1 I N W E S T Y C J E Jak wiemy, INWESTYCJE mogą być BRUTTO, NETTO I ODTWORZE- NIOWE. Pamiętamy również, że poza PRYWATNYMI FIRMAMI in- westuje PAŃSTWO.

Prezentacja na temat: "1 I N W E S T Y C J E Jak wiemy, INWESTYCJE mogą być BRUTTO, NETTO I ODTWORZE- NIOWE. Pamiętamy również, że poza PRYWATNYMI FIRMAMI in- westuje PAŃSTWO."— Zapis prezentacji:

1

2 1 I N W E S T Y C J E Jak wiemy, INWESTYCJE mogą być BRUTTO, NETTO I ODTWORZE- NIOWE. Pamiętamy również, że poza PRYWATNYMI FIRMAMI in- westuje PAŃSTWO (inwestycje infrastrukturalne: autostrady, porty, uni- wersytety itd.; chodzi o ok. 15-20% prywatnych inwestycji...) i GOSPO- DARSTWA DOMOWE (inwestycje w kapitał ludzki, np. zakup usług edukacyjnych i zdrowotnych). Jednak dalej zajmować się będziemy jedynie inwestycjami pry- watnych przedsiębiorstw, czyli literką I ze wzoru Y=C+I+G+NX.

3 2 Y = C + I + G + NX Odwrotnie niż w przypadku wydatków gospodarstw domowych na konsum- pcję (C) wydatki prywatnych firm na INWESTYCJE, czyli na tworzenie ka- pitału rzeczowego (maszyny, urządzenia, budynki, budowle, a także zapasy) (I) stanowią MAŁY, LECZ NAJBARDZIEJ ZMIENNY spośród składników PKB (Y=C+I+G+NX). Zmiany wielkości inwestycji są jedną z najważniej- szych przyczyn cyklu koniunkturalnego.

4 3 Inwestycje są bardzo zmienne, ponieważ zasób kapitału w gospodarce jest wielki (np. na przełomie XX i XXI w. ok. 2,5 PKB w Stanach), a strumień tworzących ten zasób inwestycji – mały (np. ok. 1/6 PKB w Stanach, czyli 1/15 wartości zasobu kapitału). Powoduje to, że - np. w Stanach – zmniej- szenie się zasobu kapitału o 1% rocznie wymagałoby zmniejszenia się strumienia inwestycji aż o 15% w ciągu roku. (Pomyśl o wielkim pełnym wody zbiorniku z bardzo wąskimi rurkami dopływu i odpływu, przez któ- re powoli płynie woda. Jeśli ilość wody w tym zbiorniku ma się zauważal- nie zmienić, skala dopływu lub odpływu musi zmienić się radykalnie). W opisanej sytuacji MAŁE ZMIANY ZAPOTRZEBOWANIA NA ZASÓB KAPITAŁU POWODUJĄ DUŻE ZMIANY STRUMIENIA INWESTYCJI. W gruncie rzeczy teoria inwestycji jest teorią popytu na kapitał rzeczowy... 1. ZAPOTRZEBOWANIE NA KAPITAŁ A INWESTYCJE

5 4 Od czego zależą zmiany zapotrzebowania maksymalizujących zysk prywa- tnych firm na kapitał, które tak silnie wpływają na wielkość inwestycji? Kluczowe znaczenie ma relacja korzyści ze zwiększenia posiada- nego zasobu kapitału o kolejną (z założenia wartą 1) porcję do kosztu stwo- rzenia i użytkowania tej dodatkowej (wartej 1) porcji kapitału. Firma zwiększa zapotrzebowanie na kapitał, aż krańcowy przy- chód z (wartej 1) porcji kapitału (ang. marginal revenue product of capital), MRP k, nie zrówna się z kosztem stworzenia i wykorzystywania (wartej 1) porcji kapitału (ang. rental cost of capital), rc (por. rozdział o rynkach czyn- ników z podstaw ekonomii). 1.1. POPYT NA KAPITAŁ

6 5 JEDNA FIRMA Firma zwiększa zapotrzebowanie na kapitał, aż krańcowy przychód z (war- tej 1) porcji kapitału (ang. marginal revenue product of capital), MRP k, nie zrówna się z kosztem stworzenia i wykorzystywania (wartej 1) porcji kapi- tału (ang. rental cost of capital), rc. KRAŃCOWY PRZYCHÓD Z KAPITAŁU, MRP k, stanowi wartość przy- rostu produkcji spowodowanego wykorzystaniem (wartej 1) dodatkowej porcji kapitału. MRP k = MP kP, gdzie: MP k – malejący krańcowy produkt kapitału (w jednostkach fizycznych). P – cena dobra składającego się na ten krańcowy produkt kapitału, MP k.

7 6 Firma zwiększa zapotrzebowanie na kapitał, aż krańcowy przychód z (war- tej 1) porcji kapitału (ang. marginal revenue product of capital), MRP k, nie zrówna się z kosztem stworzenia i wykorzystywania (wartej 1) porcji kapi- tału (ang. rental cost of capital), rc. KOSZT KORZYSTANIA Z KAPITAŁU, rc, stanowi przyrost kosztu cał- kowitego spowodowany stworzeniem i wykorzystywaniem (wartej 1) dodat- kowej porcji kapitału. rc=(i r +d)=(i n -π e +d), gdzie: i r – oczekiwana realna stopa procentowa (w %), i n – nominalna stopa procentowa (w %), π e - oczekiwana stopa inflacji (w %), d – stopa zużycia kapitału (w %). [Uwaga! W tych rozumowaniach założono, że wykorzystanie kapitału nie powoduje dodatkowych kosztów (np. koszt zużywanego surowca)].

