Historia prawa małżeńskiego osobowego, rodzinnego i opiekuńczego konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 2013 2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002 3/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998 4/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 6/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001 Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

Prawo przedrozbiorowe

Prawo małżeńskie osobowe 1 Reguluje stosunki osobowe między małżonkami Od XIII w. charakter wyznaniowy Świecka forma zawarcia małżeństwa (wczesne średniowiecze) Zawarcie poprzez: pożycie, porwanie (skargi na synodzie wrocławskim w 1248 r. legata papieskiego), kupno (umowa realna, przekształcenie w kupno władzy, później z ceny kupna wykształca się wiano) Dozwolona poligamia, snochactwo, lewirat, zakaz endogamii Zmówiny (późniejsze zaręczyny, sponsalia de futuro): ustalenie stron, terminu, warunków majątkowych, wzajemne prezenty (obrączka od przyszłego zięcia, różdżka od przyszłego teścia) – traktowane jako zakład (vadium); kary za zerwanie Zdawiny; przenosiny, pokładziny

Prawo małżeńskie osobowe 2 Kościelna forma zawarcia małżeństwa Wpływ Kościoła katolickiego: monogamia, małżeństwo in facie ecclesiae; consensus facit nuptias, teoretycznie nie wystarczają zmówiny (sponsalia de futuro), ale uznaje się zmówiny + pożycie fizyczne; od 1215 r. obowiązkowe trzykrotne zapowiedzi i świadkowie (szlachta wywalczyła zawieranie ślubu w domu i brak zapowiedzi) Do XVI w. małżeństwa świeckie akceptowane przez Kościół jako ważne ale tajemne Od 1577 w Polsce obowiązują uchwały dekretu Tametsi – obowiązkowa forma zawarcia małżeństwa przed właściwym plebanem i dwoma świadkami pod rygorem uznania za małżeństwo tajemne = nieważne; egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu; dopuszczalna separacja, przywilej Pawłowy (dozwolenie nowego małżeństwa w przypadku konwersji na chrześcijaństwo), dyspensa papieża od małżeństwa zawartego lecz niedopełnionego [mniejsze rygory nierozerwalności w innych wyznaniach] Małżeństwo poddanych 1511 konstytucja: zakaz uzależniania małżeństwa poddanego od zgody pana, w praktyce jednak pobierane opłaty

Prawo małżeńskie osobowe 3 Ważność małżeństwa w prawie kościelnym Przeszkody małżeńskie w średniowieczu wiek, pokrewieństwo (w linii bocznej 7 stopień, zawsze w linii prostej), powinowactwo, pokrewieństwo duchowe, śluby zakonne, porwanie kobiety wbrew jej woli, odmienność wyznania, impotencja Uzupełnienie przeszkód w okresie nowożytnym wiek [prawo polskie K12, M15], pokrewieństwo (w linii bocznej 4 stopień, zawsze w linii prostej), powinowactwo, pokrewieństwo duchowe, adopcja, śluby zakonne, wyższe święcenia duchowne, pozostawanie w małżeństwie, cudzołóstwo porwanie kobiety wbrew jej woli, odmienność wyznania, impotencja; od niektórych możliwa dyspensa papieża Wady konsensusu małżeńskiego w średniowieczu błąd co do osoby, przymus, brak świadomości (choroba umysłowa, niedorozwój); zabezpieczająca funkcja trzykrotnych zapowiedzi (oprócz rycerstwa), nierozerwalność, możliwe stwierdzenie nieważności Uzupełnienie wad konsensusu w okresie nowożytnym

Prawo małżeńskie osobowe 4 Ważność małżeństwa w prawie świeckim Prawo litewskie – różność pochodzenia społecznego Prawo polskie – faktyczną przeszkodą brak zgody rodziców i gorsza sytuacja dzieci z małżeństw z plebejkami Utrudnianie ponownego zamążpójścia wdowom Rozwiązanie małżeństwa Prawo świeckie – Polska do XIII w. rozwód; obopólna zgoda albo oddalenie przez męża (cudzołóstwo, bezpłodność, nastawianie na życie męża – w przypadku nieudowodnienia zemsta rodziny i odszkodowanie za porzucenie); proskrypcja męża Prawo kościelne – stopniowo wprowadzenie w życie zasady nierozerwalności; możliwość dyspens od małżeństwa zawartego niedopełnionego; przywilej Pawłowy Kościół protestancki i prawosławny szeroki katalog przesłanek rozwodu W Kościele katolickim możliwość separacji Problem właściwości sądowej Problem relacji mąż-żona

