Rytmy wydolności psychofizycznej a praca zmianowa

Prezentacja na temat: "Rytmy wydolności psychofizycznej a praca zmianowa"— Zapis prezentacji:

1 Rytmy wydolności psychofizycznej a praca zmianowa
Kamil Jakubiec 33881 Maciej Przytocki 33879

2 Rytmy okołodobowe – wstęp.
Rytm okołodobowy (ultradialny) jest najważniejszy w adaptacji organizmów żywych do warunków świata zewnętrznego. Jego podstawowym synchronizatorem jest czynnik socjalny u ludzi oraz naprzemienność oświetlenia u zwierząt. Jako pierwszy rytm biologiczny został opisany dobowy rytm temperatury ciała. Ma on sinusoidalny charakter. Wykazuje maksimum w godzinach popołudniowych i minimum w porze nocnej z dość dużymi odchyleniami indywidualnymi.

3 Adaptacja organizmów żywych do środowiska odbywa się przy współudziale czynników biofizycznych mających cykliczny charakter. Nazywa się je synchronizatorami lub "wyznacznikami czasu", ponieważ wywierają one znaczny wpływ na przebieg biorytmów. Rytm okołodobowy jest synchronizowany nie tylko światłem lecz i innymi oddziaływaniami środowiskowymi. Dzięki tej ostatniej właściwości i funkcji synchronizatory są "dawcą czasu", a ich rola nie jest równoważna.

4 Chronobiolodzy odrzucili koncepcję zewnętrznego charakteru rytmu okołodobowego. Z badań wynika, że wyeliminowanie naprzemienności faz dzień (światło) - noc (ciemność) nie spowodowało przerwania odliczania czasu przez organizm człowieka, choć go nieznacznie zaburzało. Czas trwania doby w tych warunkach różni się o l godzinę w stosunku do 24 -godzinnej doby astronomicznej. W ten sposób powstał termin: rytmy okołodobowe. Większość rytmów ma charakter endogenny. Oznacza to, że nie są one biernym odbiciem warunków świata zewnętrznego, ale są głęboko zakodowane w poszczególnych komórkach organizmu.

5 Rytm okołodobowy a zdolność do pracy
Na rolę synchronizatorów cywilizacyjnych w regulacji aktywności człowieka zwrócono uwagę już w latach trzydziestych. Na podstawie testów liczbowych Kraepelin wykreślił tzw. „krzywą pracy” uznając, że poziom wydajności w każdym momencie uwarunkowany jest przez arytmetyczną sumę wszystkich dodatnich (motywacja) i ujemnych (zmęczenie) wpływów. Natomiast Graf stwierdził wpływ innych istotnych czynników na zmianę wydajności pracy wciągu całej doby. Zaobserwował, że u najlepszych pracowników, tzn. takich którym praca przychodziła łatwo i którzy osiągali najlepsze rezultaty, opisywano następujący dzienny rytm pracy: faza wdrożenia trwająca od 30 do 60 minut faza dalszego wzrostu wydajności pracy aż do osiągnięcia maksimum, które przypadało mniej więcej między godzinami 9.00 a 11.00 faza stopniowego spadku aż do minimum, pojawiającego się około południa. faza popołudniowego wzrostu aż do ponownego maksimum faza spadku wydajności aż do końca pracy.

6 Z przebiegu dobowej wydajności pracy podczas dnia nie powstawała pojedyncza "krzywa pracy Kreapelina" lecz krzywa podwójna. Graf wysunął z tego wniosek, że uzyskana przez niego krzywa musi odpowiadać dokładnie fizjologicznym właściwościom człowieka i nazwał ją "fizjologiczną krzywą pracy". Ta ostatnia uwzględnia tylko dzienne godziny pracy. Dzięki badaniom wiadomo, że opadanie krzywej pracy Kreapelina od popołudniowego maksimum trwa ciągle do godzin wieczornych i nocnych, a osiąga wyraźne minimum około godzin rano.

