Paternalizm w etyce zawodowej Etyka zawodów prawniczych

Kwestia definicji i oceny paternalizmu podnoszona była w ramach europejskiej i amerykańskiej filozofii społecznej od XIX wieku. Nazwa „paternalizm” pochodzi od łacińskiego słowa pater – ojciec i oznacza kształtowanie relacji międzyludzkich na wzór relacji między rodzicem – ojcem i dziećmi.

Odwołanie się do metafory ojcostwa przy opisywaniu roli władzy państwowej było przez wieki rozpowszechnione, zwłaszcza w czasach, gdy władzę państwową uosabiał monarcha.

Wiele prób budowania definicji paternalizmu ma charakter jawnie wartościujący. Wspólnymi elementami definicji paternalizmu jest ograniczenie czyjejś autonomii (wolności) uzasadniane powodami należącymi do zamkniętej klasy. „Paternalizm to ingerencja w działanie człowieka lub ludzką wolność usprawiedliwiana przez racje odnoszące się wyłącznie do dobra, szczęścia, interesów, potrzeb osoby, która jest poddawana przymusowi”.

Krytyka paternalizmu prowadzona była i nadal jest przede wszystkim z pozycji liberalnych. Paternalizm zdaje się nie do pogodzenia z autonomią człowieka. Zło tkwiące w paternalizmie polega na naruszeniu wspólnego dobra – możliwości decydowania o swoim postępowaniu, w tym również o swobodnym decydowaniu ku jakim dobrom postępowanie to będzie nakierowane.

Ludzie uważają, że życie w swych różnorodnych aspektach ( dla przykładu zdrowie, edukacja, finanse) jest tak skomplikowane, że aby dokonywać prawidłowych wyborów trzeba dysponować bardzo specjalistyczną wiedzą. Taką wiedzą dysponują specjaliści. Zatem najlepiej na nich scedować konieczność podejmowania decyzji dotyczących naszego życia.

Specjaliści (profesjonaliści) uzyskują w ten sposób władzę nad zwykłymi obywatelami, posiadana przez nich specjalistyczna wiedza staje się legitymacją do odgrywania w społeczeństwie roli kapłanów państwowego kościoła.

J. S. Mill – surowy krytyk paternalizmu, dopuszczał pewną jego postać. Mill uznawał potrzebę wprowadzenia obowiązku szkolnego uzasadniając go tym, że człowiek niewykształcony nie potrafi docenić wartości wiedzy, gdyż do tego potrzebne jest wykształcenie. Uważał również, że państwo powinno chronić obywateli przed negatywnymi odległymi konsekwencjami ich decyzji.

J.S. Mill Tutaj usprawiedliwieniem ingerencji w sferę autonomii człowieka jest fakt, że większość ludzi nie potrafi przewidzieć takich odległych w czasie konsekwencji swoich czynów. Mill aprobował postać paternalizmu polegającą na decydowaniu za osoby małoletnie.

Paternalizm miękki Pozwala ingerować w sferę wolności człowieka jeśli osoba, której wolność się ogranicza nie ma pełnego rozeznania sytuacji (z powodu młodego wieku, braku życiowego doświadczenia, psychicznej choroby lub umysłowego upośledzenia albo z powodu braku istotnych informacji o własnej sytuacji i skutkach działania).

Przykładem takiej postaci paternalizmu jest sytuacja, w której człowiek nieposługujący się znanym nam językiem zamierza wejść na uszkodzony most. Skoro zatem nie możemy ustrzec go przed niebezpieczeństwem, mamy prawo powstrzymać go siłą. Inaczej sytuacja wygląda, gdybyśmy wiedzieli, że człowiek ten –będący przy zdrowych zmysłach – chce popełnić samobójstwo. W takim przypadku należy uszanować jego wolę i nie powstrzymywać go przed tym krokiem. Przykład wymyślony przez J.S. Milla

Paternalizm twardy W takiej sytuacji usprawiedliwiałby powstrzymanie samobójcy nawet w sytuacji, w której mielibyśmy pewność, że jego władze psychiczne (rozum i wola) są w pełni sprawne.

Paternalizm w prawie Gerald Dworkin podał listę regulacji prawnych demaskowanych jako paternalistyczne, np. 1. nakaz noszenia kasków ochronnych przez motocyklistów i pasażerów w czasie jazdy; 2. zakaz pływania na publicznym kąpielisku poza godzinami pracy ratowników; 3. zakaz wykonywania pewnych prac przez kobiety i dzieci;

4. zakaz hazardu; 5. zakaz pojedynkowania się. Paternalizm regulacji może przejawiać się również w tym, że powodują one dla swych adresatów istotne utrudnienia lub wręcz uniemożliwiają realizację planów.

Przykłady regulacji utrudniających realizację planów podawanych przez Geralda Dworkina 1. prawo nakazujące sądom, by uznawały za nieważne pewne typy umów nawet w tych przypadkach, gdy umowy zostały zawarte z zachowaniem pełnej swobody stron; 2. zakaz uwzględniania zgody ofiary jako okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną zabójcy lub sprawcy napadu;

3.przymuszenie członków pewnych sekt religijnych do poddawania się transfuzji krwi, chociaż tego rodzaju zabieg medyczny jest zabroniony przez zasady ich wiary; 4. dodawanie fluoru do wody w sieci komunalnej.

Paternalizm w etyce zawodowej Paternalizm jest również poddawany krytyce w oparciu o argumenty wysuwane na gruncie etyki zawodowej. Problem paternalizmu jest przedmiotem debaty na gruncie etyki lekarskiej. Do lat 70 XX wieku dominował pogląd, zgodnie z którym postawa paternalistyczna w relacji lekarz – pacjent jest całkowicie usprawiedliwiona w świetle zasad etyki lekarskiej.

