INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek

Prezentacja na temat: "INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek"— Zapis prezentacji:

1 INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek
Wykład 7 i 8 Prawa własności i ich znaczenie w gospodarce

2 PROBLEMY ZWIĄZANE Z PRAWAMI WŁASNOŚCI
Przykłady: Na łące w Wyoming urodził się muł. Do kogo należy? Do właściciela matki muła? Do właściciela ziemi, na której się urodził? Do tartaku, który dzierżawi ziemię od właściciela? (Cooter i Ulen 2000). Zakłady „Farmutil” (byłego) senatora Henryka Stokłosy zatruwające powietrze mieszkańcom Śmiłowa. Dom przy ulicy Powstańców Śląskich w Warszawie utrudniający poszerzenie drogi.

3 PRAWA WŁASNOŚCI Ważne pytania:
Jakie rzeczy (uprawnienia) mogą być posiadane prywatnie, a jakie nie? Jak ustanawiane i określane są prawa własności? Co właściciel może uczynić z przedmiotem własności? Jak chronione są i egzekwowane prawa własności?

4 PRAWA WŁASNOŚCI Prawa własności są rodzajem stosunków społecznych.
Prawa własności są relacjami pomiędzy ludźmi, które wynikają z ograniczoności zasobów i możliwości różnego ich wykorzystania. „Prawa własności dotyczą nie stosunku człowieka do rzeczy lecz stosunku między ludźmi” (Iwanek i Wilkin 1997) Prawa własności odnoszą się zarówno do zasobów produkcyjnych, jak i do praw obywatelskich.

5 PRAWA WŁASNOŚCI „Moje prawo głosu w różnych sprawach i prawo wyborcze są moimi prawami własności ponieważ określają one relacje między mną a innymi ludźmi. Innymi słowy, definicja praw własności odnosi się do wszystkich praw jednostki w stosunku do innych ludzi.” (Pejovich 1990).

6 PRAWA WŁASNOŚCI Czasem stosowane rozróżnienie na:
Prawa własności (property laws) o węższym znaczeniu i konotacji legalistycznej, Uprawnienia własnościowe (property rights) – nie tylko sankcjonowane przez prawo.

7 PRAWA WŁASNOŚCI Elementy prawa własności (uprawnienia tworzące prawo własności): Prawo użycia (wykorzystania) przedmiotu własności – usus; Prawo przejęcia korzyści z wykorzystania przedmiotu własności – usus fructus; Prawo zmiany formy i zawartości przedmiotu własności – abusus; Prawo przekazania (transferu) wszystkich lub niektórych z w/w praw innym osobom na uzgodnionych warunkach (zwłaszcza cenowych). Ogólnie: uprawnienie do korzystania z rzeczy oraz rozporządzania rzeczą.

8 PRAWA WŁASNOŚCI Prawo własności „umożliwia korzystanie z przedmiotu i pobieranie pożytków, które to uprawnienia właściciel może wykonywać z wyłączeniem innych osób, i które mogą zostać przeniesione na inne osoby” (Stroiński 2003). Własność, jako „wiązka uprawnień własnościowych”.

9 EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI
Narzędzia ekonomicznej analizy własności: Teoria przetargowa (bargaining theory of property); Teoria efektów zewnętrznych; Teoria dóbr publicznych.

10 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Przetargowa (transakcyjna) teoria własności oparta jest na teorii gier. Gry: Kooperacyjne Na przykład: sprzedaż starego samochodu. Niekooperacyjne Na przykład: „dylemat więźnia”.

11 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Korzyści z ustanowienia instytucji własności: przejście od gry niekooperacyjnej do gry kooperayjnej. Przykład: plemię wojowników i farmerów Sytuacja I: walka o zbiory (gra niekooperacyjna) Sytuacja II: podział pracy i wymiana (gra kooperacyjna)

12 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Sytuacja I: walka o zbiory Plemię A (farmerzy): produkcja 150, kradzież 20 (w sumie 120) Plemię B (wojownicy): produkcja 100, kradzież 50 (w sumie 130). Produkcja łączna 250.

