Realizm prawniczy

Podstawowe założenia realizmu prawniczego Nurt w prawoznawstwie traktujący prawo jako element realnego świata, w opozycji bytu i powinności umiejscowiony po stronie bytu i poddający się badaniu tak, jak każdy inny fakt społeczny. Realizm prawniczy definiuje prawo jako zespół faktów społecznych lub psychicznych związanych z normami prawnymi, takich jak np. przeżycia psychiczne lub zachowania ludzkie.

Realizm prawniczy charakteryzuje się przyjęciem koncepcji faktycznej obowiązywania normy, zgodnie z którą norma obowiązuje, jeżeli: Jest dostatecznie prawdopodobne, że będzie realizowana lub w przypadku jej naruszenia, sankcjonowana przez odpowiednie organy państwa (tzw. „teoria przepowiedni”) Adresaci norm prawnych uznają je za obowiązujące, choćby w taki sposób, że w większości nie będą skłonni do stawiania oporu, gdy za przekroczenie danych norm będzie wymierzana sankcja („teoria uznania”).

Jak widać, dla realistów nie jest istotne to, czy norma pochodzi od kompetentnego prawodawcy (pozytywizm prawniczy), ani to jakie wartości wyraża (prawo natury). Realiści przyznają moc obowiązującą normie, gdy jest ona dostatecznie często realizowana przez jej adresatów oraz, gdy w razie jej przekroczenia dostatecznie często będzie wymierzana sankcja, ewentualnie, gdy norma ta będzie co najmniej budzić poczucie powinności postępowania we wskazany w niej sposób.

Wersje realizmu prawniczego: Psychologiczny - Istota prawa tkwi w przeżyciach ludzkich – prawo jako zespół faktów psychicznych. Ludzie w rzeczywistości kierują się swoimi przeżyciami i emocjami, a nie aktami prawnymi. Jednym z przedstawicieli nurtu jest Leon Petrażycki. Socjologiczny - Przedstawiciele tej koncepcji koncentrują się na działaniu prawa. Upatrują istoty prawa w zachowaniach ludzkich – prawo jako zespół faktów społecznych. Za prawo uważa się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych zachowaniach ludzi lub w decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne.

Skandynawski realizm prawniczy Skandynawski realizm prawniczy główny nacisk kładł na funkcjonowanie prawa w społeczeństwie, a zwłaszcza analizę społecznych skutków norm prawnych, oraz na aspekty psychologiczne prawa. Według realistów nauki prawne powinny badać określone zachowania ludzi oraz ich przeżycia psychiczne. 

Realizm skandynawski jest połączeniem realizmu amerykańskiego, szkoły psychologicznej i szkoły socjologicznej. Kładzie nacisk na prawo w działaniu, odrzuca to co odrzucał realizm amerykański, zarzucając prawu naturalnemu zbytnią metafizykę, zarzucając pozytywizmowi prawniczemu, że prawo to nie tylko reguły, że prawo jest pojęciem szerszym, jak również zarzucał pozytywizmowi prawniczemu, że próba wskazania metod nauki prawa i zaliczania ich do metod formalno- dogmatycznych jest zwężeniem problemu praw- skoro prawo to więcej niż reguł, to również badanie prawa to więcej niż logika formalna i dogmatyka. Prawo jest faktem psychicznym, ale rozpatrywanym globalnie, czyli w społeczeństwie. Jest czymś ponad rzeczywistością, fakt psychologiczny, ale nie tak jak mówił Petrażycki: „w moim umyśle, tylko fakt psychiczny odbierany przez ogół społeczeństwa, rozpatrywany globalnie”.

Realizm prawniczy Leona Petrażyckiego

Rozpatrywał prawo w kontekście przeżyć emocjonalnych Rozpatrywał prawo w kontekście przeżyć emocjonalnych. Emocje to inaczej impulsje. Emocje są rodzajem psychicznej presji zmuszającej nas do działania. Są częścią podświadomego popędu i elementarnym, organicznym doznaniem akceptacji lub sprzeciwu. Z tego względu popychają nas do różnych działań lub odpychają od zaangażowania się w jakieś czynności.

Według psychologicznej teorii prawa Petrażyckiego istotą prawa są określone zjawiska psychiczne. Emocje etyczne to szczególny rodzaj przeżyć psychicznych odczuwane jako narzucające się poczucie powinności postąpienia w określony sposób. Emocje etyczne mogą mieć charakter jednostronnie imperatywny, wtedy gdy nakazują zachować się w określony sposób wobec innego podmiotu bez poczucia, by temu podmiotowi to się od nas należało (emocje moralne). Emocje etyczne mogą mieć również charakter imperatywno-atrybutywny, jeżeli odczuwane są jako nakazy zachowania się wobec kogoś innego, połączone z odczuciem iż ten ktoś mógłby domagać się od nas tego zachowania (emocje prawne).

Według Petrażyckiego prawo sprowadza się do emocji imperatywno-atrybutywnych. Norma prawna z kolei jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej. Z prawem pozytywnym mamy do czynienia, gdy przeżyciu prawnemu towarzyszy wyobrażenie sobie faktu prawotwórczego, np. aktu ustanowienia przez kogoś danej powinności. W przeciwnym razie mamy do czynienia z tzw. prawem intuicyjnym, nie mającym nic wspólnego chociażby z wyobrażeniem aktu twórczego.

Siła norm prawnych wynika z emocjonalnego przeżycia ich słuszności albo jej braku. Prawo jako przedmiot i rodzaj emocji zawiera w sobie dwa podstawowe elementy składowe: przeżycie obowiązku i przeżycie uprawnienia. Poczucie i przeżycie obowiązku zmusza nas do respektowania określonych nakazów. Sfera moralności opiera się tylko na emocjach obowiązku. Prawo jest bogatsze o element uprawnienia.

Uprawnienie jest silną psychiczną emocją dającą nam poczucie bezpieczeństwa, ponieważ możemy domagać się względem siebie odpowiadającego nam czyjegoś postępowania. Przeżycie uprawnienia ma charakter roszczeniowy, uaktywnia potrzebę realizacji swych oczekiwań w postaci prawa. Ze względu na sferę uprawnienia Petrażycki wyżej ceni prawo od moralności.

Prawo jak czynnik zmian społecznych L. Petrażycki podkreślał, że ustanowione prawo może być używane jako instrument zamierzonych przekształceń w życiu społecznym. W jego rozumieniu prawo z jednej strony jest rezultatem procesów społeczno-psychicznych, a z drugiej – „jest czynnikiem życia społeczno-psychicznego i jego rozwoju, wywołuje dalsze procesy w sferze psychiki i postępowania indywidualnego i masowego oraz rozwoju jednostek i mas”. Petrażycki uważa, że prawo oddziałuje motywacyjnie i wychowawczo. W pierwszym przypadku chodzi o pobudzenie czy hamowanie motywacji do określonych działań bądź zaniechań. Oddziaływanie wychowawcze polegać ma na rozwijaniu i utrwalaniu pewnych cech charakteru.

Krytyka pozytywizmu i prawa natury Petrażycki opisywał pozytywizm prawniczy jako teorię „kulejącą” zaś prawo natury jako „fikcyjną”, gdyż to co stanowiło skutek procesów psychicznych zostało postawione na początku

Amerykański realizm prawniczy Powstał  mniej więcej w II połowie XIX.Głosił iż nauka prawa powinna zajmować się prawem rzeczywistym, a więc tym, co jest, a nie tym, co być powinno. Realizm prawniczy zapoczątkował socjologiczną jurysprudencję, to był początek wszelkich analiz. Podstawowe założenia realizmu amerykańskiego: prawo jest zmienne i tworzone przez sądy prawo nie jest samo przez się celem, lecz środkiem do osiągnięcia celu i dlatego powinno być badane z punktu widzenia swej skuteczności, ze względu na te cele

Oliver Wendell Holmes Jr. (1841-1935) Uważany jest za prekursora kierunku. Jego myśl miała ogromne znaczenie na Uniwersytetach w Columbii oraz Yale. Interesował się „rzeczywistym prawem” podczas jest stosowania.

według niego prawo to zachowanie określonych osób (sędziów, urzędników administracji publicznej) lub prognoza decyzji odpowiedni organów (sądów lub organów administracji publicznej). Dlatego, też postulowano, aby na prawo patrzeć z punktu widzenia „złego człowieka” (bad guy), który interesuje się tylko tym, jakie jest prawdopodobieństwo wymierzenia przez państwo sankcji za naruszenie danej normy oraz czy jest wysoce prawdopodobne, że spotka go sankcja. O tym więc, co jest a co nie jest prawem obowiązującym rozstrzyga w rozważanym ujęciu jedynie obserwacja zachowań osób związanych z prawem.

Na amerykański realizm prawniczym, w tym myśl Holmes’a duży wpływ wywarł pragmatyzm. Koncepcja pragmatyzmu pojawiła się bowiem jako jedna z istotnych podstaw funkcjonalizmu skierowanego na praktykę. Na gruncie realizmu sprowadziło się to odróżnienia dogmatycznego badania aktów stanowienia prawa (law in books) od poszukiwań dotyczących prawa w działaniu (law in action). Tym ostatnim Holmes i pozostali realiści przyznawali pierwszeństwo. Pragmatyzm nie interesował się istotą prawa, Holmes w ogóle nie dostrzegał kwintesencji prawa. Realizm nie interesował się światem innym niż rzeczywisty. Realizm pojmował działania badawcze jako służące do skutecznego działania, prawda zaś została związana z możliwością weryfikacji twierdzeń głównie ze względu na efekty praktyczne.

Karl Llewellyn (1893-1963)

uznaje, że prawo kształtuje się w procesie podejmowania decyzji sądowej. Ten przedstawiciel realizmu uznał bowiem, że życie społeczna ulega ciągłym zmianom i treść norm jest stale opóźniona w stosunku do aktualnych stosunków społecznych, dlatego też w procesie stosowania prawa jest ono dopasowywane do realiów społecznych. Llewellyn uważał, że odwoływanie się do norm lub precedensów pełni tylko funkcję uzasadnienia decyzji już podjętych, służy racjonalizacji tych decyzji. To co rzeczywiście tę decyzję kształtuje jest przedmiotem badań empirycznie zorientowanej nauki o prawie np. socjologii prawa.

Wśród czynników kształtujących decyzje stosowania prawa Llewellyn wyróżniał m. in. cechy charakterologiczne osoby podejmującej decyzję, doktryna prawnicza popularna w danym społeczeństwie, tradycja, sposób kształcenia prawników, instancyjna kontrola decyzji sądowych. Wskazywał , że jurysprudencja zajmująca się prawem musi dostrzegać fakt, że społeczeństwo zmienia się szybciej niż prawo

Dużą rolę w myśli Llewellyna odgrywała jurysprudencja socjologiczna Dużą rolę w myśli Llewellyna odgrywała jurysprudencja socjologiczna. Uważał bowiem, że prawo jest instrumentem społecznej kontroli. Odrzucił metafizyczne podejście do prawa uzasadniającego swój sens w regułach sprawiedliwości, traktowanych jako wyższe. W jego podejściu nie istnieją żadne nadrzędne zasady. Kryterium, które umożliwia określenie słuszności normy, jest jej użyteczność.