8 7 Firma zwiększa zapotrzebowanie na kapitał, aż krańcowy przychód z (war- tej 1) porcji kapitału (ang. marginal revenue product of capital), MRP k, nie zrówna się z kosztem stworzenia i wykorzystywania (wartej 1) porcji kapi- tału (ang. rental cost of capital), rc. MRP k = rc, więc: MP kP = (i n -π e +d).

9 8 DYGRESJA Niekiedy banki stosują LIMITOWANIE KREDYTU (ang. credit ratio- ning). Banki komercyjne bronią się w ten sposób przed asymetrią infor- macji (chodzi np. o NEGATYWNĄ SELEKCJĘ KREDYTOBIORCÓW PO WZROŚCIE STÓP PROCENTOWYCH). LIMITOWANIE KREDY- TU może sprawić, że inwestycje firm są mniejsze niż wynikałoby z formu- ły: MRP k = rc. Przyczyną jest bariera płynności; tym razem natyka się na nią nie konsument, lecz chcąca inwestować firma. W wyjątkowych sytuacjach także bank centralny limituje kre- dyt w celu radykalnego zmniejszenia zagregowanego popytu (np. FED w USA i NBP w Polsce na początku – odpowiednio - lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.). (Obok stopy procentowej LIMITOWANIE KREDYTU jest ważnym narzędziem polityki pieniężnej). KONIEC DYGRESJI

10 9 A zatem, MP kP = (i n -π e +d)... W efekcie: zapotrzebowanie JEDNEJ FIRMY na kapitał opisuje wzór (funkcja): k* = g(rc, y), gdzie: k* - zapotrzebowanie jednej firmy na kapitał. rc - koszt korzystania z dodatkowej porcji kapitału. y – zapotrzebowanie na produkty tej firmy (przy danej produkcyjności ka- pitału, wpływając na cenę wytwarzanego produktu, P, określa ono poziom MRP k (MRP k =MP kP).

11 10 CAŁA GOSPODARKA Funkcję k*=g(rc, y) możemy wykorzystać dla wyjaśnienia zapotrzebowania na kapitał W CAŁEJ GOSPODARCE. K* = G(rc, Y), gdzie: K* - zapotrzebowanie CAŁEJ GOSPODARKI na kapitał. rc - koszt korzystania z dodatkowej porcji kapitału. Y – wielkość produkcji CAŁEJ GOSPODARKI. Zapotrzebowanie gospodarki na kapitał rośnie dopóty, dopóki w tej gospodarce istnieją firmy, w których MRP k jest większe od rc.

12 11 A zatem: K* = G(rc, Y), gdzie: K* - zapotrzebowanie CAŁEJ GOSPODARKI na kapitał. ANALIZA ALGEBRAICZNA Powiedzmy, że gospodarkę opisuje FUNKCJA PRODUKCJI COBBA-DOUGLA- SA *: Y=A·K x ·L (1-x), gdzie: Y – wielkość produkcji. K - wykorzystywany w gospodarce zasób kapitału, L - wykorzystywany w gospodarce zasób pracy, A – parametr, x – parametr**. Możemy wtedy wyprowadzić funkcję popytu gospodarki na kapitał. ---------------------------- * Szczegółowo makroekonomiczną funkcją produkcji Cobba-Douglasa zajmiemy się, badając wzrost gospodarczy. ** Dla x=0,25 funkcja produkcji Cobba-Douglasa stanowi bardzo dobre przybliżenie rzeczywistej funkcji produkcji gospodarki Stanów Zjednoczonych.

13 12 Y=A·K x ·L (1-x), Możemy wyprowadzić funkcję popytu gospodarki na kapitał. Y =A·K x ·L (1-x), to: MP K = Y/ K= =x·A·K (x-1) ·L (1-x) = =x·A·K x ·L (1-x) /K =x·Y/K*. ---------------------------- * MP K występuje tutaj w ujęciu wartościowym (nakład kapitału zmienia się o jednostkę wartości, co powoduje zmianę wartości Y). ** Zwróć uwagę na mało realistyczne założenie ceteris paribus towarzyszące tym wyli-, czeniom. Czynniki są substytutami i zmiana zapotrzebowania na jeden z nich zapewne wpłynie na wielkość zapotrzebowania na inne. Np., kiedy spadek rc spowoduje wzrost K*, JEDNOCZEŚNIE zmniejszy się zapewne zapotrzebowania na pracę, L! Zwrotnie wpłynie to zapewne na zapotrzebowanie na kapitał, czego nie uwzględniamy... Jak widać wzrost kosztu wykorzystania kapitału, rc, powoduje spadek, a zwiększenie się produkcji, Y, wzrost zapotrzebowania gospodarki na kapitał, K. Skoro: MP K =rc, to: x·Y/K =rc, więc: K=x·Y/rc.**

14 13 A zatem: K = G(rc, Y), gdzie: K - zapotrzebowanie CAŁEJ GOSPODARKI na kapitał. rc - koszt korzystania z dodatkowej porcji kapitału. Y – wielkość produkcji CAŁEJ GOSPODARKI. Na przykład, K=g(rc, Y)=x·Y/rc. ANALIZA RYSUNKOWA Na rysunku (a) spadek kosztu korzystania z porcji kapitału (z rc 0 do rc 1 ) jest powodem przesunięcia wzdłuż linii popytu gospodarki na kapitał, D k, (zapotrzebowanie gospodar- ki na kapitał rośnie z K 0 do K 1. Na rysunku (b) spadek produkcji w gospodarce przesu- wa całą linię popytu firm na kapitał i zapotrzebowanie nań maleje z K 0 do K 1. (b) (a) rc 0 rc 1 K 0 K 1 K K MRP k, rc rc* K 1 K 0 DkDk D k2 D k1 MRP k, rc

