PERCEPCJA I WARTOŚCIOWANIE GŁOŚNOŚCI

Prezentacja na temat: "PERCEPCJA I WARTOŚCIOWANIE GŁOŚNOŚCI"— Zapis prezentacji:

1 PERCEPCJA I WARTOŚCIOWANIE GŁOŚNOŚCI
Janusz Renowski

2 Jaka jest definicja głośności ?

3 (Definicja głośności)
Głośność jest to cecha wrażeniowa dźwięku pozwalająca na uszeregowanie dźwięków w skali od najcichszych do najgłośniejszych.

4 Wiemy, że percypowany przez człowieka zakres ciśnień akustycznych obejmuje blisko siedem rzędów wartości - od 2x10 –5 Pa do ponad 10 Pa.

5 Przy takiej rozpiętości mierzonych wartości wygodniej jest mierzone ciśnienie akustyczne podawać nie w wartościach bezwzględnych, lecz porównywać je do określonej wartości przyjętej za odniesienie i podawać stosunek tych wartości.

6 Przy takiej rozpiętości mierzonych wartości wygodniej jest mierzone ciśnienie akustyczne podawać nie w wartościach bezwzględnych, lecz porównywać je do określonej wartości przyjętej za odniesienie i podawać stosunek tych wartości. Jeśli wynik pomiaru jest bardzo duży na ogół podaje się logarytm tego stosunku.

7 Akustycy stosują logarytmy o podstawie 10 i wynik podają w belach lub w ich dziesiątej części zwanej decybelami.

8 Tak więc decybele nie są jednostkami ciśnienia akustycznego a wyrażają jedynie pewien sposób prezentacji wyników pomiaru, pewien sposób liczenia.

9 Decybele mogą również wyrażać wartości otrzymane z pomiarów innych wielkości fizycznych (np. logarytmu ze stosunku wartości mocy akustycznej wyrażanej w watach [W], czy też napięcia elektrycznego mierzonego w woltach [V]).

10 Należy więc zawsze dokładnie sprecyzować, o jaką wielkość fizyczną chodzi i jaką wartość tej wielkości przyjęto jako odniesienie, do którego porównuje się dany wynik pomiaru lub obliczenia.

11 Poziom ciśnienia akustycznego określamy więc w odniesieniu do pewnej wartości ciśnienia a przyjętą wartością odniesienia jest wartość ciśnienia akustycznego dźwięku prostego (tonu sinusoidalnego) o częstotliwości 1000 Hz wynosząca 20x10-5 Pa.

12 Aby przybliżyć pomiar fizyczny do odczucia subiektywnego wprowadzono miarę porównawczą Jest nią pojęcie jednakowego poziomu głośności otrzymywanego z porównania poziomu ciśnienia akustycznego danego dźwięku sinusoidalnego z poziomem ciśnienia akustycznego dźwięku sinusoidalnego o częstotliwości 1000Hz.

13 Zbudowany zestaw krzywych jednakowego poziomu głośności nazywany jest zestawem krzywych izofonicznych lub zestawem izofon.

14 Zbudowany zestaw krzywych jednakowego poziomu głośności nazywany jest zestawem krzywych izofonicznych lub zestawem izofon. (rysunek)

15 Wprowadzono jednostkę pomiarową nazwaną fonem.

16 Wprowadzono jednostkę pomiarową nazwaną fonem
Wprowadzono jednostkę pomiarową nazwaną fonem. Poziom głośności wynosi n-fonów jeżeli przeciętny, otologicznie zdrowy słuchacz oceni go jako jednakowo głośny z tonem odniesienia o częstotliwości 1000 Hz, którego poziom wynosi n-decybeli (oczywiście ponad poziom odniesienia 20 mikropaskali).

17 Inaczej mówiąc; „poziom głośności dowolnego dźwięku jest wyrażony w fonach, których liczba jest równa poziomowi ciśnienia akustycznego w decybelach, wytwarzanego w punkcie obserwacji przez falę akustyczną bieżącą o częstotliwości 1000 Hz, wywołującą w ściśle określonych warunkach wrażenie takiego samego poziomu głośności jak dźwięk badany”[7].

18 Pierwszy zbiór krzywych izofonicznych opublikowali Fletcher i Munson jeszcze w 1933 r. (rysunek)

19 Pierwszy zbiór krzywych izofonicznych opublikowali Fletcher i Munson jeszcze w 1933 r. (rysunek)

20 Stosowali oni przy pomiarach metodę częstości trafnych ocen i używali słuchawki wykalibrowane w wartościach odpowiadających fali płaskiej w polu swobodnym i badali 9 osób.