Prawo rodzinne 1 Regulacje głównie normy moralne i obyczajowe Szeroka regulacja w projekcie kodeksu z 1778 r. (wpływy oświeceniowe) Podstawowe terminy: pokrewieństwo w linii prostej, pokrewieństwo w linii bocznej, stopień pokrewieństwa (wg komputacji rzymskiej liczba urodzeń z obu stron, w komputacji kanonicznej liczba urodzeń z jednej strony) Władza matki W prawie średniowiecznym do 7 roku życia W projekcie kodeksu 1778 novum: rządy ojca i matki Władza ojca Wczesne średniowiecze: prawo sprzedaży dziecka Stale prawo karcenia dzieci Koniec władzy wobec synów wraz z ich dojrzałością; zakaz używania do tego momentu osobnej pieczęci = brak zdolności do czynności prawnych (SKW filii cum patribus una persona iuris fictione censentur] Wydzielenie dóbr dla synów: ok. 20 lat jeśli żonaci ojciec wydziela majątek po zmarłej matce – bona materna, jeśli ojciec jest marnotrawcą, to gdy syn ma 15 lat; samodzielne rozporządzanie dobrami gdy 24 lata; syn samodzielnie dysponuje majątkiem zdobytym i wysłużonym (peculium castrense et quasi castrense) Wydział (nadanie gruntu) i wymowa (dożywocie) w prawie wiejskim – przed księgami wiejskimi

Prawo rodzinne 2 Dzieci prawe i nieprawe Bękart, wyleganiec, pokrzywnik; pogarszanie ich sytuacji pod wpływem nauki Kościoła (nie wchodzą do rodziny ojca, nie dziedziczą po nim nazwiska i majątku, nie dziedziczą szlachectwa) Rodzaje legitymacji: do 1578 r. per subsequens matrimonium = przez późniejsze małżeństwo (także w prawie kanonicznym oraz prawo króla Konstytucja 1578 (potwierdzona 1635) kasuje ww. metody legitymacji, wymagana uchwała sejmu 1768 ponownie per subsequens matrimonium ale bez nabycia praw szlacheckich Król miał stale prawo legitymacji w prawie miejskim Adopcja W Polsce już XIII w.; często adopcja zięcia celem przekazania nieruchomości, rzadko w prawie miejskim Okres nowożytny głównie celem przekazania nieruchomości, bez zrywania więzi adoptowanego ze swą rodziną naturalną, nazwisko adoptującego przejmuje w chwili jego śmierci Za zgodą krewnych przysługuje także kobiecie Akt odwołalny Adopcja do herbu (bez praw majątkowych celem nobilitacji), zakazana 1616 r. Rzadka adopcja braterska – w istocie ustalenie wzajemnego dziedziczenia

Prawo opiekuńcze 1 Opieka nad nieletnimi Pierwotnie w interesie majątku rodziny, okres nowożytny większa uwaga na osobie pupila Opieka to uprawnienie krewnych, prawo do udziału w dochodzie z majątku pupila Rodzaje opieki: testamentowa (tutela testamentaria, ojcowska); ustawowa (tutela legitima, przyrodzona, naturalna); urzędowa (gdy brak opiekuna testamentowego lub ustawowego Opieka testamentowa w prawie ziemskim uregulowana w Statucie Warckim 1423 r.: prawo ojca do wskazania nawet osoby spoza krewnych; możliwość ustanowienia przed: król, urząd ziemski lub grodzki, gdy niebezpieczeństwo śmierci przed szlachcicem + dygnitarzem ziemskim, także przed notariuszem publicznym W średniowiecznym prawie ziemskim opieka naturalna przynależy wdowie, ewentualnie krewnym po mieczu i w dalszej kolejności po kądzieli; w Małopolsce XV-XVI niekiedy osoba opiekuna wyznaczana w drodze licytacji, to tzw. lotunek Opieka urzędowa: do poł. XVII w. opiekuna wyznacza król, później sąd grodzki albo ziemski, król jako władza nadopiekuńcza Tendencje w projektach kodeksów z 1778 r. i Stanisława Augusta Poniatowskiego: opieka jako sprawa społeczna