Etyka lekarska Tylko lekarz wyposażony w wiedzę medyczną jest w stanie dostrzec, co jest dobre dla jego pacjenta. Pacjentowi przyświeca jeden cel: mianowicie powrót do pełnego zdrowia. Ten cel wydaje się oczywisty. Tylko lekarz zna sposób osiągnięcia tego celu, zatem nie jest konieczne informowanie pacjenta o stosowanych środkach terapeutycznych, a nawet informowanie go o jego stanie i rokowaniach, jeśli mogłoby to utrudnić proces leczenia.

W ostatnich dwóch dekadach XX wieku zaczął zwyciężać jednak pogląd, zgodnie z którym obok zdrowia pacjenta równie ważnym dobrem w ramach relacji terapeutycznej jest autonomia pacjenta. Dzięki poszanowaniu tego dobra pacjent staje się podmiotem w ramach relacji terapeutycznej i nie jest uprzedmiotowiony. Podejmowanie przez lekarza decyzji dla dobra pacjenta, bez jego zgody jest zasadniczo zabronione przez etykę lekarską, a także przez współczesne regulacje prawne. Taki sposób działania lekarza jest dopuszczalny jedynie w szczególnych okolicznościach, które ograniczają lub wyłączają zdolność pacjenta do decydowania o sobie (cierpienie, stres, zaburzenia spowodowane lekami).

Warunki uzasadniające paternalizm 1. ryzyko spowodowane brakiem interwencji lekarza lub niewypełniania jego zaleceń dla pacjenta jest znaczne; 2. ryzyko związane z interwencją jest względnie małe; 3. spowodowane tą interwencją ograniczenie autonomii nie jest duże.

Etyka prawnicza Dla etyki zawodów prawniczych argumenty wysuwane w sporach dotyczących etyki lekarskiej są również – w pewnym stopniu – przydatne. W etyce lekarskiej kluczowe znaczenie ma ustalenie właściwej relacji lekarza do pacjenta, podobnie dla etyki zawodów prawniczych podstawowe znaczenie ma ustalenie właściwej relacji między adwokatem, radcą prawnym a klientem.

Kwestia dopuszczalności przyjmowania paternalistycznej postawy wobec klienta, czyli poszanowania jego autonomii, należy do fundamentalnych problemów, do których musi się odnieść etyka zawodów prawniczych.

Paternalizm prawniczy Jest to postawa polegająca na podejmowaniu przez prawników działań w interesie klienta i dla jego dobra w sposób samodzielny, bez uzgodnienia z samym klientem, często nawet wbrew jego woli. W normatywnie rozumianej etyce prawniczej tak rozumiany paternalizm jest obecny w sposobie ukształtowania relacji miedzy prawnikiem a klientem, mimo istnienia różnorakiego rodzaju ograniczeń chroniących autonomię klienta.

Dyskurs egalitarystyczny w sferze politycznej Głównym zadaniem prawników jest zapewnienie wszystkim obywatelom równej pomocy prawnej, która ma na celu ochronę praw i wolności.

Dyskurs elitarystyczny w odniesieniu do pozycji społecznej zawodów prawniczych Umożliwienie wszystkim obywatelom równej pomocy prawnej możliwe jest jedynie dzięki szczególnym kompetencjom intelektualnym i etycznym prawników. Powstaje więc napięcie między powszechnym charakterem praw podmiotowych a rozumieniem ich sensu jedynie przez profesjonalnych prawników i w konsekwencji możliwością ich skutecznej ochrony jedynie przy ich pomocy.

eksperci Ekspert to osoba mogąca z powodzeniem rościć sobie prawo do określonych umiejętności lub znajomości pewnych obszarów wiedzy niedostępnych dla laika. Każdy ekspert jest specjalistą i poza specjalnością staje się laikiem. Systemy eksperckie funkcjonują w sposób ciągły. Zastępują one tradycję jako źródło wiedzy.

Systemy eksperckie To systemy każdej wiedzy specjalistycznej. Są przekazywane jednym jednostkom przez drugie. Oparte są również na regułach proceduralnych. Funkcjonują w oparciu o ciągłe zaufanie laików. Jest ono rodzajem zawierzenia. Bardziej istotne jest tutaj ogólne zaufanie do systemów eksperckich, niż do zaufanie do konkretnej jednostki – eksperta.

Prawnicy jako profesjonaliści Prawnicy to eksperci; prawo to system ekspercki. Prawnicy dostarczają laikom prawnym wiedzy, która pozwala podejmować różnorakie decyzje. Laicy zwierzają się prawnikom, czyli obdarzają ich ogólnym zaufaniem. Dzięki temu zyskują poczucie bezpieczeństwa swoich spraw. Zadanie prawników nie ogranicza się jedynie do aplikacji prawa do konkretnych sytuacji. Wynika to ze związku między działaniem a wiedzą. Zadaniem prawników jest refleksyjne rozwijanie wiedzy prawnej poprzez krytycyzm.

Dominacja ekspertów Nie musi być ona z konieczności paternalistyczna. Specjalizacja i profesjonalizacja są zjawiskami powszechnymi i każdy ekspert jest jednocześnie laikiem w innych dziedzinach. Powoduje to, że nieodzowność systemów eksperckich nie musi prowadzić do elitaryzmu. Eksperci zdają sobie bowiem sprawę, że ich przewaga występuje tylko w kontekście zawodowym i nie jest żadnym wyjątkowym statusem społecznym.