15 14 W krótkim okresie cenowa elastyczność podaży kapitału jest bardzo mała. Wzrost popytu firm na kapitał powoduje wyłącznie silny wzrost ceny kapi- tału (z P k0 do P k1 na rysunku). Ilość kapitału w firmach, K 0, się nie zmienia. Natomiast w długim okresie zasób kapitału w firmach może się zwięk- szyć z K 0 do K 1, nie powodując wzrostu ceny. Cenowa elastyczność podaży kapitału okazuje się bardzo duża. Popyt na kapitał, cena kapitału i ilość kapitału w firmach 1.2. POPYT NA KAPITAŁ A WIELKOŚĆ INWESTYCJI. W jaki sposób zmiany zapotrzebowania przedsiębiorstw na kapitał wpływa- ją na wielkość inwestycji? K PkPk K 0 K 1 P k0 P k1 D k1 D k0

16 15 Wielkość STRUMIENIA inwestycji I 0 z rysunku (b) równoważy zużycie ka- pitału, zapewniając istnienie ZASOBU kapitału K 0 na rysunku (a). Kiedy popyt na kapitał wzrasta, zwiększają się wydatki na nowe dobra kapitałowe. Krótkokresowy skok ceny kapitału z P 0 do P 1 powoduje wzrost oferowanej ilości dóbr kapitałowych z I 0 do I 1 (np. z 80 do 90 obrabiarek rocznie). Po pewnym czasie* ten zwiększony strumień inwestycji, I 1 < I 0, skutkuje powstaniem w firmach pożądanego zasobu kapitału K 1, większego od K 0. Cena kapitału i wielkość inwestycji wracają wtedy do początkowych pozio- mów, P K0 i I 0 (dla uproszczenia zakładam, że nowy kapitał się nie zużywa). ---- * Tempo tworzenia nowego kapitału jest ograniczone m. in. dostępnością zasobów (np. inżynierów, koparek) i technologią (np. beton tężeje wolno, więc nie da się zbudować wieżowca przez godzinę). Popyt na kapitał a wielkość inwestycji K PkPk K 0 K 1 P k0 P k1 D k1 D k0 (b) I 0 I 1 S PkPk 0 0 (a)

17 16 Inwestowanie i tworzenie kapitału w gospodarce są opisywane np. za pomo- cą MODELU ELASTYCZNEGO AKCELERATORA* (ang. flexible accele- rator model): I t = λ·(K t *-K t-1 ), gdzie: I t – poziom inwestycji w okresie t. λ – (lambda) parametr opisujący tempo procesu dostosowawczego. λ zależy od tego, jaką część różnicy pożądanej w okresie t ilości kapitału (K t *) i rze- czywistej ilości kapitału w końcu poprzedniego okresu (K t-1 ) CHCĄ/MO- GĄ** zlikwidować inwestujące firmy w okresie t. Dodam, że w okresie t pożądana ilość kapitału w gospodarce, K t *, za- leży od oczekiwań przedsiębiorców, co do przyszłego średniego poziomu pro- dukcji (przyszłego dochodu permanentnego). Upodabnia to teorię inwestycji do teorii konsumpcji. (W obu przypadkach dochód permanentny stanowi ważną zmienną wyjaśniającą). ---- * Zauważ, że – jak zwykle w modelach akceleratora – WIELKOŚĆ zmiennej wyjaśnianej (tu: inwes- tycji w okresie t, I t ) jest uzależniona OD ZMIAN RÓŻNICY zmiennych wyjaśniających (tu: luki kapitałowej, K t *-K t-1 ) [czyli od przyśpieszenia (inaczej: akceleracji) lub od spowolnienia wzrostu jednej z nich), a NIE OD WIELKOŚCI zmiennej wyjaśniającej. Żeby inwestycje rosły, ta luka kapi- tałowa musi się zwiększać. Jeśli luka się zmniejszy, to – choć luka pozostanie dodatnia - inwestycje zaczną maleć (ich zmiana stanie się ujemna). **Firmy mają określone plany i środki, a tempo tworzenia przez nie nowego kapitału jest ograniczone brakiem zasobów i technologią.

18 17 DYGRESJA Oto nawiązujący do modelu elastycznego akceleratora rozbudowany en- dogeniczny MODEL MNOŻNIKA-AKCELERATORA, wyjaśniający cykl koniunkturalny. (a) I t =(K * t -K t ) Model elastycznego akceleratora (ang. flexible accelerator model) opisuje tworzenie kapitału rzeczowego przez firmy. (b) K * t = aY t-1 Pożądana ilość kapitału rzeczowego, K*, jest proporcjonalna do wielkości produkcji, Y, w poprzednim okresie. ( c) K t =K * t -1 Oznacza to, że =1. Firmy chcą i mogą w ciągu zaledwie jednego okresu zamknąć całą lukę kapitałową (K * t -K t ). Z równań (a), (b) i (c) wynika, że: I t =(K * t -K t )=(K * t -K * t-1 )=(aY t-1 -aY t-2 )=a(Y t-1 -Y t-2 )= a Y t-1, czyli: I t = a Y t-1 (1) gdzie a to technologiczny współczynnik kapitałowy = I t / Y t-1. Natomiast zgodnie z modelem mnożnika: Y t = I t (2) gdzie to mnożnik.

