ZWYCZAJE, OBRZĘDY I POSTAWY ks. prof. nadzw. dr hab. Tadeusz Fitych ZWIĄZANE Z KAPLICZKAMI I KRZYŻAMI PRZYDROŻNYMI 1 ks. prof. nadzw. dr hab. Tadeusz Fitych

Cz. 1 Uwagi wstępne (A) Ziemia Kłodzka: Jeden z najpiękniejszych i kulturowo najbogatszych regionów Dolnego Śląska Powierzchnia: 1.641 km2 w tym 43% to Parki Narodowe i lasy; 200 tysięcy mieszkańców W okresie XVIII- XXI w. wzniesiono tu ok. 4.560 obiektów małej architektury sakralnej Na Ziemi Kudowskiej (płd-zach. region ZK) zbudowano 202 obiekty, czyli ok. 5 krzyży, kapliczek na 1 km2 W XIX w. statystycznie na lokalną wspólnotę Ziemi Kłodzkiej - rzędu 1.0000 mieszkańców przypadało ponad 25 krzyży i kapliczek.

(B) Tożsamość regionalna: Ziemia Kłodzka „kraina Pana Boga i Maryi” Od 1742 r. pod panowaniem Prus; antykościelna polityka władz; Kulturkampf

Czeskie odrodzenie narodowe i budzenie się tożsamości narodowej – tzw Czeskie odrodzenie narodowe i budzenie się tożsamości narodowej – tzw. „czeski zakątek”

Od domowego kącika kultowego do „krainy Pana Boga i Maryi”

Ziemia Kłodzka: Ziemia usiana przydrożnymi figurami oraz kapliczkami strzelistymi aktami i pomnikami wiary Ziemia Kłodzka: Ziemia kultywowana duchowym bogactwem licznych makro i mikrosanktuariów maryjnych oraz „zagłębiem” szopek domowych

Ziemia Kłodzka: Ziemia poprzecinana i przeorana ścieżkami i szlakami pątniczymi

Ziemia Kłodzka: bogata w liczne prestiżowe kurorty – Kudowa z k. XIX w.

Mikrokolebka powołań kościelnych: parafia św Mikrokolebka powołań kościelnych: parafia św. Bartłomieja w Kudowie Czermnej – serce „czeskiego zakątka i kuźnia ok. 60-ciu powołań w tym pierwszych trzech redemptorystów XIX w.

(C) Od połowy XX w . odnotowujemy renesans zainteresowańi badań nad małą architekturą sakralną

"Wejrzyj na udrękę moją i na boleść. I odpuść mi moje grzechy" "Wejrzyj na udrękę moją i na boleść? I odpuść mi moje grzechy" (Ps 25,18)  Ilustracja zaczerpnięta z angielskiego podręcznika emblematyki (XVIII w.).

(D) Zestawienie kategorii małej architektury sakralnej

2. Kapliczka i krzyż znak najgłębszej ludzkiej aspiracji – „twierdza zewnętrzna” Gotycka katedra, przydrożna kapliczka, krzyż... to nic innego, jak tylko znak najgłębszej ludzkiej aspiracji, tęsknoty i woli oraz sakralna przestrzeń przyjaźni pielęgnowanej z Bogiem i ludźmi. W kulturze ludowej i pobożności, przez wieki, pielęgnowaną była świadomość, że kapliczki i krzyże chronią miejscową ludność przed zarazą, morowym powietrzem, pożarem, powodzią... Postrzegane w całej ich liczbie, kapliczki i krzyże stanowiły dla miasta, wioski i osady swego rodzaju niewidzialny mur obronny - “twierdzę zewnętrzną” (por. św. Teresa Wielka).

Kluczowe pojęcia: "twierdza wewnętrzna" i "twierdza zewnętrzna"

„Twierdza wewnętrzna"

„Twierdza wewnętrzna"

Jakubowice

3. Kapliczka i krzyż w życiu społecznym Nic dziwnego, iż były one nie do przecenienia nie tylko z religijnego punktu widzenia. Stanowiły swego rodzaju „receptę na życie”, a zarazem spełniały ważną funkcję socjalizacyjną. Były zarówno miejscem wspólnotowych modlitw, wyznacznikiem standardów moralności i solidarności chrześcijańskiej, katalizatorem zwyczajów oraz kultury patriotyczno-narodowej.