7 Badania Bjemera i Swenssena (1953) przeprowadzone na pracownikach gazowni miejskiej potwierdziły tę zależność. Po analizie danych zebranych w ciągu 19 lat okazało się, że największa ilość błędnie wystawionych rachunków przypada na godziny , ze szczytem przypadającym na godzinę 3°°. Ponadto drugi, mniejszy szczyt błędów przypada na godzinę

8 Całokształt czynności organizmu ma związek z rytmiką jego wydolności
Całokształt czynności organizmu ma związek z rytmiką jego wydolności. Hildebrandt również przedstawił to w formie krzywej. Zauważył dwa szczyty między 9.00 a oraz a Pomiędzy nimi znajduje się faza zmniejszonej wydolności od do oraz gwałtowny spadek wydolności po z minimum ok – 3.00 trwający do godziny Najefektywniejsze godziny pracy przydają więc na 8.00 – 11.00, i – Zmniejszona sprawność, zwłaszcza psychiczna, sprzyja zwiększeniu liczby wypadków przy pracy. Z tych względów organizm człowieka adaptuje się do zmienionych warunków wynikających z pracy zmianowej dopiero po tygodniu.

9 Znacznie korzystniejsze są częste przestawienia czasu pracy: 2 –3 dniowe bądź bardzo długie, wielotygodniowe. Jeden z amerykańskich eksperymentów wykazał, że pracownikom w wykonywaniu pracy dobrze służyło zastosowanie rytmu trzygodzinnego. Badani pracowali przez dwie godziny i odpoczywali lub spali przez jedną. Trwało to naprzemiennie przez 24 godziny. Większość szybko przystosowała się do rytmu w zakresie wszystkich czynności fizjologicznych organizmu. Inne kombinacje: 4 godziny pracy i 4 godziny wypoczynku lub 4 godziny pracy i dwie wypoczynku dały podobne rezultaty. Praca i wysiłek okazały się wydajniejsze, a sprawność psychiczna większa.

10 Zwykle organizm sam sygnalizuje zmęczenie i dalszą obniżoną zdolność do pracy. Rzecz w tym, iż znaczna część ludzi te sygnały ignoruje. W syndromie stresu ultradiańskiego wyróżnia się fazę sygnałów typu „zrób przerwę”. Należą tu następujące objawy: potrzeba przeciągnięcia się, poruszania się albo zrobienia przerwy ziewanie lub wzdychanie zauważalny wzrost napięcia w ciele głód pogorszenie koncentracji uwagi, „odpływanie”, błądzenie myśli drobne kłopoty z pamięcią popełnianie drobnych błędów w wymowie, częstsze przejęzyczenia błędy w maszynopisaniu i w wymowie nagłe pogorszenie produktywności i jakości wykonywanych czynności Po tej fazie z powodu mobilizacji organizmu następuje faza wzrostu sprawności, często w jej końcowym okresie podtrzymywana kofeiną, papierosami czy alkoholem.

11 Problematyka rytmów okołodobowych ma duże znaczenie w przemyśle, ponieważ możliwa jest adaptacja do wyznaczonych przez społeczne synchronizatory sztucznych cyklów. Przykładem są: "post - lunch phenomenon" Colquhouna czyli zjawisko sjesty poobiedniej (senność, obniżenie sprawności umysłowej) lub tygodniowy (biblijny) rytm pracy ze swoim optimum, minimum i maksimum wydolności (w pięciodniowym rytmie pracy optimum wydolności przypada na wtorek - Murrell).

12 Doraźne zmiany "wyuczonych" cyklów: praca - wypoczynek, prowadzą do desynchronizacji rytmów biologicznych o charakterze stresowym i w konsekwencji do fluktuacji zdolności do pracy w sposób niekontrolowany Jest to ważny aspekt przy pracach wielozmianowych i nocnych. Problem dobowych wahań sprawności psychicznej najostrzej rysuje się w kontekście światowych statystyk katastrof lotniczych i wypadków w lotnictwie komunikacyjnym. W porze nocnej stwierdza się większe współczynniki wypadkowości w stosunku do godzin dziennych. Ponadto kolejnym źródłem stresu jest przekraczanie stref czasu.

13 W badaniach laboratoryjnych wykazano dobowe wahania różnych sprawności psychicznych człowieka. Celem było określenie wpływu rytmu okołodobowego na proste funkcje psychiczne takie jak podzielność i koncentracja uwagi, sprawność umysłowa, czas reakcji prostej oraz koordynacja wzrokowo - ruchowa. Jedne z badań objęły pilotów niemieckich latających na samolotach F-104 oraz amerykańskich i niemieckich studentów. Okazało się, że w okresie dziennym istnieje "plateau" pomiędzy a 21.00, a maksymalny spadek poziomu wykonania obserwuje się w godzinach nocnych między 3.00 a Zwrócono uwagę na czynniki warunkujące różnice pomiędzy ludźmi, modyfikujące lub maskujące, zwłaszcza w porze dziennej, naturalną zmienność poziomu wykonania zadań. Są to: aktualny stan psychiczny lub ogólna kondycja psychofizyczna stopień wytrenowania wyćwiczalność poziom motywacji niektóre cechy osobowości lub temperamentu wymuszony cykl sen – czuwanie brak snu.