19 18 DYGRESJA CD. A zatem: I t =a Y t-1 (1) Y t = I t (2) MODEL MNOŻNIKA-AKCELERATORA (1)+(2) wyjaśnia cykl koniunkturalny. Kiedy Y t-1 rośnie, I t też rośnie, tzn. I t >0 [zob. równanie (1)]. Wzrost inwestycji, I t >0, wywołuje wtedy proces mnożnikowy, czyli dalszy wzrost produkcji, Y t [zob. równanie (2): Y t = I t ; zakładam, że mnożnik działa bez opóźnienia]. Jednak w końcu wzrost produkcji zwalnia, czyli Y t < Y t-1 (rze- czywista produkcja zbliża się wtedy do wielkości produkcji potencjalnej i coraz trudniej jest osiągnąć jej przyrost). Powoduje to ZMNIEJSZENIE SIĘ inwestycji, I (mniejszemu Y odpowiada mniejsze I!). MIMO, ŻE ZMIANA POZIOMU PRODUKCJI, Y, CIĄGLE JESZCZE JEST DO- DATNIA, POZIOM INWESTYCJI, I, MALEJE, WIĘC ZMIANA PO- ZIOMU INWESTYCJI, I, STAJE SIĘ JUŻ UJEMNA! Mnożnik sprawia wtedy, że produkcja, Y, maleje ( Y staje się ujemne). PRODUKCJA, KTÓRA ROSŁA, ZACZYNA OTO SPADAC! (Odwołując się do podobnego procesu, można wyjaśnić również dolny punkt zwrotny cyklu). KONIEC DYGRESJI

20 19 Ramka 1. Firma zwiększa zapotrzebowanie na kapitał, aż krańcowy przychód z kapi- tału nie okaże się mniejszy od kosztu korzystania z kapitału. MRP k = rc, więc: MP kP = (i n -π e +d). Teoretycznie decyzja podejmowana zgodnie z tą regułą dotyczy zakupu ko- lejnej MAŁEJ porcji kapitału. W praktyce firmom chodzi o realizację ca- łych projektów inwestycyjnych. W grę wchodzi wtedy DUŻY przyrost ilości użytkowanego kapitału. Odpowiednikiem MRP F są zdyskontowane na moment podejmo- wania decyzji zyski netto z realizacji projektu, a odpowiednikiem rc są zdyskontowane nakłady na realizację projektu. Projekt jest wart realizacji, jeśli jego ZAKTUALIZOWANA WARTOŚĆ NETTO (ang. present value of the net revenue), czyli różnica zdyskontowanych zysków netto i zdyskontowanych nakładów jest większa od zera (stopa dyskontowa powinna być równa stopie, przy której przed- siębiorstwo może zaciągnąć kredyt).* Sumując popyt inwestycyjny wynikający z decyzji o realizacji wszystkich zaakceptowanych projektów inwestycyjnych, dostajemy całko- wity popyt na inwestycje w gospodarce. --------- *Pamiętasz? Przy danej stopie procentowej obligację warto kupić po cenie niższej od zaktualizowanej wartości strumienia zysków netto gwarantowanych jej posiadaniem. Dla takiej ceny zaktualizowana wartość netto tej obligacji wynosi zero.

21 20 Koszt korzystania z kapitału, rc, zależy nie tylko od poziomu stopy procen- towej, czyli od polityki pieniężnej, lecz również od podatków, czyli od poli- tyki fiskalnej. Decydujące znaczenie mają: CIT (ang. corporate income tax) i ULGI INWESTYCYJNE (ang. investment tax credit). INWESTYCJE A PODATKI 1.3. INWESTYCJE A PODATKI I GIEŁDA.

22 21 CIT stanowi proporcjonalne opodatkowanie zysku firm (np. USA od 1993 r. 35%). rc jest proporcjonalny do CIT*. ULGI INWESTYCYJNE – możliwość odliczania od płaconego podatku odsetka (np. 10%) poniesionych nakładów inwestycyjnych (np. USA w la- tach 1962-1986)**. rc jest odwrotnie proporcjonalny do ulg inwestycyj- nych. ---- * Oddawaną przez firmę państwu część zysku można uznać za koszt osiągania tego zysku, czyli koszt wykorzystywania kapitału w celu osiągania zysku. ** Ulgi inwestycyjne mogą być trwałe lub chwilowe. Ulgi chwilowe powodują sztucz- ne skupienie planowanych inwestycji firm w okresie objętym tymi ulgami.

23 22 INWESTYCJE A GIEŁDA q (q Tobina) to stosunek ceny porcji kapitału firmy na giełdzie do (ekono- micznego) kosztu odtworzenia tej porcji kapitału. Zgodnie z teorią inwestycji q (Tobina), kiedy q > 1, firmy in- westują, ponieważ prawo do kapitału rzeczowego, którego stworzenie kosz- tuje 1, są w stanie sprzedać na giełdzie za więcej niż 1. Zatem odpowiednio długa hossa na giełdzie sprzyja inwestycjom. Teoria inwestycji q Tobina ma niezłe potwierdzenie empirycz- ne...

24 23 2. RODZAJE INWESTYCJI: INWESTYCJE FIRM, BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE, ZAPASY Najważniejsze rodzaje inwestycji w gospodarce to: - INWESTYCJE PRZEDSIĘBIORSTW, - BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE, - ZAPASY. Inwestycje przedsiębiorstw są największym i najbardziej stabil- nym składnikiem skądinąd bardzo zmiennych inwestycji. Inwestycje miesz- kaniowe są mniejsze i bardziej zmienne. Najbardziej gwałtowne są zmiany zapasów, które jednak są najmniejszą częścią inwestycji.