Przydrożne kapliczki i krzyże usytuowane na kresach wsi, pełniły w przeszłości ważną funkcję kultową i kulturową oraz co istotne, uzmysławiały mieszkańcom rzeczywistość bycia jednym organizmem, wspólnotą - “polis”, naznaczoną starotestamentalną kulturą pielgrzymującego ludu doświadczającego wielu znaków konkretnej opieki ze strony Boga Ojca. W konsekwencji wyznaczały m.in. “świętą granicę” (+twierdza zewnętrzna”) chroniącą mieszkańców miejscowości przed wszelki złem ze strony “ojca kłamstwa”, wszelkich rozłamów, różnych form przemocy i agresji.

3. Kapliczka i krzyż w życiu religijnym Kapliczki często stawały się punktami krystalizacji miejscowych obyczajów związanych z całoroczną obrzędowością i moralnością (to w ich bliskości m.in. “sporządzano baty złodziejom”; wymierzano karę źle prowadzącym się dziewczętom, itd.). W praktyce, m.in. powracający do wsi przestępca, nawet po odbyciu kary, nie mógł tej granicy przekroczyć bez pojednania się z Bogiem i zadośćuczynienia poszkodowanym (uprzednio podobnym celom służyły średniowieczne krzyże pokutne). Ze wsi, poza ową “świętą granicę” wyrzucano wszystko co miało cechy złe, ciała samobójców, niechrzczonych dzieci, przestępców, dziewczęta i kobiety uważane za nierządnice. W pobliżu krzyży i kapliczek uprzednio zanoszono modlitwy w intencji grzeszników, a także udzielano im braterskiego upomnienia.

W nowożytnym Rzymie papieże wraz ze swym dworem, w procesji na czele której niesiono krzyż, do bram miasta, odprowadzali legatów i nuncjuszy udających się z eklezjalną misją do władców i narodów europejskich. Z podobnego typu kulturą spotykamy się u w okresie XVII- początków XIX w. Wśród ludności wiejskiej.

Do krzyży u wylotu i na rozwidleniach dróg lub do granicznej kapliczki, mieszkańcy odprowadzali wszystkich opuszczających wieś. W tych miejscach żegnano odchodzących na wojnę, na emigrację za chlebem, wyjeżdżających do szkół, poborowych idących do wojska czy też na wojnę, a także udających się na pielgrzymkę. W otoczeniu kapliczek przeżywano też radosne wydarzenia. Gromadzono się przed nimi dla zbiorowych rodzinnych fotografii np. przy okazji uroczystości weselnych (m.in. przykładem była niezidentyfikowana rodzina nowożeńców fotografująca się przy kapliczce w Jakubowicach).

Mała architektura sakralna, w sposób pośredni, przyczyniała się do wypierania kultów pogańskich (w przeszłości kapliczki stawiano na takich miejscach) i neopogańskich (zob. m.in. tzw. niem. Maibaum; czes. majka….) oraz „neutralizowała” tzw. „miejsca gdzie coś straszy”.

Mówiąc o intencjach i motywach działania fundatorów, to wznosili je m Mówiąc o intencjach i motywach działania fundatorów, to wznosili je m. in. jako: 1. sufragium dla zmarłych (nieszczęśliwe wypadki, epidemie); 2. wyraz prywatnej pobożności; 3. na rzecz obrony i wyznania wiary; 4. dla potrzeb lokalnej wioskowej liturgii; 5. czy też jako swego rodzaju religijno-moralne „drogowskazy”.

Na co dzień przydrożne kapliczki i krzyże traktowano niemalże tak, jak w kulturze prawosławnej czci się ikony, czyli nawiązując osobową relację z Jezusem Ukrzyżowanym i postaciami świętych. Stąd z jednej strony przechodzący w pobliżu krzyży i kapliczek, na znak pozdrowienia i krótkiej modlitwy zdejmowali przed nimi nakrycie głowy, przyklękali i czynili znak krzyża, a z drugiej także ich otoczenie obejmowano szczególną troską i szacunkiem, jako swego rodzaju “duchowy azyl” oraz teren uświęcony modlitwą.

