1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikro- ekonomii, :)…

Prezentacja na temat: "1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikro- ekonomii, :)…"— Zapis prezentacji:

1

2 1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikro- ekonomii, :)…

3 2 PAŃSTWO

4 3 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. NA TYM WYKŁADZIE ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIA- MI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH (A NIE W SKALI CAŁEJ GOSPODARKI).

5 4 CELE PAŃSTWA: Państwo zmierza do zapewnienia EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zastosowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produkowane?”. ■ EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z po- posiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wyt- warza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowia- wiadają potrzebom ludzi.

6 5 CELE PAŃSTWA, CD.: Państwo chce również SPRAWIEDLIWOŚCI. Sprawiedliwość dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY. ■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są propor- cjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) ak- ceptowanych społecznie potrzeb ludzi.

7 6 W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPO- TY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców.

8 7 POLITYKA ANTYMONOPOLOWA

9 8 Pamiętasz? ■ MONOPOL CZYSTY to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producen- tów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwia- ją konkurentom podjęcie produkcji.

10 9 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM MONOPOL WIELOZAKLADOWY P* Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efek- cie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez mo- nopol gałęzi trwała konkurencja.

11 10 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA Q M, A NIE Q C ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej… P*

12 11 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ… GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA Q M, A NIE Q C P*

13 12 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: 1. KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI 2. NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ- BIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”.

14 13 KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza ZMOWY CENOWE (ang. price fixing) i DRAPIEŻNE CENOTWÓRSTWO (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórst- wem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi. Przykład: Spółki Coneco i Tutek (producenci wózków dziecięcych) nie pozwa- lały dystrybutorom detalicznym na sprzedawanie ich produktów po cenach niższych niż te, które same ustaliły. Za udział w nielegalnym porozumieniu cenowym w 2014 r. UOKiK nałożył na spółkę Tutek karę blisko 16 tys. zł (przedsiębiorca zaniechał praktyki natychmiast po wszczęciu postępowania). W przypadku (...) Coneco – UOKiK nakazał zmianę stosowanej praktyki i nałożył sankcję finansową ponad 7 tys. zł. Decyzje są ostateczne, żaden z przedsiębiorców nie odwołał się do SOKiK.

15 14 W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także WY- KORZYTYWANIE przez przedsiębiorstwa UPRZYWILEJOWA- NEJ POZYCJI RYNKOWEJ, a także OGRANICZANIE przez nie DOSTĘPU KONKURENTÓW DO RYNKU. Przykład: Często zdarza się, że zarządcy cmentarzy wbrew prawu nie dopusz- czają do prowadzenia działalności pogrzebowej przez inne podmioty lub narzucają nieuczciwe ceny za wybrane usługi, takie jak korzys- tanie z miejsca pochówku czy wykopanie grobu. Praktyki tego typu stosowała gmina Piława Górna (zarządzająca cmentarzem komunał- nym), która pobierała dodatkową opłatę za pozwolenie na budowę nagrobka, mimo iż wcześniej pobierała zryczałtowaną kwotę za ko- rzystanie z miejsca pochówku. UOKiK uznał działania gminy za prze- jaw nadużywania pozycji dominującej i zobowiązał ją do usunięcia dodatkowej opłaty oraz złożenia sprawozdania o stopniu realizacji przyjętego zobowiązania. (Ta decyzja UOKiK z 2014 r. jest prawo- mocna; gmina nie odwołała się do SOKiK).

16 15 NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ- BIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi o KONTROLĘ POŁĄCZEŃ PRZEDSIĘBIORSTW (fuzji) (ang. mergers). Rodzaje fuzji: a) Poziome. b) Pionowe. c) Konglomeraty.

17 16 Jednym z czynników wpływające na decyzję władz antymonopolo- wych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsiębiorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana (lub wskaźnika koncent- racji n przedsiębiorstw).

18 17 Specyficzny charakter ma polityka ochrony konkurencji w przy- padku MONOPOLU NATURALNEGO… Monopol naturalny (jednozakładowy)

19 18 ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej…

20 19 Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ…

21 20 Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów pro- dukcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.