25 24 2.1. INWESTYCJE PRZEDSIĘBIORSTW W KAPITAŁ TRWAŁY Ten rodzaj inwestycji jest największą częścią wszystkich inwestycji (w USA w 2. połowie XX w. około 65% wszystkich inwestycji). Takie inwestycje sil- nie maleją w czasie recesji (np. w czasie Wielkiego Kryzysu w latach trzy- dziestych XX w. w USA spadły do 4% PKB). W czasie ożywienia inwestycje firm zaczynają rosnąć.

26 25 W USA inwestycje firm są finansowane niepodzielonymi zyskami (około 70% środków w latach 1970-1984), kredytem bankowym (ok. 25% środ- ków) i – w małym zakresie - emisją obligacji i akcji. Oznacza to, że skala tych inwestycji zależy silnie od sytuacji fi- nansowej firm (wcześniej nie uwzględnialiśmy wprost tego czynnika wpły- wającego na wielkość inwestycji), koncentrując uwagę na narzędziach po- lityki pieniężnej (np. stopa procentowa, limitowanie kredytu) i fiskalnej (np. CIT, ulgi inwestycyjne).

27 26 2.2. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE W Stanach Zjednoczonych w 2. połowie XX w. inwestycje mieszkaniowe stanowiły około 30% wszystkich inwestycji. Budynki mieszkalne (jednorodzinne i wielorodzinne) są bardzo trwałym rodzajem kapitału rzeczowego. Duża wartość jednostkowa i pow- szechność użytkowania budynków mieszkalnych sprawiają, że ich zasób w gospodarce jest – w danym momencie – szczególnie duży. W tym sektorze gospodarki relacja strumienia inwestycji do wartości zasobu już nagroma- dzonego kapitału jest zatem szczególnie mała (np. w USA ok. 3%). W efek- cie małe zmiany zapotrzebowania powodują szczególnie duże zmiany pozio- mu inwestycji mieszkaniowych.

28 27 Inwestycje mieszkaniowe są szczególnie wrażliwe na zmiany stopy procen- towej. Ma to następujące powody: 1. Producenci są zmuszeni ponosić duże wydatki PRZED sprzedażą gotowego produktu (domu). Zmusza ich to do zaciągania kredytu. 2. Także nabywcy mieszkań często finansują zakup mieszkania DŁUGOTER- MINOWYM (20-30 lat!) kredytem hipotecznym przy stałych ratach miesię- cznych. Te raty składają się wtedy głównie z odsetek i ich wysokość bardzo silnie zależy od poziomu stopy procentowej. (W przybliżeniu rata miesięczna podwaja się, gdy stopa procentowa się podwaja).

29 28 2.3. INWESTYCJE W ZAPASY W Stanach Zjednoczonych w 2. połowie XX w. inwestycje w zapasy stano- wiły około 5% wszystkich inwestycji. Zmiany zapasów są powodowane różnicami wielkości produkcji i zapotrzebowania na wytwarzane produkty (wielkości sprzedaży). Te różni- ce są wynikiem błędnego planowania w firmach, a także okoliczności tech- nicznych. W efekcie choć zapasy są najmniejszą częścią inwestycji (ok. 1% PKB), to okazują się najbardziej zmiennym ich składnikiem. W dodatku – ich zmiany mogą być dodatnie lub ujemne (chodzi o spadek i wzrost wiel- kości zapasów). Powoduje to, że zmiany zapasów wywierają bardzo silny wpływ na przebieg cyklu koniunkturalnego.

30 29 W skład zapasów wchodzą: 1. Surowce, 2. Produkcja w toku, 3. Produkcja gotowa, lecz nie sprzedana. W USA relacja wartości zapasów do wartości sprzedaży na po- czątku XXI w. zmniejszyła się z około 17% do około 12%. Przyczyną były innowacje takie jak system dostaw dostaw just–in-time. Chodzi o powstałe w Japonii rozwiązania organizacyjne pozwala- jące – dzięki precyzyjnej koordynacji czasowej produkcji i dostaw surow- ców, półproduktów itp. – wytwarzać towar tuż przed jego sprzedażą i dzięki temu znacznie zmniejszyć ilość zapasów w firmie, a więc także koszt trzy- mania tych zapasów.

31 30 TECHNICZNE PRZYCZYNY ISTNIENIA ZAPASÓW Zapasy są tworzone m. in. w celu: UŁATWIENIA SZYBKIEGO ZASPOKAJANIA WYSOCE ZMIENNE- GO POPYTU. Na przykład, warunkiem zdobycia (nieutracenia) klienta bywa zademon- strowanie i (lub) odpowiednio szybka dostawa towaru. Z kolei ich warun- kiem może się okazać posiadanie (odpowiednio dużych) zapasów tego to- waru.

32 31 Zapasy są tworzone m. in. w celu: ZMNIEJSZENIA RYZYKA TOWARZYSZĄCEGO GOSPODAROWA- NIU. Na przykład, zapasy części zamiennych zmniejszają ryzyko zatrzymania produkcji w wyniku awarii.

33 32 Zapasy są tworzone m. in. w celu: OBNIŻENIA KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH Wygodniejsze i tańsze są zwykle względnie rzadkie zakupy dużej ilości su- rowców, materiałów i półproduktów niż zakupy małe, lecz częste. (Zazwy- czaj do hipermarketu po mięso, mleko i soki konsumenci także jeżdzą, powiedzmy, raz na dwa tygodnie, a nie – codziennie).