Nic dziwnego, iż w miarę posiadanych możliwości, krzyże i kapliczki wielokrotnie naprawiano. Nawet po zmianie tutejszych mieszkańców, w okresie powojennym, wiele rodzin pochodzących z kresów wschodnich, spontanicznie dbało o wszystkie kapliczki, stawiając pod nimi kwiaty polne i świece.

Kapliczki, zwłaszcza bardziej okazałe, w pewnych sytuacjach zastępowały rolę kościoła jako Domu Bożego i domu modlitwy, nierzadko miały też własne odpusty (czczono m.in. “patrona wsi”; w Jakubowicach św. Jakuba Apostoła, a w Czermnej oraz w Małej Czermnej po 1742 r. Czyli nawet po utworzeniu granicy pruskiej, pielęgnowano odpust i kult św. Bartłomieja. Z wieloma śląskimi kapliczkami związane były zróżnicowane funkcje paraliturgiczne, m.in.: okresowe wieczorne modlitwy prowadzone przez tzw. „śpiewaków”;nabożeństwa majowe (powszechnie praktykowane w Kościele od połowy XIX. w.), dni krzyżowe - trzy dni przed Wniebowstąpieniem Pańskim (m.in. w Czermnej udawano się procesyjnie do trzech kapliczek),

święcenie pól (czyli majowe nabożeństwo, pielęgnowane od XVIII w święcenie pól (czyli majowe nabożeństwo, pielęgnowane od XVIII w., z prośbą modlitewną o oddalenie niszczących żywiołów i o dobre urodzaje, ze stacjami przy czterech ołtarzach - kapliczkach); procesje do kapliczek z okazji liturgicznego święta św. Marka (w dniu 25 kwietnia, patrona dobrej pogody i obfitych plonów, hodowców bydła i wikliniarzy...); we wspomnienie świętych męczenników, senatorów rzymskich Jana i Pawła (przypadało w dniu 26 czerwca; patronów chroniących od gradobicia).

Ponadto orszaki pogrzebowe, zatrzymywały się przed kapliczką na rozdrożu, praktykując pośmiertne pożegnanie się zmarłego z całą lokalną wspólnotą. W samym zaś otoczeniu kapliczek i krzyży grzebano niewinne niemowlęta urodzone przedwcześnie. Co więcej, w znacznej mierze sakralny charakter nadawano pomnikom poległych podczas I i II wojny światowej.

Duchowość i pobożność maryjną pielęgnowano, zarówno w formie wspomnianych powyżej nabożeństw “majowych”, niemalże w każdej ze wsi należących do parafii Czermna. Ponadto ważną rolę odgrywały pod tym względem same kapliczki maryjne (m.in. aż cztery w Jakubowicach stanowiły niemalże połowę obiektów tutejszej małej architektury sakralnej), a nawet swego rodzaju mikrosanktuaria i miejsca pątnicze.

Ponadto liczne uzdrowicielskie źródła i studzienki, leśne polany kultowe (Waldandacht), Boże Męki, kapliczki typu dwuosobowego, tzn. Z Matką Bożą Bolesną, akcentowały niezłomną wiarę i nadzieję Matki Boskiej trwającej pod krzyżem. Z kolei różnego typu krzyże, Męki Pańskie (Martel) i osiągające ok. 6 metrów wysokości – tzw. Grupy Ukrzyżowania – mini kalwarie, wznoszono w centrach wsi i miejscowości, a służyły one umacnianiu przyjaźni z Jezusem Ukrzyżowanym i Opuszczonym (tzw. duchowości pasyjnej).

