Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Nowoczesność , „późna nowoczesność” i globalizacja (WDS 2016/2017 nr 13 - 14 )

Teza Webera („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904): przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)?: ze względu na wartości: ciężka praca, dążenie do powiększania majątku, majątek nie powinien być konsumowany, zaufanie w kontaktach gospodarczych oraz potępienie lenistwa; gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”); „sakralizacja pracy” - analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”). badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie. inny czynnik - znaczenie „racjonalności” dla rozwoju rynku i kapitalizmu; typ idealny i badanie socjologiczne - związek pośredni: od teorii teologicznej do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania.

Kluczowe punkty charakteryzujące polski kapitalizm (raport „Polityki” pt. „Polski kapitalizm. Jaki model gospodarki realizujemy?”): duża liczba spółek skarbu państwa, co stawia Polskę wśród jednych z najbardziej etatystycznych krajów rozwiniętych; duża waga inwestycji zagranicznych; relatywnie mniejsza wielkość firm (mikro-firmy); egalitaryzm edukacji, przy stosunkowo niskich wynikach nauki; niski poziom uzwiązkowienia; duża rola instytucji publicznych w zatrudnieniu (w ochronie zdrowia, szkolnictwie i agencjach publicznych); dość liberalne zasady opodatkowania pracy; etatystyczne postawy społeczeństwa wobec roli państwa; system wyborczy, który premiuje większe partie i ogranicza rolę mniejszych ugrupowań; niewielka skłonność do ryzyka i przywiązanie do hierarchii, normy postępowania tłumiące innowacyjność.

„Nowoczesność” jako główny temat socjologii socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”: lub socjologia jako projekt badania „kultury nowoczesnej” (refleksyjność). „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii): historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem: pojawia się od wieku XVI do XIX; wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej; znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania). nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) - jakie cechy są związane z „nowoczesnością” (jakie ich kombinacje?): indywidualizm („triumf jednostki”), nowe zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność), racjonalność, ekonomizm; ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie zasięgu geograficznego i społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze swej natury globalizująca”.

Krytyka (socjologiczna) „nowoczesności” wiek XIX i XX to era „triumfującej nowoczesności”, ale i jej krytyka - tematy: alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.); anomia - postępujący rozkład norm i wartości, konkurencja wartości, sprzyja zagubieniu jednostki oraz rozwojowi przestępczości (dewiacjom); dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”; ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego; nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego, podział: Północ wobec Południa; skala wojen i militaryzacji państw (państwa a skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).

„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: nierówności społeczne (klasowe) jako temat K. Marksa. więź „mechaniczna” i „organiczna”: organizacja życia społecznego w mieście/ „urbanizm” jako temat E. Durkheima. „wspólnota” i „zrzeszenie”: „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa. biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

Nowoczesność i ponowoczesność nowoczesność jako „przyspieszenie”, skupienie się na teraźniejszości (jako czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i doświadczenia „zachodniego „(europejskiego); postmodernizm („ponowoczesność”): brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu: marksizm, liberalizm); koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i „postcywilizacja”; zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie innych punktów widzenia na rozwój niż tylko „zachodni” (teoria postkolonialna); podkreślenie roli wiedzy z różnych źródeł oraz wpływu władzy („władza rozproszona”): rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”. dominacja o warunkowości wszystkiego, wzrost wymiaru psychologicznego (np. emocji) oraz jednostkowego.

Cechy „kulturowe” społeczeństwa ponowoczesnego pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej strony osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej strony wzrost przestrzeni osobistej (indywidualizacja): słabnięcie wartości uniwersalnych: Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną tożsamość moralną „na własną rękę”, indywidualna tożsamość moralna jest tylko „naszą” tożsamością; przesunięcie na skali wartości: od „autorytatywności” (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność, uległość) do wartości „zindywidualizowanych” (osobiste spełnienie, intensywność doznań, sukces, wolność, samorealizacja); kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stan „teraz”); dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”; akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu) ogółu („społeczeństwo indywidualistyczne” – społeczeństwo jednostek).

Ponowoczesność („późna nowoczesność”, „druga nowoczesność”) – koncepcje i kierunki dyskusji społeczeństwo „postindustrialne” (Daniel Bell, Alain Touraine, John Naisbitt): przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy usługowej (R. Dahrendorf); wzrost „technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej informacji niż surowców i energii). nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny, „Zieloni”); globalizacja (społeczeństwo globalne); nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’); zaufanie i ryzyko („społeczeństwo ryzyka”); poczucie ciągłych zmian (Z. Bauman, „płynna nowoczesność”).

Termin „globalizacja” (globalność, globalizm) stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej i powiązań między wszystkimi społecznościami ludzkimi; zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji w skali światowej; globalizacja rodzi „kurczenie się świata” i jednoczesne narastanie „całościowej” jego wizji („świat jako jedno miejsce” - „przestrzeń globalna”); główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):       gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych); polityczny („wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice suwerenności państwa narodowego, „rządy światowe”); społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe, dostępność świata - rewolucja komunikacyjna - TV satelitarna i Internet oraz transportowa); „glokalizacja” – „myśl globalnie, działaj lokalnie” (adaptacja globalnych idei i działań do lokalnych warunków). pytania: globalizacja – od kiedy? (jak jest ona „stara”?) i czy globalny świat jest rzeczywiście globalny?