34 33 Zapasy są tworzone m. in. w celu: WYGŁADZENIA PRODUKCJI Chodzi o stabilizowanie wielkości produkcji, co może być pożądane z przy- czyn technicznych (np. charakterystyka urządzeń produkcyjnych) lub eko- nomicznych (np. porozumienie ze związkami o braku przestojów). W takiej sytuacji w okresie niskiego popytu firma produkuje na skład, a kiedy po- pyt jest duży, magazyn stopniowo się opróżnia.

35 34 Przyczyną istnienia zapasów może być również SAMA TECHNOLOGIA PRODUKCJI Produkcja dóbr zwykle składa się z wielu etapów. Powoduje to, że w fir- mach zawsze istnieje produkcja w toku (np. samochody, które jeszcze nie zeszły z taśmy produkcyjnej, ropa w rurociągu). * * * Ogólnie, FIRMY STARAJĄ SIĘ UTRZYMYWAĆ STAŁĄ RELACJĘ ZAPASÓW DO WIELKOŚCI PRODUKCJI. Oczywiście trzymanie zapasów powoduje koszt alternatywny w postaci ut- raconego oprocentowania środków zamrożonych w formie zapasów. Wynika stąd, że wielkość zapasów zmienia się odwrotnie niż realna stopa procentowa.

36 35 ZMIANY STANU ZAPASÓW Ponieważ firmy starają się utrzymywać stałą relację zapasów do wielkości produkcji, zmiany wielkości zapasów w gospodarce (tzw. cykl zapasów) dobrze wyjaśnia prosty MODEL AKCELERATORA: I Zt = α(Y t -Y t-1 ). Zauważ, że – jak zwykle w przypadku modeli akceleratora – POZIOM in- westycji w okresie t, I t, jest tu uzależniony OD ZMIAN POZIOMU PRO- DUKCJI w porównaniu z poprzednim okresem, Y t -Y t-1 = ΔY t [czyli od przyśpieszenia (inaczej: akceleracji) lub spowolnienia procesu wzrostu produkcji], a NIE OD SAMEGO TEGO POZIOMU. W efekcie SPOWOL- NIENIE WZROSTU produkcji, Y, może spowodować SPADEK wielkości inwestycji, I Z.

37 36 Bardziej szczegółowa obserwacja zmian wielkości zapasów w trakcie cyklu koniunkturalnego ujawnia tzw. cykl zapasów. Kiedy zagregowany popyt i produkcja się zmniejszają, początko- wo zapasy rosną. Jednak wcześniej czy później zaniepokojone tym firmy (silnie) zmniejszają produkcję, zaspokajając popyt za pomocą zapasów i osiągając w ten sposób pożądany niski poziom zapasów. Skutkiem jest PO- GŁĘBIENIE recesji. (Produkcja nie zmalałaby tak bardzo, gdyby nie trzeba bylo pozbyć się nagromadzonych wcześniej, zbyt dużych zapasów). Kiedy natomiast po recesji nadchodzi ożywienie i produkcja roś- nie, przewidując dalszy szybki wzrost popytu, firmy zaczynają gromadzić dodatkowe zapasy.* Skutkiem jest skokowe zwiększenie popytu i PRZYŚ- PIESZENIE ożywienia. (Produkcja rosłaby wolniej, gdyby nie trzeba było tworzyć dużych zapasów). Taki cykl zapasów i opisany wcześniej model mnożnika-akce- leratora uzupełniają się. Cykl zapasów wzmacnia wahania poziomu pro- dukcji i inwestycji spowodowane działaniem mnożnika-akceleratora. ---- * Jak pamiętamy, przedsiębiorstwa starają się utrzymywać stałą relacją wartości za- pasów do wartości produkcji.

38 37 3. INWESTYCJE A WIELKOŚĆ PRODUKCJI POTENCJALNEJ W wyniku inwestycji powstaje kapitał rzeczowy. Inwestycje wpływają zatem na zdolność gospodarki do wytwarzania dóbr, czyli na wielkość produkcji potencjalnej. W KRÓTKIM OKRESIE TEN WPŁYW JEST SŁABY, A W DŁUGIM – DECYDUJĄCY. Oto uzasadnienie...

39 38 W KRÓTKIM OKRESIE WPŁYW INWESTYCJI NA POZIOM PRO- DUKCJI POTENCJALNEJ JEST MAŁY, A W DŁUGIM – DUŻY. KRÓTKI OKRES Załóżmy, że roczne inwestycje wzrosłyby o ¼ (aż taki wzrost inwestycji nie zdarza się w praktyce!). Skutkiem byłby wzrost ilości kapitału w gospodar- ce o około 1/601,6%. Przecież roczny strumień inwestycji np. w USA sta- nowi 1/15=6,(6)% istniejącego tu zasobu kapitału.* (Założyłem, że inwesty- cje są kończone w ciągu jednego roku). -------- *Skoro ilość 6,(6)% całego kapitału zwiększyła się o ¼, to osiągnęła poziom 6,(6)% (1+¼)=8,(3)% kapitału. Oznacza to wzrost ilości kapitału o [0,08(3)-0,0(6)]/1,0=1,(6)%.

