Prawo rzymskie – prawo rodzinne II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Zmiany pojmowania patria potestas w II w. n.e. precyzowanie treści władzy ojcowskiej (już u schyłku republiki nie tylko w perspektywie uprawnień ojca). Przekonanie, że członkowie rodziny winni sobie pietas – miłość, przywiązanie, szacunek i uległość – przenoszono także na dzierżyciela władzy i zaczęto mówić po jego stronie o officium pietatis, czyli obowiązku troszczenia się (stąd obowiązek alimentacyjny – proces kognicyjny) tendencja do ograniczania władzy ojcowskiej na rzecz obowiązków – troskliwość wobec potomstwa to uniwersalne kryterium wyboru partnera u ludzi (UWAGA: kobiety silniejsza rola w wyborze partnera w społeczeństwach przedrolniczych).

Sexual Strategies Theory: An Evolutionary Perspective of Human Mating David M. Buss, Ewolucja pożądania. Jak ludzie dobierają się w pary?, Gdańsk 2003 Ł. Budzicz, „Dlaczego pojawia się miłość? Ewolucja monogamicznego systemu kojarzenia się u ludzi, Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 60 (2011), s. 333-343 http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2011/333.pdf B. Pawłowski (red.), Biologia atrakcyjności człowieka, Warszawa 2009 R. Dunbar, Anatomia miłości i zdrady. Co nauka mówi o namiętnościach człowieka? Kraków 2016

Zmiany patria potestas związane ze spadkiem znaczenia rodziny agnacyjnej na rzecz rodziny kognacyjnej, opartej na więzach krwi (dzięki edyktom pretorskim) – najważniejsze w zakresie prawa spadkowego i prowadzące do zabezpieczenia praw krewnych a zarazem utrzymaniu jedności nazwiska, majątku rodzinnego, utrzymaniu kultu rodzinnego (wymiar religijny) oraz pełnionych przez rodzinę obowiązków społecznych (m.in. wojskowość) – formuła bardziej naturalna (altruizm krewniaczy) i stąd ograniczenie, ale nie zniesienie władzy ojcowskiej obowiązkiem każdego pater familias troska o następców, którzy mogliby przejąć i pomnożyć dorobek poprzednich pokoleń, który miał służyć nie tylko rodzinie ale i zbiorowości obywatelskiej

Peculium Synowi rodziny, a nawet zaufanemu niewolnikowi, oddawano już we wczesnej republice w faktyczny zarząd pewną masę majątkową, wydzieloną w sensie rachunkowym – peculium (mały majątek). własność pater familias i w każdej chwili, bez żadnego skrępowania, mogła być przez niego odebrana – ademptio peculii. ekonomicznie należała do syna, który zarządzał majątkiem w węższym albo szerszym zakresie i pobierał z niego dochody. Mógł nawet wchodzić w stosunki obligacyjne z ojcem, choć tylko jako zobowiązania naturalne, a więc niezaskarżalne. Przysporzenia dokonywane przez każdą z osób znajdujących się pod patria potestas przypadały ojcu. Ius civile - patres familias ograniczona odpowiedzialność za podjęte bez ich zgody czy wiedzy działania osób pod władzą modyfikacje w prawie pretorskim – skargi (actiones), na których podstawie pater familias mógł odpowiadać za zobowiązania osób podległych swej władzy

Odpowiedzialność za czyny niedozwolone - delikty Skargi kierowano do pater familias, który albo odpowiadał w pełnej wysokości, albo przez mancypację wydawał sprawcę – noxae datio (odpowiedzialność noksalna – wobec wszystkich osób podległych władzy) Od II w. n.e. odpowiedzialność noksalną ponoszono głównie za niewolników, gdyż juryści pozwalali, aby synowie sami odpowiadali za delikty Odpowiedzialność noksalna za osoby alieni iuris zaniknęła najprawdopodobniej w IV w. ( nie zna jej prawo justyniańskie).

Żołnierze – przywileje od czasów Augusta peculium castrense (‚,obozowe”) majątek nabyty w wojsku: łącznie z tym, co otrzymali od rodziców lub krewnych, i wszystkim, czego nie mieliby inaczej, jak dzięki służbie – wojsko jedną z podstaw władzy cesarskiej („dyktatura militarna nazywana konwencjonalnie cesarstwem” – A. Ziółkowski) Ojciec dziedziczył je po nich, jeśli testamentowo nie rozrządzili nim inaczej W prawie klasycznym szczególna sytuacja prawna majątku posagowego (dos), który zawsze był własnością męża ale ograniczenia dysponowania.

