Bezpodstawne wzbogacenie Zakład Prawa Cywilnego i Prawa Międzynarodowego Prywatnego mgr Wojciech Lamik Przedmiot: Prawo cywilne – prawo zobowiązań Studia stacjonarne dzienne

Zasada ogólna Każde przejście wartości majątkowych z jednej osoby na drugą osobę musi być prawnie uzasadnione. Jeżeli przesunięcie majątkowe nastąpiło bez nieuzasadnionej w świetle obowiązującego systemu prawnego podstawy, wówczas ten, kto wartość jakąś utracił, może żądać jej zwrotu od tego, na kogo ona bezpodstawnie przeszła. Bezpodstawne wzbogacenie jest odrębnym zdarzeniem, kreującym stosunek zobowiązaniowy.

Na podstawie jakich zdarzeń może dojść do bezpodstawnego wzbogacenia przez działanie wzbogaconego przez działanie tego, czyim kosztem wzbogaca się ktoś drugi przez działanie osoby trzeciej wskutek zdarzeń niemających w ogóle charakteru działań ludzkich

Przesłanki Art. 405 KC wskazuje cztery ogólne przesłanki powstania roszczenia z tego tytułu. Są nimi: wzbogacenie jednego podmiotu zubożenie drugiego podmiotu związek między wzbogaceniem a zubożeniem bezpodstawność wzbogacenia

Wzbogacenie jednego podmiotu Uzyskanie jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci. Może polegać na: Nabyciu jakichś praw lub powiększeniu ich zakresu (np. art. 194 KC), Umocnieniu istniejących praw, Używaniu cudzych praw lub na korzystaniu z cudzych usług uzyskiwanych zazwyczaj odpłatnie, Zwolnieniu z długu lub na zniesieniu praw rzeczowych obciążających rzeczy wzbogaconego. Wiedza ani wola osoby wzbogaconej nie mają znaczenia.

Zubożenie drugiego podmiotu Także musi przybrać postać majątkową, może ono polegać na: ubytku określonego przedmiotu z majątku zubożonego, nieodpłatnym świadczeniu usług przez zubożonego lub na naruszeniu przysługujących mu praw, zubożeniu o utracone korzyści, wykonywaniu cudzego zobowiązania, jeżeli zubożony działał w błędnym przeświadczeniu, że spełnia własne zobowiązanie.

Związek między wzbogaceniem a zubożeniem Korzyść majątkowa ma być uzyskana kosztem innej osoby; nie mylić ze związkiem przyczynowym dot. odpowiedzialności odszkodowawczej. Do zdarzeń powodujących z jednej strony zubożenie, a z drugiej strony wzbogacenie należą w szczególności: działanie samego zubożonego, działanie wzbogaconego, działanie osoby trzeciej, zdarzenie niebędące działaniem ludzkim.

Bezpodstawność wzbogacenia Wzbogacenie kosztem zubożonego musi nastąpić bez podstawy prawnej, Podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić czynności prawne, decyzje administracyjne lub inne zdarzenia prawne określone w przepisach prawnych.

Bezpodstawność wzbogacenia Przepisy o zwrocie bezpodstawnego wzbogacenia, objęte przez art. 405-409 KC, mają znaczenie ogólne i znajdują zastosowanie, ilekroć z innych postanowień Kodeksu lub ustaw szczególnych nie wynika nic innego.

Nienależne świadczenie Szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia. Wzbogacony uzyskuje w tym przypadku korzyść w następstwie działania zubożonego podjętego przez niego w celu wykonania określonego zobowiązania (zaspokojenia wierzyciela).

Nienależne świadczenie Sytuacje, w których zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia: brak zobowiązania odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia nieosiągnięcie celu świadczenia nieważność czynności prawnej

Brak zobowiązania Gdy świadczący w chwili spełniania świadczenia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany albo świadczył ponad swoje zobowiązanie. Jednocześnie był przy tym w błędzie, sądząc, że spełnione świadczenie się należy.

Odpadnięcie podstawy prawnej Świadczenie jest nienależne wówczas, gdy w chwili jego spełnienia miało podstawę prawną, która odpadła. Np. uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli (art. 88 KC), odwołanie darowizny (art. 898 KC).