22 21 Marginal cost pricing

23 22 Marginal cost pricing

24 23 Average cost pricing

25 24 Average cost pricing

26 25 Jeszcze innym rozwiązaniem jest WYDZIELENIE Z MAJĄTKU MONOPOLISTY SIECI (np. w formie osobnej firmy) i wymusze- nie oferowania jej usług na równych prawach wielu niezależnym operatorom. Celem jest doprowadzenie do konkurencji na tym rynku. Wszak przyczyną uniemożliwiającą konkurencję jest tutaj właśnie posiadanie przez monopolistę kosztownej sieci, której koszt rozkła- da się na kolejne jednostki produkcji...

27 26 EFEKTY ZEWNĘTRZNE

28 27 Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities). ■ Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zado- wolenie innych inaczej niż za pośrednictwem cen, ma- my do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są DOTYCZĄCYMI OSÓB PO- STRONNYCH UBOCZNYMI SKUTKAMI CZYJEGOŚ GOSPO- DAROWANIA.

29 28 Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w okolicy luksu- sowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy nafto- wej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską. Jednakże inni wyróżniają pieniężne (ang. pecuniary) i niepieniężne (ang. non-pecuniary) efekty zewnętrzne…

30 29 PRZYKŁADY: Papieros Róże przed czyimś gankiem SO 2 emitowane wprost do atmosfery przez tę fabrykę Droga dojazdowa do autostrady zbudowana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, Przykry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie.

31 30 RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH: 1. PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE. -Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdro- we. -Sąsiad słucha muzyki ludowej „na pełny regulator”. 2. POZYTYWNE I NEGATYWNE -Darmowe woda i sprężone powietrze na stacji benzynowej. -Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na traw- nik.

32 31 PRYWATNE ROZWIĄZANIA PROBLEMU EFEKTÓW ZEW- NĘTRZNYCH 1. NORMY SPOŁECZNE Wielu nie śmieci, bo nakaz moralny skłania ich do brania pod uwa- gę skutków swoich działań dla innych ludzi, czyli - w języku ekono- mii – do INTERNALIZOWANIA efektów zewnętrznych. 2. NIEKIEDY PRYWATNE ROZWIĄZANIE MA CHARAKTER UMOWY... Może ono wtedy polegać na ŁĄCZENIU RÓŻNYCH RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI. Np. pomyśl o sąsiadujących: właścicielu sadu jabłoni i hodowcy pszczół...

33 32 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne?

34 33 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie.

35 34 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego?

36 35 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni.

37 36 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego?

38 37 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu.

39 38 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu?

40 39 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? Zarówno pasieka, jak i sad zostaną powiększone.

41 40 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? Zarówno pasieka, jak i sad zostaną powiększone. e) Z jakim sposobem kontrolowania efektów zewnętrznych mamy tu do czynienia?

42 41 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? Zarówno pasieka, jak i sad zostaną powiększone. e) Z jakim sposobem kontrolowania efektów zewnętrznych mamy tu do czynienia? Niekiedy prywatne podmioty radzą sobie z efektami zew- nętrznymi, łącząc się, co skutkuje uwzględnianiem przez nie efektów zewnętrznych, czyli ich INTERNALIZACJĄ. Tak właśnie jest w opisanej w opisanej sytuacji. Jest to jednym z powodów fuzji-konglomeratów, o których mówiliśmy przy okazji analizy polityki ochrony kon- kurencji.

43 42 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control).

44 43 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?).

45 44 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń.

46 45 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń. 4. Sztuczny rynek „kartek na trucie”.

47 46 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku).

48 47 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku). a) MC 1 (zob. rysunek poniżej).

49 48 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku). a) MC 1 (zob. rysunek poniżej). b) Jaką oszczędność środków dałoby zwiększenie emisji w firmie B o jednostkę?

50 49 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku). a) MC 1 (zob. rysunek poniżej). b) Jaką oszczędność środków dałoby zwiększenie emisji w firmie B o jednostkę? b) MC 2 (zob. rysunek powyżej).

51 50 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku). a) MC 1 (zob. rysunek poniżej). b) Jaką oszczędność środków dałoby zwiększenie emisji w firmie B o jednostkę? b) MC 2 (zob. rysunek powyżej). c) Czy łączną emisję firm A i B można zmniejszyć do poziomu (L A + L B ) mniejszym kosztem? (Wskazówka: Porównaj odpowiedzi a i b).