21 Wprowadzone przez ISO zalecenie (ISO R
Wprowadzone przez ISO zalecenie (ISO R. 226, 1961), w którym jest podany zestaw krzywych izofonicznych oparty o wyniki badań Robinsona i Dadsona, obowiązuje dla pola swobodnego. (przykład dźwiękowy)

22 Zestaw krzywych jednakowego poziomu głośności dla pola swobodnego może być również stosowany dla pola rozproszonego, ale po wprowadzeniu poprawek (patrz dolny rysunek) określających różnicę poziomów natężeń dźwięku w polu swobodnym i w polu rozproszonym fali płaskiej wywołującej wrażenie takiego samego poziomu głośności (ISO R.454, 1965).

23 Przypominam, że został uzyskany w sytuacji gdy słuchacz znajdował się w polu swobodnym fali płaskiej, źródło przed słuchaczem, a ciśnienie dźwięku mierzono podczas nieobecności słuchacza i słuchacze w liczbie 90, w wieku od 18 do 25 lat, mieli otologicznie zdrowy słuch.

24 Zarówno Fletcher i Munson jak i Robinson i Dadson, stosowali przy pomiarach metodę częstości trafnych ocen. (rysunki)

25 Obydwa zestawy dotyczą pola swobodnego
Obydwa zestawy dotyczą pola swobodnego. Różnice między izofonami wynikają przede wszystkim z różnych warunków pomiarowych. (rysunki)

26 F. i M. stosowali wykalibrowane słuchawki a R. i D
F. i M. stosowali wykalibrowane słuchawki a R. i D. wykonywali pomiary w komorze bezechowej dla różnych źródeł dźwięku.Inna też była liczba uczestników badań (rysunki).

27 Zestaw krzywych, obejmujący cały zakres poziomów słyszalnych, można podzielić na podzakresy odzwierciedlające wpływ głośności dźwięków na ich percepcję.

28 Aby wynik pomiaru był zbliżony do odczucia subiektywnego wprowadzono pojęcie
poziomu dźwięku. Mierzona wartość ciśnienia akustycznego jest wówczas odnoszona również do 2x10-5 Pa dla 1000 Hz, ale jednocześnie jest w funkcji częstotliwości korygowana tak, jak to robi słuch.

29 W tym celu do przyrządu pomiarowego wprowadza się korekcyjną krzywą tłumienia odpowiadającą tłumieniu wprowadzanemu przez narząd słuchu dla poszczególnych częstotliwości słyszalnych.

30 W tym celu do przyrządu pomiarowego wprowadza się korekcyjną krzywą tłumienia odpowiadającą tłumieniu wprowadzanemu przez narząd słuchu dla poszczególnych częstotliwości słyszalnych. Przyrząd który miałby odwzorować 120 krzywych izofonicznych musiałby mieć wprowadzone 120 krzywych tłumienia, stad też aby uprościć konstrukcję zastąpiono go przyrządem prostszym mającym tylko trzy krzywe tłumienia; krzywą A, B i C.

31 Te trzy krzywe tłumienia pozwalają nam określić trzy poziomy dźwięku; poziom dźwięku A, B i C.

32 Poziom dźwięku A mierzymy w decybelach [dB] korzystając z krzywej A - krzywej tłumienia mającej przebieg odwrotny do przebiegu izofony 40 (czasem 30 fonów).

33 Poziom dźwięku A mierzymy w decybelach [dB] korzystając z krzywej A - krzywej tłumienia mającej przebieg odwrotny do przebiegu izofony 40 (czasem 30 fonów). Poziom dźwięku B w [dB] - korzystając z krzywej B - mającej przebieg odwrotny do izofony 70 fonów.

34 Poziom dźwięku A mierzymy w decybelach [dB] korzystając z krzywej A - krzywej tłumienia mającej przebieg odwrotny do przebiegu izofony 40 (czasem 30 fonów). Poziom dźwięku B w [dB] - korzystając z krzywej B - mającej przebieg odwrotny do izofony 70 fonów. Poziom dźwięku C w [dB]- - przebieg odwrotny do izofony 100 fonów.

35 W tabeli podane są wartości wyznaczające krzywą ważenia A w decybelach dla poszczególnych pasm oktawowych i tercjowych wg IEC 651, 1979.

36 W ten sposób mamy mierzone poziomy dźwięku A, B i C dla których wartości poziomu dźwięku odnoszone do wartości 2x10-5 Pa dla 1000 Hz i w funkcji częstotliwości korygowane są odpowiednią krzywą tłumienia, tak jak to robi słuch. Ale co to za krzywe D i N na wykresie? O tym za chwilę.