Dalsze zmiany – od IV w. n.e. ustawodawstwo cesarskie wyróżnia: - bona materna (pochodzące ze spadku po matce), tzw. lucra nuptialia, obejmujące posag i darowiznę przed małżeństwem – ochrona interesów majątkowych dzieci (biologia?) - bona adventicia, które podlegli władzy ojcowskiej otrzymali z innych źródeł – dzięki własnej pracy lub obdarowaniu. Dopiero wówczas problem pieczy nad majątkiem dziecka. We wskazanych przypadkach w prawie rzymskim właścicielami stawały się osoby alieni iuris, ojciec miał zaś ich dobra w użytkowaniu. Konstantyn Wielki na wzór peculium castrense - odrębne masy majątkowe - dobra uzyskiwane w służbie cywilnej i przez duchownych. Można było nimi rozporządzać oraz dysponować w testamencie, czasem dopuszczano nawet dziedziczenie beztestamentowe (wpływy chrześcijańskie?). Justynian Wielki - peculium quasi castrense, ale nawet jemu nie udało się ich w pełni ujednolicić (szczególne przywileje żołnierzy i weteranów)

Wejście pod władzę ojcowską Urodzenie w małżeństwie stanowiło podstawowy sposób znalezienia się pod władzą ojcowską. Praktykowane zwyczajowo podnoszenie noworodka – tollere liberum – służyło nawet nie tyle uznaniu dziecka, co wyrażeniu woli, że nie zamierza się go porzucić (nie było odrębną instytucją prawną - sporne). Domniemania ułatwiające określenie, czy dana osoba weszła pod władzę ojcowską (faktyczne a nie prawne – to dopiero średniowiecze): - zasada mater semper certa est, pater is est, quem nuptiae demonstrant z dopuszczeniem dowodu przeciwnego biologiczne korzenie obsesji mężczyzn – strach przed wychowywaniem bękartów (anti-cuckoldry tactics – zob. S. M. Platek, T. K. Shackelford, Female Infidelity and Paternal Uncertainty – Evolutionary Perspectives on Male Anti-Cuckoldry Tactics, Cambridge 2006) tylko na te dzieci, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego zakończenia – naturalne doświadczenie i Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e.) nawiązania w późniejszym prawie–celem ustalenie ojcostwa a nie wejście pod patria potestas

Domniemania w interesie dziecka, dla którego nie tylko z majątkowych względów zawsze lepiej było ze związku legalnego Początkowo na podstawie prawa pretorskiego dodatkowa ochrona dziecka Za panowania cesarza Wespazjana (pan. 69-79) senatus consultum Plancianum, na którego podstawie, jeśli żona w ciągu 30 dni od zakończenia małżeństwa zawiadomiła, że jest w ciąży, były mąż mógł albo zaprzeczyć ojcostwu, albo wysłać custodes, którzy mieli je stwierdzić. Gdyby nie podjął żadnych kroków, można go było zmusić do uznania dziecka i alimentacji – w postępowaniu extra ordinem.

Pod patria potestas wejść można również przez adopcję Pod patria potestas wejść można również przez adopcję. Biologiczne korzenie adopcji dwa jej rodzaje, wyróżnione ze względu na status familiae adoptowanego. Adrogatio - nabycie władzy ojcowskiej nad osobą sui iuris, Adoptio - w ścisłym znaczeniu – nad osobą alieni iuris. Wiek adoptowanego nie miał znaczenia – odmiennie niż w często w prawach współczesnych (polskie - tylko małoletni) Celem adopcji – piecza nad małoletnim ale przede wszystkim jednak powodowała wejście do rodziny agnacyjnej i pokrewieństwo kognicyjne w linii prostej pierwszego stopnia ze wszystkimi tego społecznymi, prawnymi, a nawet politycznymi konsekwencjami plebejusze przenikający w skład patrycjuszy i odwrotnie; przez cesarza stanowiło w epoce prawa klasycznego – pryncypat - typowy sposób wskazania następcy; brak dynastii ale sentyment dynastyczny .