Prawo opiekuńcze 2 Obowiązki opiekuna w prawie ziemskim w okresie nowożytnym: 1565 obowiązek sporządzenia na początku opieki inwentarza do rozliczeń Zakaz alienacji i obciążania dóbr opiekuna bez zgody sejmu Sąd pozbawia opieki w przypadku nienależytego wykonywania obowiązków W przypadku zwłoki z wydaniem za mąż 18 letniej szlachcianki, może ona zwrócić się do krewnych albo króla o wydanie za mąż 1775 wynagrodzenie 10% dochodu z dóbr pupila Obowiązek corocznych sprawozdań Opieka w prawie miejskim (zob. także ksero z Tytułów Bartłomieja Groickiego) Obowiązkowy inwentarz Opiekuna wyznacza urząd miejski (rada) Tworzone są urzędy opiekuńcze Z upływem czasu zwiększa się rola opieki testamentowej

Prawo opiekuńcze 3 Opieka w prawie wiejskim Rzadko inwentarze Wyznacza rodzic, urząd wiejski (sołtys z ławą) albo właściciel wsi Kuratela Opieka nad dorosłymi, termin z prawa rzymskiego Ciężko chorzy fizycznie i psychicznie, upośledzeni, starcy, marnotrawcy, od XVI w. osoby w wieku sprawnym lecz przed pełną dojrzałością Ustanawiali podopieczni lub na wniosek rodziny, król wyznacza dla marnotrawcy Kurator asystuje w sprawach przekraczających zwykły zarząd, w przypadku niedołężnych osób także świadczy niezbędną pomoc

Prawo w kodeksach zaborczych

Osobowe prawo małżeńskie 1   Najstarsze wyłomy od systenu wyznaniowego: Ehepatent 1783, PPK 1794 dwoistość: umowa i sakrament  system mieszany System laicki. F konstytucja 1791, dekret 1792 małżeństwa przed urzędnikiem świeckim, rozwód; w D od 1875, BGB 1896 System mieszany (świecko-wyznaniowy). 1783, kodeks józefiński dla Galicji z 1787, ABGB, PPK, Królestwo Polskie 1825-1836; umowa cywilna ale z uwzględnieniem norm wyznaniowych: ważność, separacja i rozwód wg cywilnego, ślub w świątyni, zakaz rozwodów dla katolików PPK Żydzi i niechrześcijanie mogą zawrzeć przed sądem A od II poł XIX w. nieuznane wyznania i bezwyznaniowcy śluby cywilne; tzw. małżeństwo cywilne z konieczności gdy duchowny odmawia z powodu, którego nie ma w prawie cywilnym GB, I, E – wybór formy wyznaniowa albo świecka System wyznaniowy – ZP, od 1836 KP prawo o małżeństwach; przepisy państwa dostosowane do wyznaniowych; sądy właściwe wyznaniowe, zawarcie tylko wyznaniowe, bezwyznaniowcy nie mogą ślubów cywilnych

Osobowe prawo małżeńskie 2 Zawarcie małżeństwa – KP do 1825 duchowni, najpierw dokonują aktu stanu cywilnego, następnie asystują przy ślubie wyznaniowym, dwa typy ksiąg; PPK najwięcej przeszkód: zrywające (nieważność i karalność np. bigamia, różnica stanu, zdrada małżeńska w poprzednim małżeństwie jako przyczyna rozwodu) i wstrzymujące (upoważnia stronę do skargi o nieważność, np. małżeństwo między przyspasabiającym a przysposobionym, przymus, podstęp, omyłka, brak wieku; ujawnienie przeszkody przed ślubem uniemożliwia zawarcie) F 1792 uchylenie np. zgody rodziców, co poprawia sytuację kobiet; z pokrewieństwa tylko prosta i rodzeństwo KN więcej przeszkód: 15 i 18 lat ale zgoda do 21 i 25 lat! Pytanie o radę jeszcze 25 i 30 lat!; 1907 bez pytania i zawsze od 21 lat Systemy mieszane może być niezgodność norm – np. PPK zakaz miedzy stanami, czego brak w prawie kościelnym ZP całość z respektowaniem prawa wyznaniowego   Ustanie małżeństwa Rewolucja urzędnik KN sąd po postępowaniu przygotowawczym (zniesione 1816 po protestach, przywrócono 1884) D rozwody 1875, dla katolików separacja od stołu i łoża Mieszany – zależy od wyznania Wyznaniowy – zależy od wyznania Jurysdykcja w sprawach małżeńskich Świeckie i mieszane sądy państwowe (w mieszanych do cywilnego wprowadzone pewne przepisy kościelne; 1825-1836 o przepisach kościelnych informuje sąd obrońca węzła małżeńskiego) Wyznaniowe sąd kościelny Stosunki osobowe małżonków KN żona wieczyście małoletnia; „trzymanie nałożnicy w domu wspólnym” – jedyny wyjątek obciążający męża ABGB mąż przedstawicielem ustawowym