37 Okazało się , że w przypadku hałasu poziom głośności nie jest najlepszą miarą wpływu działania hałasu na człowieka, że dźwięki cichsze są czasem bardziej uciążliwe niż głośne (patrz głośność samolotów śmigłowych i odrzutowych).

38 Okazało się , że w przypadku hałasu poziom głośności nie jest najlepszą miarą wpływu działania hałasu na człowieka, że dźwięki cichsze są czasem bardziej uciążliwe niż głośne (patrz głośność samolotów śmigłowych i odrzutowych). Aby temu zaradzić wprowadzono pojęcie hałaśliwości hałasu i zestaw krzywych jednakowej hałaśliwości.

39 Zestaw krzywych jednakowej hałaśliwości otrzymany jest przez porównanie hałaśliwości pasma szumu tercjowego o dowolnej częstotliwości środkowej z pasmem szumu o fśr = 1000Hz i takiej samej hałaśliwości.

40 Jednostką hałaśliwości jest 1 noj a taką hałaśliwość wytwarza tercjowe pasmo szumu białego o częstotliwości środkowej 1000Hz i poziomie 40dB. Dźwięk (szum) dwa razy bardziej hałaśliwy ma wartość 2 nojów itd..

41 Porównanie izofony 90 fonów, z krzywą jednakowej hałaśliwości 40 nojów, obrazuje większą uciążliwość hałasów w okolicy pasma Hz niż wynikałoby z oceny ich poziomu głośności.

42 Stąd też wprowadzono do miernika poziomu dźwięku dodatkową krzywą tłumienia D odpowiadającą odwrotnemu przebiegowi krzywej jednakowej hałaśliwości 40 nojów.

43 Krzywa N daje przybliżoną wartość percypowanego poziomu hałaśliwości (PNL). Odpowiadającą jej wartość otrzymuje się dodając 7 jednostek do wyniku pomiaru otrzymanego przy zastosowaniu krzywej D.

44 Dokładną wartość percypowanego poziomu hałasu (lub poziomu percypowanej hałaśliwości) można otrzymać po obliczeniu całkowitej hałaśliwości z podanego wzoru (oczywiście po wcześniejszym zmierzeniu hałaśliwości w tercjowych pasmach zmierzonego widma hałasu). Nc = nm + F S(ni – nm)

45 Dokładną wartość percypowanego poziomu hałasu (lub poziomu percypowanej hałaśliwości) można otrzymać po obliczeniu całkowitej hałaśliwości z podanego wzoru (oczywiście po wcześniejszym zmierzeniu hałaśliwości w tercjowych pasmach zmierzonego widma hałasu). Nc = nm + F S(ni – nm) gdzie nm jest hałaśliwością najbardziej hałaśliwego pasma tercjowego spośród wszystkich pasm ni i F = 0,15.

46 Mając całkowitą hałaśliwość można wyliczyć z wcześniej podanego wzoru wartość percypowanego poziomu hałasu lub można ją znaleźć na nomogramie (z prawej strony wykresu rodziny krzywych jednakowej hałaśliwości).

47 Percypowany poziom hałasu wynikający z obliczonej hałaśliwości wynosi: PNL = 40 + 33,3 log10Nc

48 w którym hałaśliwość wylicza się z podanego przed chwilą wzoru;
Percypowany poziom hałasu wynikający z obliczonej hałaśliwości wynosi: PNL = ,3 log10Nc w którym hałaśliwość wylicza się z podanego przed chwilą wzoru; Nc = nm + F S(ni – nm) a nm jest największym otrzymanym wskaźnikiem spośród ni i F = 0,15

49 Wróćmy do problematyki głośności.

50 Poziom dźwięku nie jest miarą addytywną ani multiplikatywną i to stworzyło konieczność wprowadzenia takiej skali głośności która by nie miała tych niedogodności.

51 Poziom dźwięku nie jest miarą addytywną ani multiplikatywną i to stworzyło konieczność wprowadzenia takiej skali głośności która by nie miała tych niedogodności. Powstała więc skala oparta na metodzie frakcjonowania, czyli dzielenia lub zwielokrotnienia odczucia głośności zaproponowana przez Fletchera i Munsona .