52 51 ZADANIE Po wielu sporach roczne limity emisji szkodliwych węglowodorów w firmach A i B wyznaczono na – odpowiednio – L A i L B (zob. rysu- nek). Linie MC A i MC B ilustrują krańcowy koszt zmniejszenia emisji w obu firmach. a) Jakiego nakładu wymagałoby zmniejszenie emisji w firmie A o jednostkę? (Odpowiedź zaznacz na rysunku). a) MC 1 (zob. rysunek poniżej). b) Jaką oszczędność środków dałoby zwiększenie emisji w firmie B o jednostkę? b) MC 2 (zob. rysunek powyżej). c) Czy łączną emisję firm A i B można zmniejszyć do poziomu (L A + L B ) mniejszym kosztem? (Wskazówka: Porównaj odpowiedzi a i b). c) Tak. Wszak MC 2 >MC 1, więc ograniczając emisję w firmie A o jed- nostkę ponosimy koszty mniejsze od oszczędności spowodowanych zwiększeniem emisji o jednostkę w firmie B. Jednocześnie łączny poziom emisji się nie zmienia. Oznacza to, że w opisanej w zadaniu sytuacji koszt sprowadzenia emisji do poziomu L A +L B może zostać zmniejszony. (Nic dziwnego, że wielu ekonomistów uważa stosowa- nie w takiej sytuacji limitów emisji za przyczynę marnotrawstwa).

53 52 DOBRA PUBLICZNE I PODOBNE PROBLEMY

54 53 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec DOBRA PRYWATNE (np. kanapka z szynką) DOBRA KLUBOWE (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec TRAGEDIA WSPÓLNEGO PASTWISKA (np. zatłoczona plaża) DOBRA PUBLICZNE (np. obrona narodowa)

55 54 DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my de- cydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przy- sparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarza- ją ich dla nas mnóstwo! Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa)

56 55 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”.

57 56 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free ri- ding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używa- nia) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia. ■ Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie spo- sób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym.

58 57 PRZYKŁADY: prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja.

59 58 Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i mu- szą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów.

60 59 Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzy- szącej zjawisku dóbr publicznych? Oto rozwiązania: 1. Państwo może samo wytwarzać te dobra. 2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. 3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowo- łanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.

61 60 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) DOBRA, KTÓRYCH DOTYCZY TRAGEDIA WSPÓLNEGO PASTWISKA (ang. tragedy of commons) nie dają się zastrzec, lecz są przedmiotem rywalizacji. ■ Do tragedii wspólnego pastwiska dochodzi, gdy ktoś, korzystając z dobra, szkodzi innym korzystającym, a wszyscy mogą uczestniczyć w konsumpcji. Efektem jest RABUNKOWA KONSUMPCJA.

62 61 PRZYKŁADY: ławice ryb na wodach międzynarodowych, publiczne toalety w czasie rockowego koncertu, „zakorkowana” autostrada, zatłoczone plaże publiczne, śmieci w lesie.

63 62 Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności spowodo- wanej tragedią wspólnego pastwiska? Oto rozwiązania: 1. Opłaty za użytkowanie dobra (np. bilety wstępu na plażę). 2. Ograniczenie możliwości korzystania z dobra (np. limity poło- wów). 3. Zwiększenie podaży tak, aby zaspokoić wszystkie potrzeby (np. budowa nowych autostrad).

64 63 KŁOPOTY Z INFORMACJĄ Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: 1. ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asym- metric information) (np. między sprzedawców i nabywców). 2. DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).

65 64 ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców) ■ Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słab- szego”.

66 65 PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, Lek o nieznanych skutkach ubocznych, Pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finanso- wym żargonem, Sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, Marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych, Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze

67 66 FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: Ustawy o bezpieczeństwie pracy. Ustawy o uczciwym handlu. Ograniczanie dostępu DÓBR do rynku. Ograniczanie dostępu PRODUCENTÓW do rynku. Udostępnianie informacji.

68 67 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) ■ Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kulturowych - podejmuje (RZEKOMO!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumo- wanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, zdarza się, że ludzie (RZEKOMO!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...

69 68 PRZYKŁADY: szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.