Prawo rodzinne Władza rodzicielska   Władza rodzicielska KN – władza ojca (obu dopiero od 1970); 1889 ustawa o ochronie sądowej dzieci dręczonych lub moralnie opuszczonych KCKP – oboje rodzice, zniesienie środki przymusu (przymus fiz. i odosobnienie) na rzecz karcenia domowego, novum – sankcje za nadużycia BGB i nowelizacje ABGB kontrola władzy rodzicielskiej Dzieci nieślubne KN – dziecko ze ślubu pochodzi od ojca, dziecko spoza ślubu do 1912 nie może dochodzić ojcostwa, by nie zakłócać rodziny; 1/ naturalne (uznanie przez ojca albo pers subsequens matrimonium) 2/ ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie można w ogóle legalizować, tylko ograniczona alimentacja) KCKP łagodzi KN, ułatwienie per subsequens dla naturalnych, poszukiwanie macierzyństwa, obowiązek utrzymania i wychowania wszystkich dzieci PPK legitymacja przez: per subsequens, orzeczenie sądu, uznanie, reskrypt ministra sprawiedliwości na wniosek ojca ABGB brak praw takich jak legalne, od 1914 dziedziczenie w obrębie rodziny matki i ułatwienie adoptowania rodzicom swego nieślubnego dziecka Adopcja PPK pisemna umowa zatwierdzona przez władzę; adoptujący: min. 50 lat, kobieta albo mężczyzna, brak praw do majątku adoptowanego, adoptowany ma nazwisko ale nie wchodzi do rodziny KN adopcja dotyczy tylko majątku do przekazania w razie bezpotomnej śmierci; 50 lat i pełnoletni KCKP ułatwienie w stosunku do KN (z 6 do 3 lat utrzymywanie małoletniego przed adopcją); małe zastosowanie

Prawo opiekuńcze Dla pozbawionych zdolności prawnej całkiem i w stopniu ograniczonym PPK 1/ opieka – osoba i majątek, 2/ kuratela – osoba i jej wychowanie, niewiele czynności majątkowych 3/ doradztwo przydane – uczestnictwo w czynności prawnej dla jej ważności np. kobiety niezamężnej Pod opieką: niepełnoletni, chorzy umysłowo, marnotrawcy, głuchoniemi, głupsi, niewidomi, nieobecni o nieznanym miejscu pobytu Przyjęcie opieki obowiązkowe pod sankcjami Wykluczeni opiekunowie: kobiety oprócz matki i babki, skazani na ciężkie przestępstwa, urzędnicy cywilni i wojskowi, Żydzi wobec chrześcijan, ojczym wobec pasierba, trwale chorzy, po 60 lat nadzór sądu opiekuńczego; konieczny inwentarz; brak wynagrodzenia chyba że czymś się wyróżnił KN po śmierci drugi rodzic przejmuje władzę; ojciec albo matka mogą wyznaczyć opiekuna; kontrola rady familijnej po 3 z każdej rodziny KCKP wzorem pruskiej; rada opiekuńcza nad dziećmi pozamałżeńskimi ABGB pod kontrolą sądu opiekuńczego – on powołuje opiekuna i wydaje zezwolenia w sprawach ważnych i wątpliwych; księga opiekuńcza o przebiegu opieki; nowela: opieka generalna przez organ administracji publicznej