Z kolei zmodyfikowane grupy ukrzyżowania, inne kapliczki oraz nisze akcentowały równocześnie kulty innych świętych. Najczęściej była to postać św. Jana Chrzciciela, św. Józefa, św. Franciszka (renesans kultu w XIX w. ), św. Antoniego Padewskiego i św. Floriana, a ze świętych czeskich: św. Wacława i św. Jana Nepomucena. Z kręgu polskich, czy raczej śląskich, świętych możemy wymienić jedynie św. Jadwigę Śląską przybyłą do Trzebnicy z bawarskiego Andechsu.

Dzwonniczki drewniane, kamienne i murowane (zob. m. in Dzwonniczki drewniane, kamienne i murowane (zob. m.in. Na ZK: Dańczów, Jerzykowice Wielkie, Górna Kudowa Zdrój, Malá Čermná, Ždárky, Mokřiny, zarazem kaplice), a nawet bogatsze domy wieśniacze, z sygnaturką i zawieszonym na niej dzwonkiem, zajmowały w sakralnej hierarchii ważności wysoką rangę. Generalnie mówiąc, dzwoniono celem zwołania wiernych na modlitwę, gdy ksiądz jechał do chorego, albo gdy ktoś we wsi umarł.

Natomiast dzwonniczki po stronie czeskiej funkcjonują, o dziwo, do dzisiaj. Dźwięk ich dzwonów rozbrzmiewa regularnie: w godzinach wieczornych z okazji modlitwy i w przypadku śmierci któregoś z mieszkańców. Do dzisiaj przetrwała m.in. w Ždárkach (podobnie jak mi w pobliskim Zbečniku k/Hronova i Małej Čermnej) praktyka, że na “Anioł Pański” dzwoni się w sobotnie i niedzielne południe (w sformułowaniu potocznym: na “kleknuti”) - o godzinie 20 latem i 18 zimą. Ponadto w święta i uroczystości kościelne i państwowe, tam gdzie jest to możliwe, używane są dwa dzwony równocześnie.

Należy zauważyć, iż sam dźwięk, tzn Należy zauważyć, iż sam dźwięk, tzn. bicie dzwonu od wieków miało działanie apotropeiczne (w wymiarze psychosomatycznym zmniejszało ból i stres, a także skurcz części ciała powodowany lękiem). Co więcej dzwony nie tylko zwoływały na modlitwę, zawiadamiały o śmierci, ale także odpędzały „gromy i złe duchy”, stąd m.in. tzw. dzwonek przeciwgromowy. W konsekwencji, funkcje dzwonu bywały niekiedy wypisane na jego otoku: „Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango” – żywych zwołuję, zmarłych wskrzeszam, gromy kruszę. Dźwięk dzwonu w pewnym sensie urastał do symbolu Bożej Opatrzności.

Kapliczki, a zwłaszcza krzyże drewniane z iluminowaną pasyjką, wykonaną na blasze, znaczyły regionalne i lokalne szlaki pątnicze (m.in. do Wambierzyc, Barda Śl., czy też mikrosanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Zielonej Dolinie k/Brzozowia). Były one stawiane w zasadzie co kilometr, a ostatni z nich wznoszono w miejscu, kiedy to po raz pierwszy pojawiał się widok docelowego sanktuarium. Część z nich zachowała się do dnia dzisiejszego (m.in.. na rozdrożu w Górnej Czermnej k/ Czarciej Skały; w Kudowie Zdroju przy ulicy Słonecznej prowadzącej via Jerzykowice Wlk. do Wambierzyc oraz w górnej części Brzozowia).

Przy tych krzyżach miały miejsce zbiórki lub postoje kompanii (grup) pątniczych prowadzonych najczęściej przez chrześcijań świeckich tzw. „śpiewaków” (na Opolszczyźnie i Górnym Śląsku „śpiewoków”, w j.niem. - Vorsinger). Byli to mężczyźni, pełniący nie tyle funkcję, zbliżoną do zadań kantorów w judaiźmie, którzy uświetniali obrzędy religijne, ale przede wszystkim byli oni rozmiłowani w duchowości i pobożności pasyjnej, a służyli pielgrzymom poprzez intonowanie śpiewów religijnych, inicjowanie wspólnotowych modlitw, organizowanie pielgrzymek. Oni też dbali o drewniane krzyże przydrożne i po dniu zadusznym ponawiali zakopywanie „skróconego” krzyża (na skutek nadgnicia) oraz fundowali ich nowe wersje. Pielgrzymom zarówno odchodzącym z miejsca pielgrzymkowego, jak też powracającym do rodzimej parafii, do i od najbliższego krzyża, towarzyszył już kapłan. Udawał się z liturgiczną procesją, utworzoną z ministrantów i wiernych.