70 69 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: 1.Nakazy i zakazy. 2.Podatki i subsydia. 3.Propaganda „społeczna”.

71 70 Poza efektywnością państwo dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ. SPRAWIEDLIWOŚĆ dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produko- wane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spie- rają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY.

72 71 Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni DOMINOWAĆ nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI...

73 72 Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni CIERPIEĆ wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy temu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. Wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI...

74 73 Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy te- mu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. Wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI... ZAPOBIEGANIE DOMINACJI I CIERPIENIU, CZYLI DBA- ŁOŚĆ PAŃSTWA O SPRAWIEDLIWOŚĆ, przyjmuje często formę zmniejszania różnic dochodów („wyrównywania docho- dów”). Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI.

75 74 Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy te- mu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. Wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI... Jednakże zapobieganie dominacji i cierpieniu, czyli dbałość o spra- wiedliwość, bywa sprzeczne z poglądem, że LUDZIE SĄ WOLNI I ODPOWIADAJĄ ZA WŁASNE CZYNY (np. pomyśl o wolności dysponowania dochodem, a także o osobach, którym nie chce się pracować)… ZAPOBIEGANIE DOMINACJI I CIERPIENIU, CZYLI DBA- ŁOŚĆ PAŃSTWA O SPRAWIEDLIWOŚĆ, przyjmuje często formę zmniejszania różnic dochodów („wyrównywania docho- dów”). Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI.

76 75 Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do CIERPIENIA i DOMINACJI jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2015 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hur- towni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni (Mazury, marzec 2001 r.). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomi- dorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r.). d) Wrażenia bezdomnego zamarzającego nocą w ogrodowej altanie na działkach na warszawskiej Sadybie (styczeń 2016 r. ). ---------------------- A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) d)b) c) DYGRESJA Co to właściwie znaczy „dominacja” i „cierpienie”? KONIEC DYGRESJI

77 76 A zatem… W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie domi- nacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m.in. formę zmniejszania różnic dochodów („wyrównywania dochodów”). Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI*.

78 77 A zatem… W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie domi- nacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m.in. formę zmniejszania różnic dochodów („wyrównywania dochodów”). Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI*. Celem nie jest zupełne wyrównanie dochodów.

79 78 A zatem… W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie domi- nacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m.in. formę zmniejszania różnic dochodów („wyrównywania dochodów”). Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI*. Celem nie jest zupełne wyrównanie dochodów. Za SPRAWIEDLIWY wielu ludzi ma taki podział do- chodów, w przypadku którego dochody są proporcjonalne do wy- ników pracy i (lub) wysiłku i (lub) akceptowanych społecznie po- trzeb ludzi.

80 79 A teraz pomówmy o PODATKACH i ZASIŁKACH.

81 80 PODATKI PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88,9% wszystkich do- chodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2,5% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem).  Podatki są to - nie związane z własnością – przymuso- we płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa.

82 81 RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. PODATKI BEZPOŚREDNIE płacą ludzie możliwi do zidentyfiko- wania (np. wedle kryterium wysokości dochodu) przed zapłace- niem podatku. W Polsce w 2005 r. do bezpośrednich zaliczano następujące po- datki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast PODATKI POŚREDNIE płacą ludzie, których nie da się zidentyfikować przed zapłaceniem podatku, bo te podatki są ukryte w cenach dóbr i warunkiem ich zapłacenia jest nabycie konkretnego dobra. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT), akcyza, podatek od gier.

83 82 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Domagają się np. spra- wiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że osoby znajdujące się w takiej samej sytuacji powinny być traktowane tak samo (np. osoby o równym dochodzie płacą taki sam podatek). SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA oznacza, że osoby znajdujące się w różnej sytuacji powinny być traktowane odmiennie (np. osoby o wyższym dochodzie płacą wyższy podatek).

84 83 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Domagają się np. spra- wiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że osoby znajdujące się w takiej samej sytuacji powinny być traktowane tak samo (np. osoby o równym dochodzie płacą taki sam podatek). SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA oznacza, że osoby znajdujące się w różnej sytuacji powinny być traktowane różnie (np. osoby o wyższym dochodzie płacą wyższy podatek). W OBU PRZYPADKACH CHODZI O TO, ŻEBY PODATEK BYŁ RÓWNIE DOLEGLIWY DLA WSZYSTKICH (WSZAK LUDZIE SĄ RÓWNI).