13 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
W sytuacji I brakuje instytucji, podziału pracy i dobrowolnej wymiany. Oba plemiona muszą pełnić jednocześnie funkcje farmerów i wojowników. Dla uzyskania niezbędnej do przeżycia żywności muszą część jej wytwarzać, a część zbierać (kraść) drugiemu plemieniu. Warunki życiowe są niepewne, niestabilne i niebezpieczne. W sumie łączna produkcja jest niska, wystarcza jedynie na przeżycie i nie pozwala zgromadzić żadnej nadwyżki.

14 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Sytuacja II: podział pracy i wymiana Plemię A (farmerzy): produkcja 160, nadwyżka 40 (w sumie 120) Plemię B (wojownicy): produkcja 150, nadwyżka 20 (w sumie 130). Produkcja łączna 310. Wielkość nadwyżki 60. W tym: 30 do podziału, 30 dla utrzymania instytucji (państwa).

15 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
W sytuacji II pojawia się instytucja własności i ochrony praw własności. Oba plemiona zaprzestają walki i koncentrują się na produkcji żywności, co pozwala im osiągnąć większą produktywność (specjalizacja, stabilność, itp.). Wzrasta ogólna produkcja i powstaje nadwyżka produkcji ponad niezbędne potrzeby (np. minimum egzystencji).

16 PRZETARGOWA TEORIA WŁASNOŚCI
Część nadwyżki zostaje przeznaczona na opłacenie instytucji gwarantującej własność i przestrzeganie reguł (państwo) i może zostać uznana za koszty transakcyjne. Pozostała część jest dzielona między oba plemiona.

17 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTY ZEWNĘTRZNE
Efekty zewnętrzne związane z prawem własności – ponoszenie kosztów działania właściciela przez inne osoby wbrew ich woli. Przykłady: Głośne słuchanie muzyki, Nieudzielenie zezwolenia karetce pogotowia na przejechanie przez grunt właściciela. Dlatego przepisy prawa ograniczają właścicieli w wykonywaniu ich praw.

18 WŁASNOŚĆ A DOBRA PUBLICZNE
Problem tzw. „dóbr publicznych” Varian: „Dobra publiczne są przykładem szczególnego rodzaju efektów zewnętrznych konsumpcji, każdy musi konsumować tę samą ilość takiego dobra”. Przykład: problem z osiągnięciem ugody przez palacza i osoby niepalące w przypadku dobrze zdefiniowanych praw własności. Które dobra powinny być przedmiotem własności prywatnej, a które publicznej? Czy można dobra publiczne zamienić na prywatne?

19 WŁASNOŚĆ PRYWATNA I SPOŁECZNA
Zasadniczo: dobra prywatne powinny być przedmiotem własności prywatnej a dobra publiczne własności publicznej. Co jest związane z postulatem efektywności. Nieefektywne alokacja w przypadku własności prywatnej dóbr publicznych oraz w przypadku własności publicznej dóbr prywatnych. Porównanie własności publicznej i prywatnej ze względu na koszty związane z wykonywaniem i ochroną tych praw Wysokość kosztów powinna decydować o rodzaju własności.

20 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Teza: Właściwie i precyzyjnie zdefiniowanie praw własności jest podstawą mechanizmu efektywnej alokacji i wykorzystania rzadkich zasobów. Efektywna alokacja prowadzi do maksymalizacji sumy użyteczności (satysfakcji, wartości) dla uczestników wymiany rzadkich zasobów.

21 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Przykład: Ważny mecz futbolowy wzbudza duże zainteresowanie, Bilety zostały wyprzedane, Bill jest jedynym szczęściarzem, który nabył bilet za 20$, Bill jest bardzo zadowolony, gdyż gotów był zapłacić za bilet nawet 30$ (indywidualna użyteczność danego dobra), Sąsiedzi Billa należą do tej samej grupy zamożności, ale ich pragnienie obejrzenia meczu jest silniejsze,

22 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Maksymalne ceny jakie mogą dać za bilet są następujące: Bill (właściciel biletu) 30$ Sąsiad $ Sąsiad $ Sąsiad $ Sąsiad $ Zakładając istnienie praw własności i swobody transakcji bilet może być kolejno sprzedawany ku satysfakcji wszystkich zainteresowanych. Ostatecznie znajdzie się u tego, kto zaoferował najwyższą cenę i kto przywiązuje do danego dobra najwyższą wartość. ( =110)

23 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ ALOKACJI
Wszyscy uczestniczący w transakcjach wyszli z nich z korzyściami. Swoboda każdej osoby proponowania wyższej lub niższej ceny za dane dobro w zależności od przypisywanej danemu dobru użyteczności (satysfakcji) jest sednem konkurencji cenowej. Prawo własności dostarcza bodźców do ulokowania dobra tam, gdzie przynosi ono najwyższą wartość. Mechanizm cenowy działa najefektywniej tam, gdzie zagwarantowane są prawa własności.

24 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW
Uwarunkowania funkcjonowania praw własności: Wyłączność własności, Możliwość swobodnego przekazywania (transferowania) własności, Konstytucyjne gwarancje własności.

25 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW
Z w/w uwarunkowaniami własności wiążą się istotne bodźce: Z prawa wyłączności wynika bodziec do zastosowania przedmiotu własności, gdzie da nam ona największą wartość; Z prawa transferowalności wynika bodziec do przesunięcia przedmiotów własności (zasobów) od mniej do bardziej produktywnych właścicieli; Konstytucyjne gwarancje własności rozdzielają gromadzenie zasobów ekonomicznych (bogactwa) od gromadzenia władzy politycznej.

26 PRAWA WŁASNOŚCI A WARTOŚĆ TOWARU
Zakres uprawnień własnościowych a wartość towaru. Przykłady: Wartość licencji radiowej (z prawem transferu lub nie), Wartość ziemi rolniczej (z ograniczeniami wykorzystania lub nie).

27 OGRANICZENIA PRAW WŁASNOŚCI I ICH SKUTKI
Rezydualność uprawnień własnościowych: dobro będące przedmiotem własności nie może być używane do fizycznego szkodzenia innym podmiotom. Kontrola cen i handlu: Pułapy cenowe (np. czynszu, energii, itp.); Kupony, talony, bony; Ograniczenia wiekowe lub czasowe (np. przy sprzedaży alkoholu).

28 OGRANICZENIA PRAW WŁASNOŚCI I ICH SKUTKI
Przykład - skutki kontroli czynszów w niektórych miastach amerykańskich: Ograniczenie budownictwa, Obniżka standardu mieszkań, Wzrost kryteriów pozaekonomicznych (np. rasowych). Budownictwo komunalne versus dopłaty do czynszów rynkowych dla osób najuboższych (ocena skutków obu form wspierania mieszkalnictwa dla ubogich).

29 TRUDNOŚCI ZDEFINIOWANIA PRAW WŁASNOŚCI
Trudności zdefiniowania praw własności w niektórych przypadkach: Orbity satelitarne, Ryby i surowce w otwartych morzach i oceanach, Kopaliny na Antarktydzie.

30 PRAWA WŁASNOŚCI A KOSZTY TRANSAKCJI
Im wyższe są koszty definiowania i egzekwowania uprawnień własnościowych, tym mniej pełne będą uprawnienia własnościowe. W skrajnym przypadku opłaca się pozostawić uprawnienia własnościowe jako całkowicie niechronione. Liczą się nie tylko same koszty transakcji, ale ich relacja do wartości zasobów. Tam, gdzie wartość zasobu jest niska w stosunku do potencjalnych kosztów transakcji związanych z danym zasobem, prawa własności do danego zasobu będą słabe (ograniczone).

31 PRAWA WŁASNOŚCI A KOSZTY TRANSAKCJI
Przy zerowych kosztach transakcji zasoby trafiają do najbardziej efektywnych zastosowań niezależnie od swoich pierwotnych lokacji (twierdzenie Coase’a) Przykład sąsiedzkiego sporu o miedzę Brak zaufania, spadkobiercy, brak jasnych przepisów prawa (np. roszczenia osób trzecich)

32 EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI
Nieporozumienia i niepowodzenia w nawiązywaniu kooperacji pociągają duże koszty i powinny być minimalizowane. Jednym z najważniejszych zadań ekonomicznej teorii własności jest identyfikacja przeszkód i pokazywanie sposobów w jaki reguły prawne mogą przyczynić się do przezwyciężenia owych przeszkód. Prawo własności (property law) umożliwia, ułatwia osiąganie porozumień prywatnych, zmniejszając koszty transakcji.

33 EKONOMICZNA TEORIA WŁASNOŚCI
Normatywny teoremat Hobbes’a: „Ustanawiaj prawo w taki sposób, aby minimalizować szkody jakie niosą niepowodzenia porozumień prywatnych”. Normatywny teoremat Coase’a: „Kształtuj prawo w taki sposób, aby usunąć przeszkody w osiąganiu porozumień prywatnych”. Podstawowym problemem jest więc: czy i jak prawo własności (instytucja prawa własności) ułatwia (naoliwia) transfer zasobów i zawieranie prywatnych transakcji.

34 PRAWA WŁASNOŚCI A KOSZTY TRANSAKCJI
Uprawnienia własnościowe uporządkowane (wyłączne, prywatne), Uprawnienia nieuporządkowane (niezorganizowane, własność wspólna).

35 UJĘCIE EKONOMII NEOKLASYCZNEJ I MARKSISTOWSKIEJ
Koncepcja wartości w ujęciu ekonomii neoklasycznej i marksistowskiej: Subiektywna i obiektywna (oparta na pracy) teoria wartości. Czy można zastosować obiektywną (marksistowską) teorię wartości do przykładu z biletem lub do ustalania cen na stroje Diora?

36 UJĘCIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ
U Marksa stosunki własności – element szerszej kategorii stosunków produkcji (charakterystycznych dla sposobów produkcji: wspólnoty pierwotnej, niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i socjalizmu). Zmiany stosunków własności następują jako konsekwencja ciągłego rozwoju sił wytwórczych (głównie techniki produkcji) i dokonują się jako przewroty społeczne.

37 UJĘCIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ
Prywatna własność kapitalistyczna szybko wykazała granice swoich możliwości i doprowadziła do konieczności zastąpienia przez własność socjalistyczną. Oderwanie pracy od własności w kapitalizmie. Własność socjalistyczna miała znieść bariery rozwoju sił wytwórczych oraz znieść alienację ludzi. Praca jest tym co różni człowieka od świata zwierząt.

38 PRAWA WŁASNOŚCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW
Władza polityczna i własność w socjalizmie i kapitalizmie. Względna autonomia gospodarki od sfery polityk jako jedna z najważniejszych przesłanek dobrobytu Zachodu (Rosenberg i Birdzell Historia kapitalizmu). Wniosek: Właściwe i precyzyjne zdefiniowanie praw własności jest podstawą mechanizmu efektywnej alokacji i wykorzystania rzadkich zasobów.

39 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI
Wybrane badania empiryczne w świetle raportu Banku Światowego: Państwowa własność prasy i innych środków masowego przekazu niekorzystnie wpływa na jakość rządzenia (Efektywność rządzenia zmniejsza się wraz ze wzrostem udziału własności prywatnej na rynku prasy); Niezależność sędziów korzystnie wpływa na egzekwowanie praw własności; Rozmiary szarej strefy rosną wraz ze zwiększaniem liczby decyzji i złożonością procedur związanych z zakładaniem firmy;

40 PRAWA WŁASNOŚCI A EFEKTYWNOŚĆ FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI
Wybrane badania empiryczne w świetle raportu Banku Światowego (cd.): Złożoność procedur w tym zakresie sprzyja rozwojowi korupcji; Kraje wyżej rozwinięte mają lepszą ochronę patentów; Poprawie jakości instytucji, w tym przestrzegania prawa, sprzyja większa otwartość gospodarki; Otwartość gospodarki wpływa też korzystnie na efektywność rządzenia.

41 PRAWA WŁASNOŚCI A WOLNOŚĆ
Kolejne ważne zagadnienia: Czy posiadanie daje wolność? Własność jest niekiedy definiowana w kategoriach wolności. Czym różni się posiadanie rzeczy od posiadania wolności religijnej czy wolności słowa? Dlaczego ten drugi rodzaj wolności jest dzielony bardziej sprawiedliwie (równo?) niż ten pierwszy?

42 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
John Locke (XVII wiek): prawo do własności prywatnej jest jednym z naturalnych praw człowieka obok prawa do wolności i prawa do życia. J. Locke nawiązywał do teologicznych podstaw praw naturalnych (prawo do zawłaszczania dóbr zewnętrznych przez pracę). Hugo Grocjusz: prawo własności jako prawo naturalne istniałoby nawet wtedy, gdyby Bóg nie istniał (wynika ono z racjonalności człowieka).

43 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
Już w pierwszych konstytucjach (np. amerykańskiej) prawo do własności traktowano jako uprawnienie, które przysługiwało człowiekowi już w stanie natury i które nie powinno być naruszane przez państwo. Prawo do własności prywatnej jest gwarantowane przez wszystkie współczesne konstytucje państw kapitalistycznych.

44 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
W koncepcjach socjalistycznych, np. Proudhona, państwo powinno przydzielać każdemu obywatelowi jakąś cząstkę własności. Utrzymanie tak pojętej równości musi odwoływać się do przymusu. Robert Nozick: Prawo do własności prywatnej jest podstawa umożliwiającą swobodę działania jednostki. Władza państwowa nie powinna ingerować w spontanicznie tworzący się w społeczeństwie porządek gospodarczy.

45 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
John Rawls i James Buchanan w określaniu znaczenia własności prywatnej nie odwołują się do praw naturalnych lecz do umowy społecznej. Według Rawlsa: Własność prywatna jest jednym z kilku podstawowych praw jednostki wynikającej z zasady sprawiedliwości, która ma swe korzenie w umowie społecznej. Prawo do własności wynika z pierwszej zasady sprawiedliwości: z zasady równej wolności dla wszystkich. Niedopuszczalne jest ograniczanie wolności politycznej jednostki w imię efektywności ekonomicznej. Wybór określonych praw i zasad umowy społecznej wynika z racjonalności człowieka.

46 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
J. Buchanan: prawo własności, jako prawo jednostki, wynika z umowy społecznej i jest zapisane w konstytucji. Powoływanie się na prawo naturalne w tym względzie jest anachronizmem. Prawo własności ma podstawowe znaczenie nie tylko dla wolności jednostki, ale też dla efektywności gospodarowania. Paradoksem socjalizmu było to, ze odwołując się do potrzeby poprawy efektywności i ograniczenia własności prywatnej doprowadzono zarówno do ograniczenia wolności, jak i do niesprawnej i nieefektywnej gospodarki.

47 UMOWA SPOŁECZNA A WŁASNOŚĆ
W wyniku umowy społecznej jednostki konstruują prawa na wzór praw naturalnych. Od czasów Locke’a do współczesności zakres podstawowych praw człowieka nie uległ zmianom; Należą do nich: prawo do życia, wolności i własności.

48 PODSTAWOWE WNIOSKI: Własność jest instytucją. Przez przyporządkowywanie rzeczy czy zasobów ludziom daje im panowanie nad tymi rzeczami i ułatwia efektywne wykorzystanie przedmiotów własności. Ekonomiczna teoria własności rozważa jak: Własność może być ustanowiona tak, aby umożliwiała prywatne transakcje, Gdzie własność może mieć charakter prywatny a gdzie publiczny, Powstają efekty zewnętrzne (prywatne własność jednych osób nie może naruszać własności innych osób).

49 PODSTAWOWE WNIOSKI: Celem prawa własności jest zmniejszanie barier i przeszkód dla dobrowolnej, prywatnej wymiany. Prawo własności ma duże znaczenie w zmniejszaniu kosztów transakcji.