40 39 W KRÓTKIM OKRESIE WPŁYW INWESTYCJI NA POZIOM PRO- DUKCJI POTENCJALNEJ JEST MAŁY, A W DŁUGIM – DUŻY. KRÓTKI OKRES CD: Załóżmy, że roczne inwestycje wzrosłyby o ¼. Skutkiem byłby dodatkowy wzrost ilości kapitału w gospodarce o około 1,6%... Zgodnie z formułą, którą poznajemy, studiując rachunkowość wzrostu: Y/Yx· K/K+(1-x)· L/L+ A/A* (por. pierwszy wykład o wzroś- cie gospodarczym). Wynika stąd, że przyrost ilości kapitału, K, w gospodarce podob- nej do amerykańskiej o 1,(6)% spowoduje wzrost PKB (Y) zaledwie o około 0,4% (x0,25). Zatem w praktyce nawet bardzo znaczne zwiększenie poziomu prywatnych inwestycji, I, (np. o 10%), spowoduje tak mały wzrost produk- cji potencjalnej, Y, że okaże się on trudno uchwytny statystycznie. -------- * Y to PKB, L to zasób pracy, K to zasób kapitału, x to parametr, A to parametr.

41 40 W KRÓTKIM OKRESIE WPŁYW INWESTYCJI NA POZIOM PRO- DUKCJI POTENCJALNEJ JEST MAŁY, A W DŁUGIM – DUŻY. DŁUGI OKRES W długim okresie krótkookresowy wpływ inwestycji na wielkość produkcji potencjalnej kumuluje się, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego. Obserwacja ujawnia, że duże inwestycje są skorelowane z wysokim tempem wzrostu gospodarczego.* Istotne jest, że inwestycjom towarzyszy postęp techniczny. Nowe fabryki są nowocześniejsze niż stare. Dodatkowo przyśpiesza to wzrost. Korea Płd. Singapur Japonia Izrael Kanada Brazylia RFN Meksyk W.Brytania Nigeria USA India Bangladesz Chile Rwanda Korea Płd. Singapur Japonia Izrael Kanada Brazylia RFN Meksyk W.Brytania Nigeria USA India Bangladesz Chile Rwanda (a) Stopa wzrostu, 1960-1991 (b) Inwestycje, 1960-1991 WZROST GOSPODARCZY A INWESTYCJE. Rysunek (a) pokazuje stopę wzrostu PKB per capita w 15 krajach w latach 1960-1991, a rysunek (b) odsetek PKB przeznaczany przez te kra- je w tym okresie na inwestycje. Widać wyraźną korelację poziomu inwestycji i tempa wzrostu. ---- *Zob. G. Mankiw, Principles of Economics, 1998, s. 526. Stopa wzrostu (%) Inwestycje (% PKB)

42 41 ZRÓB TO SAM! Tak czy nie? 1. Kapitał rzeczowy powstaje tylko w efekcie inwestycji prywatnych firm. 2. Wydatki inwestycyjne prywatnych przedsiębiorstw stanowią zwykle naj- większą i najbardziej stabilną część PKB. 3. Kiedy zasób kapitału w gospodarce się nie zmienia, inwestycje nie istnieją. 4. Już małe zmiany zapotrzebowania na zasób kapitału powodują duże zmia- ny strumienia inwestycji. 5. Zaktualizowana wartość netto projektu inwestycyjnego jest zawsze większa od zera. 6. Im większy jest parametr λ w modelu elastycznego akceleratora, tym szybsze (ceteris paribus) jest tempo tworzenia kapitału rzeczowego w gospodarce.

43 42 7. Kiedy w przypadku pewnej firmy współczynnik q Tobina jest większy od 1, krańcowy produkt kapitału jest większy od jego krańcowego kosztu. 8. Rosnące zapasy zawsze zwiastują początek recesji. 9. Nowe techniki zarządzania zapasami w rodzaju metody just-in-time przy- czyniają się do zmniejszenia wahań koniunkturalnych. 10. Model mnożnika-akceleratora i model cyklu zapasów uzupełniają się.

44 43 ZRÓB TO SAM! Zadania: 1. Popyt na produkty pewnego przedsiębiorstwa zwiększył się. Jakie czynniki decydują o sile wpływu tego zdarzenia na wielkość inwestycji tej firmy? Dlaczego?

45 44 2. Produkcję w gospodarce opisuje funkcja: AK xL (1-x). a) Jak nazywa się ta- ka funkcja? b) Wskaż zmienne niezależne i parametry tej funkcji. Co one oznaczają? c) Wyprowadź wzór funkcji popytu na kapitał rzeczowy w tej gospodarce.

46 45 3. Produkcję w gospodarce opisuje funkcja: AK xL (1-x) ; x=0,3; Y=5 mld $; rc=0,12. a) Oblicz pożądaną wielkość zasobu kapitału w tej gospodarce. b) O ile zmieni się ona na skutek spodziewanego wzrostu produkcji do 6 mld? c) Załóż, że przed tym wzrostem produkcji ilość kapitału w tej gospodarce była równa pożądanej ilości kapitału. Parametr λ w modelu elastycznego akceleratora równa się 0,4. Ile wyniosą inwestycje w pierwszym roku po tej oczekiwanej zmianie poziomu produkcji? d) A ile wyniosą one w następnym roku? Jakie założenie o długości czasu dojrzewania inwestycji przyjęłaś? Co to znaczy? Pokaż, jak to założenie wpłynęlo na Twoje obliczenia.