Sposoby adopcji adoptio per populum – adopcji przez lud (adoptio auctoritate populi – adopcja władzą ludu) - adrogatio Do adopcji ojca rodziny przez innego dochodziło na zgromadzeniu ludowym – comitia curiata (później 30 liktorów reprezentujących kurie), woływał je zwykle konsul, pretor lub Pontifex Maximus dwa razy w roku: 24 marca i 24 maja. Adrogujący wprowadzał adrogowanego do swej kurii, na co potrzebował zgody zgromadzenia. aby uniknąć wątpliwości czy nie zamierza zagarnąć majątku lub uniknąć rozliczenia się ze sprawowanej wcześniej opieki nad niedojrzałym – przysięga (od I w. p.n.e.) Zastąpienie tej adrogacji przez adoptio per rescriptum principis, w początkach dominatu całkiem wyparła adoptio per populum.

Adrogowanie/ arrogowanie - ograniczenia Tylko w Rzymie – miejsce zgromadzeń kurialnych - Forum Romanum Wykluczone kobiety – niemożność udziału w zgromadzeniu ludowym i głosowania – tylko mężczyźni ius suffragii ( od czasu zastąpienia zgromadzenia kurialnego przez 30 lektorów możliwe) Niedojrzali (impuberes) – pierwsza Nerona przez Klaudiusza (pan 41-54); Antoninus Pius (pan. 138-161) – iusta causa adoptionis Arrogującym – dopuszczenie kobiet od czasów Dioklecjana (pan. 284-305) - matka, która straciła swoje dzieci Pojawienie się wymagania by arrogujący nie miał własnych dzieci i nie mógł się spodziewać własnego potomstwa (nie zawsze przestrzegany; ale zakaz – kastraci – formalnie zakazana w państwie rzymskim) koniec okresu klasycznego (II/III w.) przeważył pogląd o niedopuszczalności adoptio osoby starszej od adoptującego i pojawiło się wymaganie zachowania odpowiedniej różnicy wieku Instytucje justyniańskie wymóg różnicy wieku pełnej dojrzałości, tj. 18 lat. (analogie współczesne; prawo polskie nie definiuje)

adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem Przejście władzy ojcowskiej ustawy – wykorzystanie XII Tablic: „jeśli ojciec syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn będzie wolny od ojca” (IV 2b). Dobierano zaufaną osobę, czyli fiducjariusza, która pomagała, przyjmując trzykrotnie w drodze mancypacji oddawanego do adopcji. Ten ostatni nie dokonywał manumissio, lecz przez mancypację przekazywał oddawanego do adopcji dotychczasowemu pater familias. Pozorowany proces – in iure cessio – adoptujący występował jako powód, domagający się wydania dziecka. Wobec uznania jego roszczenia przez pozwanego urzędnik dokonywał przysądzenia – addictio. adoptio z uwagi na swą formę mogła odbywać się i w prowincjach, przed namiestnikiem – arrogacja tylko w Rzymie! w przypadku innych dzieci niż synowie wystarczała jednokrotna mancypacja, zgodnie z interpretacją ustawy XII Tablic (T. 4.2b) Adoptowanym mogła być kobieta lub mężczyzna, dojrzały lub niedojrzały.

Zmiany adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem Koniec okresu klasycznego - prywatna umowa ojców, potwierdzana pismem (forma kontraktowa znana też i później; orzeczenie sądu np. w Polsce dopiero 1950 r.). W czasach justyniańskich oświadczenie, składane do protokołu we właściwym urzędzie w obecności adoptowanego (o ile był dojrzały, wymagano jego zgody chociaż adoptio w znaczeniu ścisłym formalnie nie zostawiała miejsca na pytanie adoptowanego) Justynian (pan. 527-565) rozróżnienie: - adoptio plena (krewny wstępny dziecka) - adoptio minus plena (obcy) - adoptowany nabywał jedynie prawo do dziedziczenia beztestamentowego po adoptującym, a we własnej rodzinie zachowywał dotychczasową pozycję spadkową (ochrona przed nadużywaniem adopcji i emancypacji przez pater familias) Stąd analogie do przysposobienia pełnego (tylko to znane dziś prawu polskiemu) i niepełnego (powstaje więź między przysposabiającym a przysposabianym i jego zstępnymi, nie powstają natomiast żadne prawa i obowiązki z krewnymi przysposabiającego; przysposabiany zyskuje nowy stan cywilny, ale nie traci dotychczasowego).

