Białystok, Open Access – czy tylko zalety? Dr Marek Nahotko

Białystok, Open Access Wspólna nazwa dla grupy bardzo różnych zjawisk związanych z publikowaniem treści naukowych w Sieci: –Komercyjne czasopisma naukowe; –Sponsorowane czasopisma naukowe; –Repozytoria dziedzinowe; –Repozytoria instytucjonalne; –Biblioteki cyfrowe; –Strony Web naukowców; –Wymiana i; –Zasoby w serwisach Webu 2.0…

Białystok, Open Access Co więc łączy te wszystkie serwisy? BEZPŁATNY DOSTĘP DO PUBLIKACJI NAUKOWYCH DLA tzw. UŻYTKOWNIKA KOŃCOWEGO W takim sensie tradycyjne biblioteki są również instytucjami Open Access!

Białystok, Gdzie jest więc różnica? Zastosowanie techniki komputerowej i sieci rozległych (ICT) w nauce w ogóle, w tym w publikowaniu i rozpowszechnianiu publikacji; Zmienia się nie tylko sposób udostępniania artykułów; zmienia się cała nauka: z jednej strony wielkie przedsięwzięcia eNauki i jej cyberinfrastruktury, z drugiej Nauka 2.0 i invisible colleges.

Białystok, Open Access W związku z tym zróżnicowaniem bardzo trudno mówić o zaletach i wadach OA jako całości; Większość argumentów za lub przeciw dotyczy wyłącznie określonego sposobu publikowania cyfrowego, dla innych nie mając zupełnie zastosowania; Warto więc zwracać uwagę na to, dla kogo dany typ OA ma zalety lub wady.

Białystok, Wady OA Problemy oceny jakości artykułów; Bałkanizacja artykułów rozproszonych w repozytoriach Problemy prawa autorskiego; Prestiż związany z publikowaniem OA; Ekonomiczna efektywność modeli OA; Komunizm OA; Perspektywy dla bibliotekarzy.

Białystok, Jakość artykułów Szansa na wzrost cytowań, ale: –Obawy przed przedkładaniem popularności nad jakość; –Szczególna popularność artykułów o modnych zagadnieniach kosztem ważnych, ale mniej popularnych problemów. Bez kontroli dostępu poprzez prenumeratę trudniej odszukać właściwe badania i ocenić ich jakość.

Białystok, Jakość artykułów c.d. Nowe sposoby oceny jakości spowodują wzrost ilości dostępnych prac, jednak bez oceny eksperckiej (dostępność kosztem jakości); OA ogranicza pozytywną rolę wydawców jako organizatorów recenzowania i archiwizacji wiedzy naukowej; W efekcie OA przyczynia się do rozpowszechnienia oszustw i fałszowania wyników badań.

Białystok, Jakość artykułów c.d. (Gargouri i in. 2010) Cytowania w kolejnych latach; cytowania OA nie zależą od obowiązku archiwizacji. Badania na podstawie ponad 700 tys. postprintów (po recenzji).

Białystok, Jakość artykułów OA (Swan 2010)

Białystok, Jakość artykułów c.d. Argumenty: –ICT ograniczyła przydatność scentralizowanej metody oceny jakości; –Nowe narzędzia oceny: komentarze, punktowanie, pozwalają wybrać teksty mające najlepsze oceny u najbardziej wiarygodnych użytkowników; –Czasopisma OA też mogą być recenzowane (np. czasopisma PLoS); –Recenzowanie też ma swoje wady: błędy i oszustwa zdarzają się też w czasopismach NOA (Nowak 2009);

Białystok, Jakość artykułów c.d. Argumenty c.d.: –Szersze rozpowszechnienie sprzyja powszechnej ocenie przez recenzowanie, komentowanie i dyskusje; –Sprzyja mu dostęp do dodatkowych materiałów: informacji o błędach, danych z eksperymentów, filmów, notatek, baz danych; –Problem: brak zaangażowania uczonych (Zasada : tylko 1% użytkowników komentuje regularnie). Badania i ich wyniki są coraz bardziej separowane od czasopism tradycyjnych.

Białystok, Bałkanizacja OA powoduje decentralizację komunikacji naukowej; Szczególnie repozytoria instytucjonalne i strony Web autorów skutkują bałkanizacją lub rozagregowaniem publikowania (fragmentacją na dyskretne części nie współpracujące ze sobą): –Stosowanie odrębnych narzędzi (np. systemów); –Brak standaryzacji (formaty, protokoły). Efekt: OA powoduje mniejsze możliwości współpracy interdyscyplinarnej i brak pełnego zrozumienia przejmowanej wiedzy.

Białystok, Rozproszenie repozytoriów

Białystok, Bałkanizacja c.d. Argumenty: –Nowe standardy wciąż powstają; –Bardzo istotna rola wyszukiwarek globalnych typu Google i Google Scholar: integracja wyszukiwania danych o zasobach tradycyjnych z zasobami cyfrowymi; –Serwisy typu Citeseer i Citebase agregujące rozproszone zasoby; –Możliwość dostępu do różnych zasobów: recenzowanych artykułów, blogów, list dyskusyjnych, zakładek, księgarni internetowych.