Anthony Giddens o „późnej nowoczesności” i tożsamości Anthony Giddens (1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych współczesnych przedstawicieli nauk społecznych; teoria „strukturacji” i jego działalność polityczna (koncepcja „trzeciej drogi”); obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi teorie socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to Marksa i tezy o „destrukcyjnym kapitalizmie i Webera i jego „żelaznej klatce racjonalności”); „refleksyjność społeczna” - doświadczenie społeczne (i ludzkie) jest obecnie „u-refleksyjnione” (to, w jaki sposób ludzie myślą o swoich działaniach, monitorują je i zmieniają go ma znaczenia dla ludzi i społeczeństwa – „planowanie życia”); A. Giddens: „życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli” (Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, W-wa 2010, s. 46).

Anthony Giddens – koncepcja „późnej nowoczesności” żyjemy w fazie radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja; 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy (Epoka Ekspertów), które nie są zrozumiałe dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia; 2) ryzyko - pojawienie się masowego poczucia „ryzyka”; 3) „nieprzejrzystość” nowoczesności (jej „niepewny” charakter) - źródła niepewności to refleksyjność wiedzy społecznej i skutki ciągłego „namysłu” nad życiem społecznym; 4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali globu: rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości budowy nowych form lokalności); łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom można utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).

Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”) Ulrich Beck (1944 w Słupsku – 2015) socjolog niemiecki;   koncepcje U. Becka a A Giddensa (podobieństwa i różnice); „druga nowoczesność” a pojęcie „ryzyka” -„zagrożenie” i „niebezpieczeństwo”; rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic zagrożenia: ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki): ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym (zanieczyszczenia); ryzyko zdrowotne (genetyka). społeczeństwo ryzyka a „druga nowoczesność”: oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z tradycji i obyczaju; trzy globalne zagrożenia: ekologiczne, finansowe i terrorystyczne; globalizacja przyczynia się do tworzenia „światowego społeczeństwa ryzyka”. modernizacja refleksyjna.

Koncepcja „społeczeństwa ryzyka” społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa - jest przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu; „stare” społeczeństwo klasowe: zasada organizacji to „kolektywizacja” plus rodzina, główne forma nierówności to pozycje klasowe, a spory dotyczą rzadkich zasobów (bogactwa), projekty utopijne są skierowane na „eliminację niedoborów”; „nowe” społeczeństwo ryzyka: zasadą społecznej organizacji jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność, główną formą nierówności stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy potencjalnych zagrożeń i „niechcianych szkód”, a projekty utopijne są nakierowane na „eliminację ryzyka”. społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie: konieczność globalnej i politycznej kontroli nad poziomami ryzyka ekologicznego (emisji zanieczyszczeń przemysłowych) – współdziałanie globalne; wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnym położeniu wobec możliwości ryzyka (często ponad granicami państwowymi) – „zderzenia kultur ryzyka”.

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) – Manuel Castells (1) biografia; Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to „zmiana skokowa” - pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i „usieciowionej”: czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych; istotą społeczeństwa „sieciowego” jest sieć relacji społecznych i swobodny dostęp do uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki; rozwija się „społeczeństwo” i organizacje sieciowe, a nie organizacje biurokratyczne (kontra wobec koncepcji Webera); w centrum życia gospodarczego znajduje się „informacja” i technologie informacyjne, a nie tylko dobra materialne i wytwórczość (kontra Marks); nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione wcześniejszego znaczenia strukturalnego). społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych) relacjach społecznych i ekonomicznych (zmierzch „industrialnego kapitalizmu” i systemu socjalistycznego) - powstanie „kapitalizmu informacyjnego”.

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells) (2) „nieważne, co wiesz – ważne jest, kogo znasz”; obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji sieciowej i zarządzania dystrybucją informacji: tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych, politycznych i ekonomicznych praktyk; reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form „sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji; elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes; np. przyjaciele, komputery, firmy), powiązania (ties; np. korespondencja, połączenia kablowe, kontrakty), przepływy (flows; np. plotka, dane, pieniądze); „bezczasowy” czas i „przestrzeń bez miejsca”. władza w społeczeństwie sieciowym („hiperkomunikacyjnym”) i zjawisko „masowej samo-komunikacji” (mass self-communication), każdy jest nie tylko odbiorcą, lecz także i nadawcą informacji; współcześnie polityka jest „polityką medialną”, co polega na umiejętności wykorzystania mediów do narzucania politycznej agendy..  zarzuty wobec koncepcji M. Castellsa.

Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej nowoczesności”) społeczeństwo ponowoczesne – główne punkty: „płynna nowoczesność” jest kontynuacją i jednocześnie przeciwstawieniem się nowoczesności (społeczeństwo jako proces): „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) nowoczesność; społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”. „płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i tożsamość jednostki i życie codzienne: „nowoczesne Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i zakotwiczone, bez długotrwałych zobowiązań (poczucie fragmentaryczności i epizodyczności); konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk na życie „tu i teraz” oraz niechęć do planów i odłożonej gratyfikacji); wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz „uwodzi” obywateli przy pomocy mediów).

nowoczesność i jej rozumienie; krytyka nowoczesności; Podsumowanie teza Webera; nowoczesność i jej rozumienie; krytyka nowoczesności; główne tematy klasycznej socjologii; dyskusja o „po-nowoczesności” – społeczeństwo ponowoczesne; globalizacja i społeczeństwo globalne; Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności”; Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”); Manuel Castells - społeczeństwo „sieci” („sieciowe”); Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności”.

Literatura (zalecana, warta Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102); Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335) Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo narodowe a globalizacja; Problem tożsamości społecznej: kosmopolityzm vs. Lokalizm). lektury z ćwiczeń: Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s. 379-387);