Krzyże przydrożne były zwrócone do przechodnia aby zachęcać do zajęcia postawy wobec wartości krzyża oraz inspirować wiernych do daru największej miłości w relacji do Boga i bliźniego. Dla ułatwienia wiernym chwili modlitwy i medytacji, pod wiejskimi krzyżami, i na trasie lokalnych procesji (np. ze Słonego do kapliczki domkowej Matki Boskiej Bolesnej w Zielonej Dolinie k/Brzozowia stawiano rodzaj małego klęcznika, zwanego na Górnym Śląsku „ryczką” (co z kolei w gwarze poznańskiej znaczy: średniej wielkości stołek, taboret).

Do sanktuarium przychodzono w różnych celach: dla pojednania poprzez spowiedź, uzyskania egzorcyzmu, odpustu, dla uzdrowienia, w intencji rodziny, złożenia dziękczynnych darów wotywnych. Zarazem przy sanktuarium nabywano okolicznościowe pamiątki religijne i kupowano wieńce, aby w drodze powrotnej móc nimi przystroić krzyże przydrożne. Pielęgnowano także jubileusze krzyży przydrożnych. Możemy więc z całą pewnością twierdzić, iż krzyże przydrożne były ważnym świadectwem życia religijnego określonej wspólnoty parafialnej.

7. Zakończenie Krzyże stawały się „ozdobą” wioski, pagórków, skrzyżowań i rodzimych krajobrazów. Żaden z nich nie był postawiony na zasadzie przypadku. Miał swoje szczególne przesłanie i funkcję, niekiedy przypominał ważne wydarzenia z historii regionu, narodu, a nawet państwa. Nic dziwnego, że w czasach rozbiorów Polski, zakazano wnoszenia przydrożnych krzyży i kapliczek, które uważano za niebezpieczne umacnianie ducha oraz manifestację patriotyzmu i tożsamości narodowej (w Galicji, która cieszyła się największymi swobodami, zakaz ten zniesiono dopiero w 2 połowie XIX w.).

Dotychczas udało się nam ustalić jedynie niewielu fundatorów kapliczek i krzyży przydrożnych na Ziemi Kłodzkiej i ziemi kudowskiej. W Brzozowiu XIX w. (dzisiaj dzielnica Kudowy-Zdroju) – był to nieznany z nazwiska gospodarz.

Kolejna postać która w pośredni sposób przyczyniła się do rozwoju takiej postaci pobożności to jeden z pierwszych redemptorystów Ziemi Kłodzkiej O. Franz FRANZ CSsR pozostawił po sobie na Ziemi Kłodzkiej nie tylko najlepsze wspomnienia i wyróżnienia, ale także szereg ważnych dzieł: obok bardzkich kapliczek różańcowych i rozbudzonego ruchu pielgrzymkowego, liczne artykuły i książki ascetyczne, także szczególne pokłosie misji ludowych (31 X - 9 XI 1913) prowadzonych w rodzimej - czermnieńskiej parafii.

Jest nim fakt, zawieszenia w Pstrążnej (głównym XIX- nym centrum reformacji na Ziemi Kłodzkiej!) nadrzewnej kapliczki Matki Bożej. Co więcej, za namową swej matki – katoliczki (w pierwszym ćwierćwieczu XX w.), uczynił to tamtejszy protestant, cudem uratowany z wypadku konnego zaprzęgu.

Krzyże i kapliczki były zarazem przestrzenią przenikania kultur europejskich: czeskiej, niemieckiej i polskiej. W efekcie stanowiły one kulturowy, religijny i historyczny symbol społeczności lokalnej.