85 84 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”?

86 85 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta!

87 86 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”?

88 87 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? b) Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb).

89 88 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? b) Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb). /ii/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy każdy płaci równą część każdego gdyba dochodu to, owszem, podatek proporcjo- nalny jest sprawiedliwy pionowo.

90 89 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? b) Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb). /ii/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy każdy płaci równą część każdego gdyba dochodu to, owszem, podatek proporcjo- nalny jest sprawiedliwy pionowo. /iii/ Wielu zakłada, że dla bogatych dolegliwość spowodowana za- braniem im przez państwo stałej części każdego zarobionego gdyba jest mniejsza niż dla biednych. Według nich podatek proporcjonal- ny nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są biedni. Bo- gatsi powinni płacić wedle wyższej stawki!

91 90 Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. bene- fits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa. Na przykład, podatek drogowy powinni płacić głównie właściciele samochodów.

92 91 Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki powinni płacić ci, których na to stać. Na przykład, nie ma sensu opodatkowywać zasiłku dla bezrobotnych.

93 92 W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od: 1.Progresywności systemu podatkowego. 2.Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi.

94 93 PROGRESYWNOŚĆ PODATKU ■ Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu prze- ciętna stopa opodatkowania wzrasta. Co to znaczy? Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA sta- nowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo po- datkiem.

95 94 Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowa- nia wzrasta. Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest to, że bogaci płacą państwu więcej niż biedni...

96 95 ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podat- ku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’. Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii popytu i linii podaży…

97 96 A Np. NA RYSUNKU A przy względnie płaskiej linii popytu nabywcy znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku (P 1 E 1 P*B). Natomiast NA RYSUNKU B linia popytu jest względnie stroma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P 1 E 1 BP*). B

98 97 Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płat- ności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasił- ki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wie- lodzietnych itp. ■ Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehand- lowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i państwem. ZASIŁKI

99 98 RODZAJE ZASI ŁKÓW WYRÓŻNIMY np. : 1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce). 2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom). W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ: 1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej). 2) Nieuzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego, jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidz- ka).

100 99 Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skut- kiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, koś- ciołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechęcając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać wędkę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się BIERNI, co powoduje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr.

101 100 Koszty spowodowane zasiłkami obejmują także: biurokrację, zanik przedsiębiorczości, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a zatem także skłonności do oszczędzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy.

102 101 ■ PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza ostateczny po- dział dochodów między gospodarstwa domowe. Do opisu podmiotowego podziału dochodów służą m.in.: KRZYWA LORENZA, WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO, LINIA UBÓSTWA, WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA. W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i trans- ferami powstaje PODMIOTOWY PODZIAŁ DOCHODÓW w społeczeństwie. Chodzi o dochody gospodarstw domowych.

103 102 KRZYWA LORENZA 1. Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszyst- kich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych), a na osi pionowej – odsetek wszystkich dochodów. 2. Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich dochodów przypada DANEMU ODSETKOWI NAJUBOŻSZYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH.

104 103 KRZYWA LORENZA zaczyna się w początku układu (0% rodzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych: 100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% dochodów wszystkich gospodarstw domowych). Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r. Dochody 100% 20% 4,3% A  0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

105 104 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO Pole między krzywą Lorenza, a LINIĄ DOSKONAŁEJ RÓWNOŚ- CI (przekątna na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Jego udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała równość) do 1 (zupełna nierówność), lub, po przemnożeniu przez 100, od 0 do 100. Dochody 100% 4,3% 0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

106 105 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO – wskaźnik koncentracji do- chodów, przyjmuje wartość między 0 a 1 (lub jeśli pomno- żymy ją przez 100, między 0 a 100). Wskaźnik ten osiągnąłby wartość 0, gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, na- tomiast wartość 1, gdyby wszystkie osoby, poza jedną, miały dochód zerowy. Uwaga: Dane dla Austrii, Belgii, Irlandii i Wielkiej Brytanii dotyczą 2011 roku. Źródło: Dane GUS.