Legitymacja - legitimatio Epoka poklasyczna (po 235 r.) prawo cesarskie: stworzyło jeszcze jeden sposób wejścia pod władzę ojcowską – legitimatio. Dziecku z konkubinatu nadawano pozycję urodzonego w małżeństwie Upośledzenia dzieci nieślubnych – aż do XIX w. (obecnie zna jeszcze prawo włoskie) – UNIWERSALNOŚĆ Typy: - legitimatio per subsequens matrimonium. (Konstantyn Wielki pan. 306-337) – sporna motywacja chrześcijańska; od Justyniana I za zgodą dziecka - legitimatio per rescriptum principis (Justynian Wielki) - o ile ojciec nie miał dzieci małżeńskich; dziecko dopiero po śmierci ojca, status urodzonego w małżeństwie zyskiwało tylko w przypadku, gdy zostało przez ojca ustanowione dziedzicem - legitimatio per oblationem curiae - w drodze przysporzenia majątkowego na rzecz dziecka z konkubinatu przez ojca naturalnego, z zastrzeżeniem objęcia funkcji kuriała (członka ordo decurionum) - nie tworzyła prawnie więzi rodzinnej z krewnymi ojca.

Opieka/ kuratela a patria potestas Tutela - opieka prawna całościowa i trwała ochrona osobistych i majątkowych interesów osoby poddanej opiece osoby sui iuris (zastępowała prawną więź rodzinną - agnatio) cura – kuratela - ochrona praw i interesów majątkowych osób sui iuris, gdy takiej kurateli potrzebowały honorowo – pierwotnie obowiązek rodzinny, później obywatelski obowiązek (minimum egzystencji) Podobnie jak władzę ojcowską, mogli je sprawować jedynie mężczyźni Tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet babkę – pod wpływem wzorów hellenistycznych (?) Okres późnoantyczny - opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy, osoby pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do sprawowania opieki

Rzymskie definicje małżeństwa Modestyn III w. - nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae divini et humani iuris – „małżeństwo jest złączeniem męża i żony i na podstawie boskiego oraz ludzkiego prawa wspólnotą całego życia” (D. 23,2,1). Późna definicja – brak potrzeby definiowania spraw oczywistych oraz Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset. – „Wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem jest tak, że nie można jej obalić” (D. 50,17,102). Instytucjach cesarza Justyniana I z 533 r.– zaczerpnięta została przypuszczalnie z prac rzymskich prawników Florentinusa i Ulpiana, żyjących przed Modestinusem. : Nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae continens – „Małżeństwo zaś lub związek małżeński jest to związek mężczyzny i kobiety, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia” (I. 1,9,1).

Małżeństwo w Rzymie było zawsze monogamicznym związkiem heteroseksualnym, związkiem jednego mężczyzny z jedną kobietą. Brak zachowanej definicji sprzed III w. nie oznacza, że dopuszczano jako matrimonium związków homoseksualnych. MATRIMONIUM – MATER „Istniały więc dwie największe hańby: mężczyzna, który w swej niewolniczej uległości pozwalał, by jego usta sprawiały rozkosz kobiecie, i wolny człowiek, który szanował się i posuwał swą bierność (‘impudicitia’) do tego, że dawał się posiąść. Pederastia, jak wiemy, była tylko drobnym grzeszkiem, dopóki była aktywnym związkiem człowieka wolnego z niewolnikiem.” (P. Veyne, [w:] Historia życia prywatnego, tom 1, tłum. K. Arustowska, M. Rostworowska, Wrocław 1998, s. 195). Prawo rzymskie – stuprum – ale niekaralność zachowań homoerotycznych wobec niewolonych Zachowania homoseksualne podlegały represji karnej od czasów antycznych – pod wpływem tradycji chrześcijańskich Dopuszczalność legalizacji związków jednopłciowych – dyskusja dopiero schyłek XX w.