W całościowy sposób powyższą problematykę ukazuje wystawa: zob. ks W całościowy sposób powyższą problematykę ukazuje wystawa: zob. ks. Tadeusz Fitych, ‘Boże młyny’: krzyże i kapliczki przydrożne na pograniczu kudowsko-nachodzkim (na tropach dziedzictwa kulturowego ziemi kłodzkiej), uroczyście otwarta 1 maja 2009 r. w sali koncertowej Parku Zdrojowego w Kudowie Zdroju.

Literatura: Baldy K.–Kledzik M.: Przydrożne miejsca kultu religijnego i małe pomniki architektury w Górach Stołowych. Szczeliniec 5, 2001, s. 169–185. Baštecká, L. (ed.): Jak se žilo na kladském pomezí. Čtení ze starých pamětí a kronik. Červený Kostelec 2004. Baštecká, L. a kol.: Náchod. Historie, kultura, lidé. Praha 2004. Berent, E.: Przydrożna i podniebna. Sakralna sztuka ludowa Ziemi Kłodzkiej XVIII–XX w. Wrocław 2001. Fitych, T.: “Boże Młyny” krzyże i kapliczki przydrożne na pograniczu kudowsko-nachodzkim (na tropach dziedzictwa kulturowego Ziemi Kłodzkiej), Kudowa-Zdrój 2009. Fitych, T.: Kościelno-historyczne uwarunkowania rozwoju katolickiej parafi i Czermna w „czeskim zakątku” ziemi kłodzkiej, w: Muzeum a dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-czeskiego (Kudowa Zdrój – tożsamość i zbliżenie), pod red. R. Gładkiewicza, Kudowa Zdrój 2008, s. 57–74.

Fitych, T.: Kościół św. Bartłomieja w Czermnej – najstarsza parafi a (wzm. z 1354 r.) i centrum „starówki” Kudowy Zdroju (Refleksje na temat tytułu kościoła oraz obrzędów ludowych). Świdnickie Studia Teologiczne IV, 2007, s. 141–176. Fitych, T.: Odkrywanie „nowej twarzy” i geniuszu miejsca Kudowy Zdroju (Mała architektura sakralna a park kulturowy i krajobrazowy), Cześć 1.: Nisze, Perspective 7, 2008, nr. 1,s. 66–80. Fitych, T.: Malá Čermná: grupa ukrzyżowania – obecní kříž. Prace badawcze nad pobożnością ludową i małą architekturą sakralną czeskiego zakątka, w: Náchodsko od minulosti k dnešku . Sborník příspěvků k šedesátinám PhDr. Václava Sádla, [Náchod 2009], s. 29-65. Fitych, T.: Mała architektura sakralna – świadectwa wiary i modlitwy ludu – Bogu na chwałę, ludziom na pożytek (Czeski zakątek: Jakubowice), artykuł złożony do druku. Górecki, J.: Krzyże i kapliczki w pejzażu górnośląskim, Katowice 1999. Herzig, A.–Ruchniewicz, M. (ed.): W kraju Pana Boga. Źródła i materiały do dziejów Ziemi Kłodzkiej od X do XX wieku. Kłodzko 2003.

Hraše, J. K.: Dějiny Náchoda 1620–1740. Náchod 1994. Hrubý, V.–Royt, J.: Lidová zbožnost ve východních Čechách a v Kladsku. Náchod 1997. Jackowski, A.: Polska sztuka ludowa. Warszawa, 2007 (copyright 2002). Kontny, I.: Zabytki małej architektury w rudzkim pejzażu. In: Sztuka Sakralna Rudy Śląskiej, red. B. Szczypka-Gwiazda i M. Lubina, Ruda Śląska 2005. Pichl, M.: Police nad Metují v datech. Police nad Metují 2004. Scheer, I.: Święty Jan Nepomucen, męczennik stracony przez potomka książąt świdnickich. Wrocław 1989. Seweryn, T.: Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa 1958. Perzyński, M.: Cudowne wizerunki, kapliczki i krzyże pokutne w gminie Kłodzko. Przewodnik historyczny, Wrocław 2004.

D Z I Ę K U J Ę Z A U W A G Ę ks. prof. nadzw. dr hab. Tadeusz Fitych