107 106 LINIA UBÓSTWA LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Minimum socjalne jest wyznaczone przez wartość koszyka niezbęd- nych człowiekowi dóbr, którego skład określają urzędnicy i naukow- cy, dbając by były one odpowiednie jakościowo, zróżnicowane i ta- nie (np. kaloryczne). Chodzi m.in. o wydatki na żywność, mieszkanie (eksploatacja i wy- posażenie), edukację, kulturę i rekreację, odzież i obuwie, ochronę zdrowia, higienę osobistą, transport i łączność,

108 107 WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiąga- jących dochód niższy od minimum socjalnego.

109 108 Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samot- nych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd. W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych przebiegała na wysokości 9 393 dolarów, a dla rodziny czterooso- bowej na wysokości 18 810 dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’03 odpowiednio 792,3 zł i 2 327,6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003 r. 12,5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imi- grantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet) żyło w biedzie. (W POLSCE W 2003 R. WSPÓŁCZYNNIK UBÓST- WA WYNOSIŁ 59,0%).

110 109 W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI, które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE organizmu. W czerwcu 2014 r. minimum egzystencji wynosiło 541,9 zł i 1850,85 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin czteroosobowych) (da- ne MPiSS). PONIŻEJ MINIMUM EGZYSTENCJI ŻYŁO 6,7% OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH (te badania gu- sowskie nie obejmują np. osób bezdomnych). ----------------------- A Zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. W POLSCE BYŁO około 26 TYS. BEZDOMNYCH.

111 110 NIE TYLKO RYNEK JEST ZAWODNY (ANG. MARKET FAI- LURE). TAKŻE CHCĄCE KORYGOWAĆ WADY RYNKU PAŃ- STWO, ZMAGA SIĘ Z RÓŻNYMI KŁOPOTAMI (ANG. GO- VERNMENT FAILURE), KTÓRE SZKODZĄ EFEKTYWNOŚCI I SPRAWIEDLIWOŚCI.

112 111 ZAWODNOŚĆ PAŃSTWA - chodzi o przeszkody utrudniające przełożenie preferencji jednostek na właściwe decyzje dotyczące ca- łej zbiorowości.

113 112 PARADOKS GŁOSOWANIA

114 113 A>B B>C C>A

115 114 A>B B>C C>A A i B → A i C → C A i C → C i B → B B i C → B i A → A

116 115 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można UPORZĄDKOWAĆ OD „NAJLEPSZEJ” DO „NAJGORSZEJ”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

117 116 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „JEDNOSZCZYTOWE”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

118 117 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „jednoszczytowe”… w demo- kratycznym głosowaniu WYGRYWA OPCJA „ŚRODKOWEGO” GŁOSUJĄCEGO. Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

119 118 POROZUMIENIE GŁOSUJĄCYCH

120 119

121 120 Także SKONCENTROWANE KORZYŚCI I ROZPROSZO- NE KOSZTY powodują zawodność państwa...

122 121 Otóż skutkiem decyzji państwa bywają wielkie korzyści (lub straty) niewielu, którym towarzyszą nieznaczne zmiany sytuacji reszty obywateli. Korzystającym (lub tracącym) wiele opłaca się wtedy wy- wierać nacisk na urzędników podejmujących decyzję.

123 122 Natomiast podatnicy, których — ze względu na ich liczbę — skutki decyzji dotyczą w małym stopniu, nawet jeśli zdają sobie sprawę z własnych strat, nie są zainteresowani przeciwdziałaniem...

124 123 Np. górnikom opłaca się demonstrować i prowokować starcia z policją, aby — „w imię sprawiedliwości” — wymusić wypłacenie so- bie odpraw w wysokości dwuletnich poborów. Jednocześnie podatni- kom nie opłaca się bronić swoich pieniędzy. Jeśli 100 tys. górników zainkasuje po 50 tys. gb z pieniędzy podatników, których jest 20 mln, to przeciętny podatnik straci (100 000 · 50 000)/20 000 000, czyli 250 gb.

125 124 Kiedy koszty rozkładają się na miliony osób, a korzyści dotyczą ty- sięcy bezpośrednio zainteresowanych, trudno jest bronić budżeto- wych pieniędzy. Korzystającym opłaca się organizować kampanie nacisku, popierać „swoich” i zwalczać „obcych” polityków. Zakłóca to podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych…