe 4 – 5 wyrazowe (ok. 3 r. ż.). Dziecko nie potrafi jeszcze wypowiadać poprawnie wszystkich głosek, ale słyszy błędy w wypowiedziach innych. Zatem ważne jest mówienie do dziecka w sposób poprawny, bez spieszczania i używania tzw. języka dziecinnego. W tym okresie dziecko powinno prawidłowo wymawiać następujące głoski: p, pi, b, bi, m, mi, w, wi, f, fi, ś, ź, ć, ń, i, ki, gi, k, g, ch, t, d, n, l oraz wszystkie samogłoski. Pod koniec tego okresu pojawia się s, z, c, dz, które wcześniej zastępowane były przez ś, ź, ć, dź. Wymienione głoski nie zawsze realizowane są w sposób poprawny ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach, czy dłuższych wypowiedziach bywają zamieniane przez głoski łatwiejsze. Dziecko około 3 roku życia może w dalszym ciągu zamieniać głoski /s, z, c, dz/ jak i sz, ż, cz, dż – 3 na ś, ź, ć, dź, głoska / r/ może być wymawiana jako / j / lub / l /, ewentualnie jako / ł /. Zamiast / f / występuje często / ch / i odwrotnie.

Okres zdania c.d. Mowa dziecka staje się już zrozumiała nie tylko dla najbliższego otoczenia. Najczęstsze zmiany językowe pojawiające się u trzylatków, (które mogą utrzymywać się do 5 roku życia) to: -opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej; -przestawianie głosek w wyrazie; -tworzenie nowych wyrazów.

Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r.ż.) Jest to okres doskonalenia prawidłowej mowy. Dziecko zaczyna odróżniać / s, z, c, dz / od / ś, ź, ć, dź /. Czterolatek powinien już poprawnie używać głosek / s, z, c, dz /. Potrafi już opowiedzieć zdarzenie, bajkę. Jeśli tak jest w istocie, to możemy uznać, że mowa dziecka jest już dostatecznie rozwinięta, by można było bez obaw wprowadzać naukę drugiego, obcego języka. Około 5 – 6 roku życia pojawiają się głoski / sz, ż, cz, dż /. Głoska / r / powinna być już w tym okresie wymawiana, często nawet nadużywana, dziecko może zamieniać /l / na / r / - jest to typowy objaw hiperpoprawności, z którego dziecko samoczynnie wyrasta. Jeśli w tym okresie nie pojawiają się powyższe głoski jest to dobry moment, aby wspomóc rozwój mowy poprzez odpowiednie ćwiczenia artykulacyjne. Wymowa dziecka 6-letniego powinna być poprawna pod względem artykulacyjnym, a w wieku 7 lat również prawidłowa pod względem gramatycznym i składniowym. Prawidłowo ukończony rozwój mowy przed podjęciem obowiązku szkolnego jest bardzo ważny.

Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku: 0 –1 roku - komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku, głuży, gaworzy, wymawia pierwsze wyrazy: mama, tata, baba, lala; 1 – 2 lat – Używa prawie wszystkich samogłosek, z wyjątkiem nosowych (ą, ę) oraz wymawia niektóre spółgłoski ( p, b, m, t, d, n, k, ś, ź, ć dź, ch). Pozostałe zastępuje innymi. Wypowiada się jednowyrazowo. 3 lat – porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li, ś, ź, dź, j, k, ki, g, gi, ch); 4 lat – wymawia głoski / s, z, c, dz /; 5 – 6 lat – wymawia głoski / sz, ż, cz, dż, r /; 7 lat – ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

Opóźnienie rozwoju mowy (mówienia i rozumienia bądź tylko mówienia lub rozumienia) występuje wtedy, gdy proces kształtowania i rozwoju mowy w aspektach: fonetycznym, gramatycznym, leksykalnym, ekspresyjnym (we wszystkich bądź w niektórych) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej. W każdej sytuacji, gdy mowa jest opóźniona w stosunku do rówieśników, stwierdza się opóźnienie jej rozwoju. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy. Demel G. mówi o odchyleniach w jedną lub w drugą stronę rzędu jednego roku.

samoistnego opóźnienia rozwoju mowy SORM OPÓŹNIENIE PROCESU KSZTAŁTOWANIA LUB/I ROZWOJU MOWY (ORM) jest wynikiem: zakłóceń rozwoju (nie ma patologicznego charakteru zjawisk, mowa rozwija się na prawidłowym podłożu) zaburzeń rozwoju (mają patologiczny charakter - wrodzony albo nabyty, mowa rozwija się na nieprawidłowym podłożu, tzn. nie ma warunków anatomicznych czy psychoneurologicznych do jej rozwoju) które prowadzą do: samoistnego opóźnienia rozwoju mowy SORM niesamoistnego opóźnienia rozwoju mowy NORM do których zalicza się: normalne odmiany rozwoju, takie jak: - wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy, wynikające z indywidualnego rytmu i tempa rozwojowego dziecka, - zespół opóźnienia mowy czynnej , - opóźnienie rozwoju artykulacji, - rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność mowy - NORM towarzyszące specyficznym zaburzeniom rozwojowym, - NORM towarzyszące parcjalnym zaburzeniom rozwojowym, - NORM będące następstwem rozległych zaburzeń rozwojowych.

Klasyfikacja zaburzeń mowy Kryterium objawowe (wg L. Kaczmarka) 1. Zaburzenia treści: - zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji - brak logiki w budowanych tekstach - nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia (schizofazja) 2. Zaburzenia języka (formy językowej): - niemota - brak zdolności mówienia przy zachowaniu słuchu, które może być następstwem uszkodzenia ośrodka mowy w mózgu, np. wskutek urazu, wylewu krwi, lub też ciężkich chorób psychicznych, np. schizofrenii. - afazja - alalia - rozwojowe zaburzenie mowy, powstające w wyniku uszkodzenia struktur korowych mózgu jeszcze przed opanowaniem mowy, z zachowaniem prawidłowego słuchu - agramatyzm - przejęzyczenia i pomyłki

3. Zaburzenia substancji: a) w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, tempo, rytm, melodia): - jąkanie - rynolalia (nosowanie) - mowa bezkrtaniowców - afonia - bradylalia (zwolnione tempo mowy) - tachylalia (b. szybkie tempo mówienia) - giełkot (mowa bezładna - tachylalia + chaotyczny sposób językowego formułowania myśli) b) w płaszczyźnie segmentalnej (głoski): - dyslalia c) w płaszczyźnie supra i segmentalnej: - palatolalia (roszczepy) - mutyzm (zamilknięcie) Kryterium przyczynowe (wg Wł. Ołtuszewskiego) 1. Zaburzenia ośrodkowe czyli afazje (zaburzenie percepcji) 2. Zaburzenia obwodowe motoryczne czyli dysartrie (zaburzenie realizacji)

Afazja Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka, który już uprzednio opanował te czynności.

ZABURZENIA AFATYCZNE W PRZYPADKACH USZKODZEŃ MÓZGU: Afazja ruchowa (ekspresyjna, Broca) – upośledzenie wypowiedzi, skłonność do posługiwania się zdaniami o bardzo prostej budowie, niemożność rozumienia zdań złożonych, często niemożność pisania (agrafia). Afazja czuciowa (sensoryczna, Wernickiego) – upośledzenie rozumienia mowy słyszanej lub tekstu pisanego. Pacjent mówi płynnie, niezrozumiałym językiem, tworzy neologizmy (żargonafazja) Afazja amnestyczna – upośledzenie związku mowy z myśleniem, brak rozumienia kategorialnego znaczenia wyrazów.

Afazja przewodzenia – mimo prawidłowych wypowiedzi i rozumienia mowy słyszanej pacjent nie może wykonać polecenia powtórzenia tego co słyszy i nie kontroluje własnej mowy Afazja móżdżkowa – objawy podobne są do afazji ruchowej, upośledzenie płynności słownej, zaburzenia interakcji móżdżkowo-mózgowej w sterowaniu mową Apraksja mowy- nieprawidłowa sekwencja głosek w wyrazach, brak prawidłowej intonacji i akcentowania

Bibliografia: Grosfeldowa O.: Fizjologia narządu żucia, PZWL, Warszawa 1981 Konturek S.: Fizjologia człowieka, Urban & Partner, Wrocław 2007 Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy, PZWL, Warszawa 1992 Demel G.: Wady wymowy, PZWL, Warszawa 1979 Sobotta: Atlas anatomii człowieka