iustum matrimonium - matrimonium iuris civilis małżeństwo znane ius gentium - matrimonium iuris gentium (wolne osoby). zasada personalności prawa - skutki prawne tylko ze związkiem, uznanym za małżeństwo przez prawo rzymskie (wolne osoby): zmiana status civitatis – matrimonium iustum staje się matrimonium iuris gentium Inne związki trwałe Concubinatus trwały związek jednego wolnego mężczyzny i jednej wolnej kobiety utrzymywany przez nich z założenia jako nie będący małżeństwem (gdy tworzyli go kobieta i mężczyzna, którzy nie mieli affectio maritalis) lub brak conubium lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. p.n.e. karano adulterium (cudzołóstwo), za które uznawano tylko współżycie przez zamężną kobietę z mężczyzną, nie będącym jej mężem – uznanie prawne konkubinatu Zazwyczaj był ich jedynym związkiem w danym czasie - formalnie dopiero Konstantyn Wielki w 326 r. concubinatus podczas trwania małżeństwa uznał za jednoznacznie niedopuszczalny (pogorszenie sytuacji konkubiny i zachęty do wchodzenia w legalne związki – legitimatio per subsequens matrimonium); Justynian I – konkubinat niższą formą małżeństwa Contubernium – związek osób niewolnych (od języka wojskowego - pobyt we wspólnym namiocie) - zmiana status libertatis (popadnięcie w niewolę) – matrimonium staje się contubernium

Matrimonium iustum: - związkiem faktycznym – powstawało i trwało (nieistotne zawarcie) - charakter prywatny (nieformalny) - świecki Przesłanki: - kryterium obiektywne: wiek - kobieta musiała ukończyć 12 lat, natomiast od mężczyzny oprócz wieku 14 lat, wymaganego przez Prokulianów, Sabinianie domagali się kontroli fizycznej dojrzałości do małżeństwa (odrzucony) – w praktyce wyższe granice wieku (archeologia/epigrafika) - kryterium subiektywne - affectio maritalis - trwała wola każdej ze stron pozostawania w małżeństwie – rozwód wpisany w istotę małżeństwa - kryterium prawne - conubium – liczne zakazy małżeńskie

Conubium – prawna możliwość istnienia ważnego iustum matrimonium - zakaz patrycjusze-plebejusze (zniesiony 445 r. p.n.e. lex Canuleia) - zakazy małżeńskie wobec senatorów – od Augusta (lex Iulia de maritandis ordinibus z 18 r. p.n.e.), modyfikowane w okresie późnoantycznym – z osobami niegodnymi – z przedstawicielkami wielu zawodów i wyzwolenicami (zniesione ostatecznie za Justyna I – Justynian i Teodora) - Latyni i peregryni wyjątkowo zgoda (prawo mieli Latini veteres i colonarii) - zakazy wobec żołnierzy – okres pryncypatu (zniesiony początek III w. n.e.) - zakaz małżeństw z mieszkankami prowincji – urzędnicy rzymscy (propaństwowe) - od Marka Aureliusza zakaz małżeństw między opiekunem a podopieczną, później też kurator (modyfikacje – liberalizacja; wymóg zachowania dziewictwa) - okres chrześcijański - zakaz małżeństw między chrześcijanami a Żydami, rodzicom chrzestnymi z chrześniakami - tzw. pokrewieństwo duchowe - dyskusyjny zakaz małżeństw z barbarzyńcami – IV/V w. - za Justyniana I - cudzołożnica skazana sądownie i wyrzucona przez męża porywacz z uprowadzoną kobietą – od stuprum po crimen raptus virginis późnoantyczne regulacje – zwł. C.Th. 9.24.1 (a. 318?/326?); C. 9.13.1. (a. 531) – brak przestępstwa zgwałcenia

Conubium nie mieli również krewni, a ich małżeństwo jako kazirodcze (incestum) nie wywoływało skutków Pierwotnie zakaz obejmował krewnych do szóstego stopnia pokrewieństwa włącznie, później tylko do czwartego Wyjątek wprowadził cesarz Klaudiusz: senatus consultum z 49 r. pozwoliło stryjowi pojąć bratanicę za żonę (Klaudiusz poślubił Agrypinę – swoją bratanicę!; obwiązywało aż do 342 r.) W okresie poklasycznym - brak wzajemnej zdolności do małżeństwa między dziećmi rodzeństwa (czyli z powrotem w pełni obowiązywał zakaz małżeństw krewnych do czwartego stopnia włącznie). Ponadto brak conubium - powinowactwo (adfinitas), czyli relacja przez współmałżonka – tylko w najbliższym kręgu: ojczym – pasierbica, macocha – pasierb, teść – synowa, zięć – teściowa Biologia a incestum