Nieosiągnięcie celu świadczenia Zubożony świadczy na rzecz wzbogaconego w przekonaniu, że później, przy współudziale odbiorcy świadczenia, zostanie osiągnięty zamierzony cel, który stworzy podstawę prawną świadczenia, co jednak nie nastąpiło. Błąd dotyczy dalszego biegu wydarzeń, a nie aktualnej sytuacji prawnej.

Nieważność czynności prawnej Gdy zubożony świadczył na podstawie zobowiązania wynikającego z (bezwzględnie) nieważnej czynności prawnej. Nie ma znaczenia, z jakiego powodu ta czynność jest nieważna.

Roszczenie o wydanie wzbogacenia Art. 405 KC – kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Roszczenie o zwrot jest mierzone wartością mniejszą – zubożony nie może żądać więcej, niż wynosi jego uszczerbek albo korzyść uzyskana przez wzbogaconego.

Roszczenie o wydanie wzbogacenia Jeżeli przedmiot wzbogacenia został przez wzbogaconego zbyty, utracony lub uszkodzony, powinien on zwrócić wszystko, co uzyskał w zamian za ten przedmiot, jako naprawienie szkody (surogaty – art. 406 KC). Jeżeli taki zwrot nie byłby możliwy, wzbogacony powinien zwrócić wartość korzyści wyrażonej w pieniądzach.

Roszczenie o wydanie wzbogacenia jeżeli bezpodstawnie wzbogacony zużył już lub utracił uzyskaną bezpodstawnie korzyść majątkową w ten sposób, że nie jest już wzbogacony, wówczas nie ciąży na nim obowiązek zwrotu wartości korzyści. Wyjątek: wzbogacony obowiązany jest zwrócić całą uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy wyzbywając się jej lub zużywając ją, „powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu”.

Przedawnienie Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu wg zasad ogólnych, a więc po upływie 10 lat lub 3 lat, jeżeli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi świadomość braku zobowiązania zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów spełnienie niewymagalnego świadczenia

Świadomość braku zobowiązania Nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, a więc gdy nie działał pod tym względem w błędzie. Wyjątki – jeżeli spełniający świadczenie świadczył: z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu (świadczenie spełnione pod naciskiem okoliczności), w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (nie ma znaczenia, dlaczego czynność prawna jest bezwzględnie nieważna).

Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego Jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, chociaż brak jest podstawy prawnej. Na rzecz zachowania tych świadczeń przez wzbogaconego przemawiają względy moralne, które spełniający świadczenie powinien uznać również wtedy, gdy działał w błędnym przekonaniu, że ciąży na nim prawny obowiązek świadczenia.

Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów Roszczenia po upływie terminów przedawnienia nie wygasają, lecz nie mogą być przymusowo dochodzone – jest to zobowiązanie prawne, ale już niezaskarżalne. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku zobowiązań z gier i zakładów.

Spełnienie niewymagalnego świadczenia Jeśli ktoś spełni świadczenie, zanim stało się ono wymagalne, nie może żądać jego zwrotu, chociażby błędnie sądził, że termin wymagalności już nadszedł.

Przepadek świadczenia Do przesłanek zastosowania art. 412 KC należy świadome spełnienie świadczenia w zamian za dokonanie czynu: zabronionego przez prawo w celu niegodziwym

Czyn zabroniony Czyny zagrożone sankcjami karnymi, Świadczenie musi zostać spełnione świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego.

Cel niegodziwy Taki czyn nie musi być zabroniony przez prawo. Cel niegodziwy – stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny. Realizacja takiego stanu rzeczy musi być zamierzona co najmniej przez świadczącego i znana drugiej stronie. Ze względu na naganne motywy działania takie zasługują na szczególne potępienie.

Skutki Po spełnieniu przesłanek, sąd uzyskuje kompetencje do wydania konstytutywnego orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu Państwa przedmiotu spełnionego świadczenia. Jest to uprawnienie sądu, nie musi z niego korzystać.

Dziękuję za uwagę

Literatura Zbigniew Radwański, Adam Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Witold Czachórski, Adam Brzozowski, Marek Safjan, Elżbieta Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu.