Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

Prezentacja na temat: "Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW"— Zapis prezentacji:

1 Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW
Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2): Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacje „my” i „oni”, społeczne konteksty etniczności).

2 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
1. Pochodzenie (charakter ) terminu „etniczność”: w socjologii pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX wieku: był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”.  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”);  termin „etniczny” był używany od starożytności: słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”). dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”: odzwierciedlenie w języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere). istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”.

3 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
2. Współczesna popularność pojęcia i koncepcji „etniczności”: „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); obecna popularność: zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); „nowa etniczność” - etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie jako przemijające; rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; etniczność a globalizacja. spory wokół rozumienia etniczności: etniczność przyrodzona (prymordialna), czy sytuacyjna; obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

4 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
3. Pojęcie „etniczności”: pojęcie nieprecyzyjne (tej samej natury, co „naród”, „rasa” itp.); zjawisko złożone (wieloaspektowe): nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne; wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy jej cechy mogą być realne, lub też wyobrażone; zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, zmianom ulegają jej wybrane aspekty itp.; zmienne historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania); dodatkowo pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”); ma różne znaczenia (ideologiczne , polityczne i emocjonalne). etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) .

5 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
4. Etniczność jako: jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i „obcy”) i rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi) ; pojęcie „relacyjne”: związane ze zjawiskami samoidentyfikacji i przypisania społecznego, dlatego, że to co uważamy za naszą tożsamość, jest uzależnione od tego, kim – naszym zdaniem – „nie jesteśmy”. pojęcie „kulturowe”: odnoszące się do wspólnoty norm, wartości, przekonań, symboli i praktyk kulturowych. dyskurs społeczny: etniczność kształtuje się przez sposób, w jaki mówimy o tożsamościach grupowych oraz w jaki sposób identyfikujemy się ze znakami i symbolami, które ja ustanawiają; perspektywa instytucji: zjawisko, które podlega instytucjonalizacji, związane z relacjami władzy, (etniczność „miękka” i „twarda”).

6 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
5. Odniesienia – konotacje zjawiska „etniczny”: identyfikacja etniczna: poczucie przynależności (indywidualny poziom identyfikacji); pochodzenie etniczne: poczucie „korzeni”, tak jak biologicznych (rodzice…) , jak kulturowych (etnicznych). więź etniczna: to, co spaja ludzi, tworzy grupę, „fikcyjne pokrewieństwo”. etnocentryzm: poczucie „centralności” wobec innych grup etnicznych; zachowania „etniczne”; etnicyzm („sentyment etniczny”); etnos („etnia”): synonim grupy etnicznej lub „matecznik” etniczności (cechy kulturowe). grupa etniczna: odrębna grupa, mniejszość , część szerszego narodu). ruch etniczny: mobilizacja etniczna, konflikt etniczny .

7 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
6. Rozumienie „etniczności”: etniczność jako skutek kontaktu społecznego (a nie izolacji): pojawia się w sytuacji wzajemnego, trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup. nie zawsze jednak elementy kulturowe wiążą się w sposób konieczny z etnicznością: dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują? “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej: na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

8 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
7. Atrybuty (elementy) etniczności: więzi etniczne przekraczają granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; „etniczność” pojawia się wszędzie tam, gdzie grupy (ich członkowie) postrzegają się jako odrębne pod względem: wspólnoty pochodzenia - wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne itd., wspólni przodkowie itp.; przejawianej świadomości ”my”: poczucie lojalności, wspólnoty grupowej, wewnętrzne poczucie odrębności, odrębne instytucje itp.; wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka, preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), religia, wartości i etos; postrzeganie tych odrębności przez otoczenie zewnętrzne; poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; cechy fizyczne lub rasowe; status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

9 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
8. Etniczność jako zjawisko prymordialne („pierwotne”): niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych: dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft); odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi („na-ród”, „macierz”); są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego. ; grupy, w których dominują „więzi pierwotne”: budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy; w „logice prymordialistycznej” jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy. wybitni socjologowie: E. Durkheim („przywiązanie emocjonalne”), M. Weber („działanie oparte na efekcie”), E. Shils (więzy pierwotne, osobiste, święte i świeckie) i C. Geertz (rola więzów bezpośrednich i konkretnych).

10 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
9. Etniczność jako zjawisko „sytuacyjne”: miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie traktowanych zbiorowościach; jest to więź „osiągana”: jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy to także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje; akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.; przykład „naturalizacji” w wypadku przyznawania obywatelstwa cudzoziemcowi.

11 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
10. Etniczność prymordialistyczna a sytuacyjna: więź pierwotna (prymordialistyczna) a więź sytuacyjna mają charakter modelowy : stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne).  pierwsze ujęcie – prymordialistyczne - zwraca uwagę na: świadomościowe aspekty przynależności do grupy etniczne oraz jej kryteria;  drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że: etniczność nie pojawia się bez celu, ważna jest rola kontekstu (kontekstów), które ją „aktywizują”.

12 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
11. Stanowisko prymordialne (aprioryczne): 11a. Stanowisko sytuacyjne (aposterioryczne): Uczuciowe Statyczne Trwałe Niezniszczalne Stałe Bierne Ahistoryczne Racjonalne Dynamiczne Czasowe Względne Zmienne Mobilizacyjne Historyczne

13 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
12. Prymordializm „twardy” i „miękki” (prymordializm konstruowany): „twardy”– oparty na relacjach biologicznych (bliskie pokrewieństwo): bezdyskusyjna lojalność i oddanie na zasadzie bliskości powiązań,; związek automatyczny, naturalny, wcześniejszy oraz ważniejszy od innych związków o charakterze społecznym; „miękki” – eksponowanie społecznych podstaw więzi pierwotnej: „wspólnota krwi” jako symbol przynależności do tej samej grupy; pokrewieństwo symboliczne może mieć również duże znaczenie emocjonalne, w takim ujęcie więzi te są bardzo zależne od aktualnych okoliczności; w takiej interpretacji odwołanie się do „pierwotności” więzi etnicznej nie neguje, a wręcz wzmacnia znaczenie czynników społecznych i kulturowych,; ujęcie „pierwotności” ma znaczenie epistemologiczne: jest ono wyłącznie elementem świadomości społecznej; siła tych związków wyprowadza poza nas ramy życia jednostkowego „tu i teraz”, dając mu wizję życia związków z przeszłością i przyszłością.

14 Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2)
13. Etniczność „instrumentalna”: służebność „etniczności” (jako idei wspólnoty) celom grupowym (ustalonym przez grupę lub jej elitę); świadome działanie elit i liderów etnicznych jako podstawa tworzenia i ożywiania więzi etnicznej oparte jest ono na podkreślaniu wybranych elementów kultury etnicznej; jest to działalność celowa i świadoma, pełni funkcje integracyjne; w tej perspektywie etniczność nie pojawia się bez celu: lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.