47 46 4. Inwestycje netto i produkcję opisują rów nania: I t =a Y t-1 i Y t = I t, współ- czynnik kapitałowy, a, wynosi ½, a mnożnik,, równa się 2; pomijamy zu- życie kapitału. Sytuację w tej gospodarce w dwóch pierwszych okresach opisują liczby w tabeli. a) Ile wynoszą inwestycje netto, I 3, w trzecim okre- sie? b) Ile wynosi produkcja, Y 3, w trzecim okresie? c) Uzupełnij czwarty i piąty wiersz tablicy. d) Dlaczego taki model mnożnika-akceleratora zasłu- guje na miano endogenicznego (a nie egzogenicznego) modelu cyklu koniun- kturalnego? 1200 0 10000 YtYt ItIt Y t-1 -Y t-2 t 1234512345

48 47 5. Inwestycje netto i produkcję opisują rów nania: I t =a Y t-1 i Y t = I t, współ- czynnik kapitałowy, a, wynosi ½, a mnożnik,, równa się 2; pomijamy zu- życie kapitału. Sytuację w tej gospodarce w pięciu pierwszych okresach opisują liczby w tabeli. a) Tylko jeśli produkcja nie rośnie, inwestycje również nie rosną i produkcja zaczyna spadać. Odwołaj się do tabeli i pokaż, że to nieprawda. b) Uzupełnij zdanie z pytania a) tak, aby stało się prawdziwe. 120 0 0 1401020 140 1020 1200 0 10000 YtYt ItIt Y t-1 -Y t-2 t 1234512345

49 48 6. W praktyce decyzje o inwestowaniu przybierają formę analizy zdyskonto- wanych strumieni pieniądza. a) Wyjaśnij, co wspólnego ma krańcowy przy- chód z kapitału, MRP K, i krańcowy koszt kapitału, rc, z taką analizą. b) Oto koszty (C 1, C 2 ) i zyski netto (P 1, P 2 ) realizacji dwuletniego projektu: C 1 =140, C 2 =0; P 1 =40, P 2 =110. Załóż, że pojawiają się one na początku roku. Oblicz zaktualizowaną wartość netto (ang. present value of the net revenue) tego projektu (załóż, że stopa procentowa wynosi 10%). c) Czy opłaca się zrealizować ten projekt przy stopie procentowej: (i) 7%; (ii) 12%? Dlacze- go? d) Dlaczego wzrost stóp procentowych zmniejsza inwestycje? [Odwołaj się do odpowiedzi na pytanie (c)].

50 49 7. Jak zmieni się poziom inwestycji na skutek następujących zdarzeń. Dla- czego? a) Zwiększyły się zyski firm. b) Obniżyła się nominalna stopa pro- centowa. c) Banki zaczęły stosować limitowanie kredytów. d) Hossa na giełdzie spowodowała, że współczynnik q Tobina wzrósł z 0,9 do 1,2.

51 50 8. Na przeciąg roku państwo wprowadziło ulgę inwestycyjną: firmy mogą od- liczyć od podatku CIT 12% wydatków poniesionych na inwestycje. a) Jak wpłynie to na: a) Poziom inwestycji w tym roku? Dlaczego? b) Poziom in- westycji w następnym roku? Dlaczego? c) Poziom inwestycji za 5 lat? d) A jak na poziom inwestycji przedsiębiorstw wpłynęłoby bezterminowe wpro- wadzenie takich ulg inwestycyjnych?

52 51 9. W niektórych krajach (np. w USA) raty hipoteczne kredytów mieszkanio- wych odlicza się od podatku dochodowego. a) Jak sądzisz, jak wpływa to na wielkość inwestycji? Dlaczego? b) Jak sądzisz, dlaczego wielu obserwatorów uważa, że sprzyja to społecznej stabilności? c) Jak sądzisz, dlaczego wielu obserwatorow ma to za niesprawiedliwe?

53 52 10. Czy w krótkim okresie na poziom PKB silniej wpłynie przejściowe obniże- nie podatku dochodowego dla osób fizycznych czy też wprowadzenie przej- ściowej ulgi inwestycyjnej? Dlaczego?

54 53 Test (Plusami i minusami zaznacz prawdziwe i fałszywe odpowiedzi) 1. W gospodarce, o której jest ten rozdział, tylko prywatne firmy dokonują: A. Inwestycji w rozbudowę infrastuktury gospodarczej (np. autostrady, lotniska). B. Inwestycji mieszkaniowych. C. Zmian stanu zapasów. D. Inwestycji w kapitał ludzki. 2. Zapewne inwestycje zwiększą się na skutek następujących zdarzeń (ceteris paribus): A. Wdrożenie w firmach sytemu zaopatrzenia just-in-time. B. Właśnie dorosło pokolenie powojennego wyżu demokraficznego. C. Nieoczekiwane zmniejszenie się zagregowanego popytu zapoczątkowało recesję. D. Wzrost podaży pieniądza spowodował spadek realnej stopy procentowej. 3. Zapewne inwestycje zmniejszą się na skutek następujących zdarzeń (ceteris paribus): A. Obniżka CIT-u. B. Podwyżka ulg inwestycyjnych. C. Przestraszone bessą na rynku nieruchomości banki limitują kredyt. D. Przy niezmienionej nominalnej stopie procentowej oczekiwania inflacyjne zmniej- szyły się o połowę.

55 54 4. Firmy trzymają zapasy, ponieważ: A. Ułatwia to szybkie zaspokajanie zmiennego popytu. B. Zmniejsza to koszty transakcyjne. C. Wymaga tego wygładzenie produkcji. D. Bywa to spowodowane innymi jeszcze cechami technologii produkcji. 5. W trakcie cyklu koniunkturalnego procyklicznie (tak jak produkcja, Y) zachowują się: A. Zapasy. B. Inwestycje firm w kapitał trwały. C. Konsumpcja. D. Inwestycje mieszkaniowe.