Prace kodyfikacyjne w okresie międzywojennym

Prawo pozaborcze Pozaborcze trzy systemy zawarcia małżeństwa: świecki, wyznaniowy i mieszany Świecki BGB, zawarcie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego; dopuszczalny rozwód; jurysdykcja sądy powszechne Wyznaniowy system zabór rosyjski prawo o małżeństwie 1836; prawo religijne przesądza o ważności małżeństwa i dopuszczalności rozwodu; niedopuszczalność małżeństwa osób nie należących do uznanych związków wyznaniowych i przez bezwyznaniowców; ustawa z 1836 r. została zastąpiona dla katolików w 1918 r. kodeksem prawa kanonicznego Mieszany – zabór austriacki; zawarcie małżeństwa przed duchownym, forma świecka dla bezwyznaniowców i wyznawców religii nieuznanych; jurysdykcja sądów państwowych; niedopuszczalność rozwodów dla katolików Teren Pisza i Orawy: po 1922 r. do wyboru laickie prawo węgierskie albo ABGB Dominująca rola męża, ograniczenie w czynnościach prawnych żony, najistotniejsze ograniczenia usunięte nowela z 1921 r. Dyskryminacja dzieci nieślubnych (troska o rodzinę legalną) Poprawa sytuacji prawnej dzieci w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej z 1938 r. (prawo o stosunkach miedzy rodzicami i dziećmi)

Próba kodyfikacji systemu małżeńskiego osobowego Postulat szybkiego ujednolicenia W Komisji Kodyfikacyjnej brak jednomyślności ; większość – fakultatywne śluby cywilne 1920 tezy prof. W.L. Jaworskiego, wycofał się pod naciskiem m.in. Kościoła katolickiego 1924 początek prac podkomisji prof. K. Lutostańskiego; projekt gotowy 1929, ogłoszony drukiem z uzasadnieniem 1931 - jednolita regulacja bez względu na wyznanie, zasada równości obywateli - zawarcie małżeństwa alternatywne: przed urzędnikiem stanu cywilnego albo przed duchownym; duchownemu przedkłada się zaświadczenie z USC o braku przeciwskazań do zawarcia małżeństwa; duchowny przesyła protokół do USC; na jego podstawie akt ślubu  skutki w prawie cywilnym - separacja, po 3 latach możliwość przekształcenia w rozwód także dla katolików  regulacja przeciw zmianom wyznania - jurysdykcja sądów powszechnych (wyznaniowe tylko w sprawach religijnych)

Protesty wobec projektu Lutostańskiego, zwłaszcza Kościoła katolickiego; wiece protestacyjne; sprzeciw Kościoła prawosławnego i zjazdu rabinów 1934 dwa niezależne od Komisji Kodyfikacyjnej projekty katolickie: J. Jaglarza i Z. Lisowskiego Praktyka prawna 1/ właściwość prawa przesądzało prawo prywatne międzydzielnicowe; w procesie rozwodowym decyduje miejsce zamieszkania, o miejscu zam. żony decyduje miejsce zam. męża; praktyka przeprowadzki na rok w dogodne miejsce (b. zabór rosyjski) 2/ praktyka zmiany religii; liberalny wileński konsystorz kalwiński 3/ sądy kościelne nie uwzględniają jurysdykcji świeckiej – np. rozwody prawosławne; brak skutków w prawie cywilnym, są w prawie religijnym; niebezpieczeństwo legalnej bigamii, problemy w zakresie prawa spadkowego, prawa do emerytury po zmarłym małżonku

Prawo rodzinne i opiekuńcze 1919 zniesienie opieki stanowej na ziemiach nadbużańskich i rozciągnięcie rad familijnych z KCKP 1921 kobiety prawo do rad familijnych i sprawowania opieki 1939 ustawa ułatwiająca przeprowadzenie adopcji: w interesie dziecka (do 7, nawet 12 lat) Prace kodyfikacyjne nad prawem rodzinnym lata 20-te S. Gołąb Wstępny projekt 1934; powołana podkomisje prace nad prawem o stosunkach rodziców (1938) i dzieci i o urzędzie opiekuńczym (1938); połowicznie nowoczesne: - równe prawa ojca i matki, w interesie dziecka - uprzywilejowanie ojca w zarządzie majątkiem dziecka - zrównanie dzieci pozamałżeńskich ze ślubnymi z wyjątkami