14 Wpływ 24-godzinnego stresu bezsenności oraz pracy zmianowej na zdolność do pracy fizycznej i umysłowej został zbadany przez Kwareckiego (1982). W odstępach 4 - godzinnych oceniano wybrane wskaźniki psychologiczne u 10 zdrowych mężczyzn w wieku 30 - 38 lat. Do badań aplikowano proste testy sprawności psychomotorycznej i umysłowej: ·        czas reakcji prostej na bodźce wzrokowe (białe światło) oraz czas reakcji z wyborem (na światło czerwone z pominięciem światła białego i zielonego) mierzono za pomocą chronometru elektronicznego MRK-433; wskaźnikiem była średnia arytmetyczna z 30 kolejnych pomiarów ·        koordynacja wzrokowo-ruchowa w narzuconym tempie pracy (tempo 107 i 120 impulsów na minutę) mierzona za pomocą koordynometru Piórkowskiego; wskaźnikiem była liczba sygnałów świetlnych odebranych prawidłowo ·        koordynacja wzrokowo-ruchowa w tempie dowolnym mierzona za pomocą suportu krzyżowego; wskaźnikiem był ogólny czas wykonania próby ·        sprawność manualna mierzona za pomocą testu polegającego na przekładaniu 16 klocków przez otwory trzech kolejnych pionowych ścianek; wskaźnikiem był czas wykonania zadania ·        tempo pracy umysłowej badano z zastosowaniem testu arytmetycznego (dodawanie liczb dwucyfrowych); wskaźnikiem była ilość poprawnie wykonanych działań w ciągu trzech minut ·        sprawność percepcyjna oceniana na podstawie testu literowego Bourdona; wskaźnikiem wydolności była suma prześledzonych liter w poszczególnych wierszach w ciągu 3 minut, natomiast wskaźnikiem dokładności suma prawidłowo wykreślonych liter w tym samym czasu ·        subiektywne poczucie czasu badane poprzez subiektywną ocenę upływu 20 sekund.

15 Potwierdzono, że w zakresie czasu reakcji prostej i z wyborem najgorsze wyniki przypadają na godziny nocne ( ). Najlepsza sprawność umysłowa w zakresie prostych czynności arytmetycznych przypada na godziny popołudniowe (około godziny 16.00). Wyniki uzyskane w teście sprawności percepcji, koncentracji i podzielności uwagi oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej (aparat Piórkowskiego w narzuconym tempie pracy), sugerujące najlepszą sprawność w godzinach nocnych (22.00-l.00).

16 Świadczy to o bardzo dużym wpływie synchronizatora socjalnego na maskowanie biorytmów. Synchronizatory socjalne są bardzo trudne do kontrolowania nawet w warunkach laboratoryjnych Potwierdzają to również badania zespołu Borlanda (1986). Badali oni sprawność umysłową pracowników zmianowych zatrudnionych na zmianach dzienno-nocnych. Stwierdzili nieznaczne obniżenie zdolności do pracy umysłowej po 9 godzinach pracy dziennej i istotne obniżenie po 9 godzinach pracy nocnej. To pierwsze wiąże się głównie ze zmęczeniem, zaś ostatnie z interakcją zmęczenia i rytmu okołodobowego. Sposobem podniesienia  zdolności do pracy w godzinach nocnych jest sen popołudniowy.

17 Bibilografia Basińska B. (1998). Wpływ chronotypu na sprawność procesów poznawczych w sytuacji dyskomfortu. Gdynia: Konferencja Naukowa „Chrońmy życie, chrońmy zdrowie, bezpiecznie ratujmy życie. Bezpieczeństwo Pracy, tom 1. Dzierżykray – Rogalski T. (1986). Rytmy i antyrytmy biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna. Lindsay PH., Norman DA. (1984). Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: PWN. Surowiec K. (1979). Niezawodność operatora. W: Z. Ratajczak (red.). Zarys psychologii pracy. Katowice: Uniwersytet Śląski