Białystok, Prawo autorskie Standardowo autor zrzeka się praw majątkowych na rzecz wydawcy, co przynosi określone konsekwencje, np. Utrudnia autoarchiwizację; Uczelnie i funduszodawcy coraz częściej wymagają udostępnienia publikacji w trybie OA.

Białystok, Prawo autorskie c.d. Argumenty: –Negocjacje z wydawcami (Sherpa/RoMEO) –Licencje typu Creative Commons –Polityka OA instytucji: zobowiązanie autorów do publikowania u takich wydawców, którzy umożliwiają archiwizację OA, nałożenie obowiązku przekazywania prac do repozytorium.

Białystok, Wydawcy a OA

Białystok, Prestiż Wciąż mniejszy prestiż publikacji OA niż umieszczanych w znanych czasopismach; Korzyści z OA mogą być niwelowane przez utratę prestiżu; Prestiż czasopisma wpływa m.in. na decyzje związane z awansami, co oczywiście wpływa na decyzje autorów; Praca umieszczona w prestiżowym źródle sama zyskuje na prestiżu; wyjęta z tego otoczenia traci go.

Białystok, Prestiż c.d. Sprzeczność: Przydatność OA polega m.in. na zapewnieniu szerszego dostępu do prac o coraz węższym zakresie, nie przeznaczonych dla czytelnika nieprzygotowanego. Prestiż autorów: wzrost cytowań, powszechne uznanie, obowiązek udostępniania w OA; Prestiż instytucji: poprzez zarządzanie własnymi zasobami możliwość bezpośredniego wpływu na wizerunek, nie tylko poprzez wydawców czasopism; Najlepiej, aby interesy autorów i instytucji były zrównoważone.

Białystok, Efektywność ekonomiczna OA jako naiwna idea bezpłatnego dostępu do kosztownych dóbr; Niechęć środowiska OA do uczciwego oszacowania kosztów publikowania; Intensywne inwestycje (koszty) usprawiedliwiają wzrost cen; Wydawcy są istotnymi uczestnikami rynku publikacji naukowych, OA może ten rynek zniszczyć.

Białystok, Efektywność ekonomiczna c.d. Argumenty: –Rynek publikacji naukowych jest zmonopolizowany, co umożliwia windowanie cen, a to psuje rynek; –Niezbędne jest precyzyjne określenie kosztów, co ułatwia OA i model opłat odautorskich; –Koszty może obniżyć istnienie repozytoriów; –Koszty nie mogą być ukryte lub dublowane, nie powinny powodować ograniczeń dostępu.

Białystok, Efektywność ekonomiczna c.d. Argumenty: –Dzięki łączeniu bibliotek w konsorcja obniżeniu uległy ceny czasopism: nie ma już problemu dostępu w Europie Zach. –Jednak Big Deal usztywnił politykę gromadzenia; –Wydawcy komercyjni stosują model płatności odautorskich windując wysokość opłat; –Biblioteki uczelniane rezygnują z prenumeraty tradycyjnej (w Polsce w 2007 r. wydały ponad dwa razy tyle na źródła elektroniczne, co na czasopisma drukowane); –W niektórych krajach UE refundowany jest VAT za czasopisma elektroniczne.

Białystok, Porównanie kosztów (Swan 2010)

Białystok, Porównanie kosztów Koszty obejmują: koszty badań, tworzenia artykułu i jego rozpowszechnienia w przeliczeniu na artykuł naukowy

Białystok, Komunizm OA? Cyberkomunizm: Socjalizm = wolny dostęp do internetu + władza dla rad (Žižek 2002); Internauci jako nowy proletariat, hakerzy jako nowi rewolucjoniści; Zasady liberalnego komunizmu: –Należy wszystko rozdawać za darmo (wolny dostęp, brak copyright); opłaty za dodatkowe usługi; –Należy zmieniać świat, nie sprzedawać dobra; –Trzeba być podzielnym, uspołecznionym; –Trzeba być kreatywnym: projektowanie, nowe technologie, nauka; –Trzeba być otwartym: bez sekretów, transparentność, swobodny przepływ informacji; wszyscy mają współpracować –Zamiast 8 godz. pracy dynamiczna i elastyczna komunikacja; –Edukacja permanentna; –Aktywne tworzenie nowych form społecznej współpracy. Sieć jako najwyższa forma rozwoju ekonomicznego.

Białystok, Komunizm OA? Informacja (szczególnie naukowa) dobrem niekonkurencyjnym, ale w wyniku rozpowszechniania tracącym wartość; Informacja zawsze miała charakter niematerialny; materialny był nośnik. Teraz nośnik też jest niematerialny; Za niematerialnym Internetem stoi potężna, całkiem materialna infrastruktura.

Białystok, Wpływ OA na biblioteki Zmiany w krótkim okresie: tworzenie zasobów OA (biblioteki cyfrowe); Zmiany w długim okresie: ograniczenie funkcji organizowania (gromadzenia, opracowania, archiwizacji zbiorów), inna realizacja pośredniczenia: informowanie, udostępnianie zbiorów (cyfrowych online); Wyjście bibliotekarzy z bibliotek do użytkowników (zespołów badawczych).

Białystok, Dziękuję za uwagę