52 Podwajanie wrażenia głośności uzyskiwano w niej na podstawie hipotezy, że za miarę głośności można przyjąć liczbę impulsów dochodzących od uszu do centralnego układu nerwowego i że liczba impulsów dochodzących od jednego ucha jest dwukrotnie mniejsza, niż od obojga uszu. Jeśli bowiem zachowując odpowiednie warunki i nie zmieniając poziomu ciśnienia akustycznego tonu wyłączyć jedno ucho, to głośność spada o połowę

53 Eksperyment badawczy przebiegał w ten sposób, że polecono ustawić głośność tonu słuchanego jednym uchem na wartość tonu o tej samej częstotliwości i zadanym poziomie ciśnienia akustycznego słuchanym dwuusznie. Jeśli teraz słuchać dwuusznie tego tonu nastawionego oraz tonu, który poprzednio był słuchany dwuusznie, to okazuje się, że ton nastawiony jest głośniejszy niż ten, który jako pierwszy był słuchany dwuusznie. W przyjętej hipotezie uważa się głośność tonu nastawionego za dwa razy większą niż głośność tonu zadanego.

54 Ponieważ podwojenie głośności mogłoby być na przykład zmniejszone przez wzajemne ograniczenie przewodnictwa nerwowego od obojga uszu, więc w badaniach stosowano nie tylko identyczne, ale również odmienne częstotliwości, np i 2000 Hz, a nawet krańcowo odległe, np Hz. W tych przypadkach jedno ucho otrzymywało ton o jednej, a drugie o innej częstotliwości. Rezultaty dla wszystkich trzech kombinacji okazały się identyczne.

55 W wyniku wykonanych badań znaleziono następujące prawidłowości:
między progiem słyszalności a progiem słyszenia bolesnego mieści się siedemnaście podwojeń głośności,

56 W wyniku wykonanych badań znaleziono następujące prawidłowości:
między progiem słyszalności a progiem słyszenia bolesnego mieści się siedemnaście podwojeń głośności, częstotliwość tonu nie odgrywa roli w liczbie podwojeń,

57 W wyniku wykonanych badań znaleziono następujące prawidłowości:
między progiem słyszalności a progiem słyszenia bolesnego mieści się siedemnaście podwojeń głośności, częstotliwość tonu nie odgrywa roli w liczbie podwojeń, a więc skala głośności jest taka sama dla wszystkich częstotliwości.

58 Utworzona w ten sposób skala głośności przyjmuje, że dźwięk 1000Hz o poziomie 40dB ma wartość głośności jednego sona. Wyniki badań pokazane są na rysunku:

59 Pomiary Robinsona i innych badaczy doprowadziły do wniosku, że w zakresie od 40 do 120 fonów dźwięk jest odbierany jako dwa razy głośniejszy, gdy jego poziom głośności jest o 10 fonów większy.

60 To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R
To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R. 532, 1959) liniowej jednostki zwanej sonem zamiast logarytmicznej skali fonów i pozwoliło określić przybliżoną zależność głośności od poziomu głośności jako: S = 2(P-40)/10

61 To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R
To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R. 532, 1959) liniowej jednostki zwanej sonem zamiast logarytmicznej skali fonów i pozwoliło określić przybliżoną zależność głośności od poziomu głośności jako: S = 2(P-40)/10 lub log10S = 0,03(P –40)

62 To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R
To doprowadziło do wprowadzenia w 1959 roku przez ISO (ISO R. 532, 1959) liniowej jednostki zwanej sonem zamiast logarytmicznej skali fonów i pozwoliło określić przybliżoną zależność głośności od poziomu głośności jako: S = 2(P-40)/10 lub log10S = 0,03(P –40) lub log10S = 0,03P – 1,2

63 Dla tej skali głośności przyjęto, że poziom głośności 40 fonów dźwięku prostego o f = 1 kHz ma głośność wynoszącą 1 son. Zależność tę przedstawiono na poniższym rysunku:

64 Znając wartość głośności w sonach, można wyznaczyć poziom głośności w fonach z następującej zależności: P = 40 + log10 S/log102

65 Znając wartość głośności w sonach, można wyznaczyć poziom głośności w fonach z następującej zależności: P = 40 + log10 S/log102 lub P = 40 + log10S/0,03

66 Znając wartość głośności w sonach, można wyznaczyć poziom głośności w fonach z następującej zależności: P = 40 + log10 S/log102 lub P = 40 + log10S/0,03 lub P = ,3 log10S

67 Fakt, że podwojenie liczby sonów prowadzi do powiększenia o 10 liczby fonów daje więc to, że czterdzieści fonów odpowiada 1 sonowi, 50 fonów 2 sonom itd.., a 120 fonów 256 sonom.

68 skalę liniową opartą na tworzeniu skoków głośności równych w odczuciu,
Istnieje oczywiście możliwość tworzenia innych skal głośności opartych o inne zasady wartościowania. Spośród nich można wymienić dwie; skalę liniową opartą na tworzeniu skoków głośności równych w odczuciu,

69 skalę liniową opartą na tworzeniu skoków głośności równych w odczuciu
Istnieje oczywiście możliwość tworzenia innych skal głośności opartych o inne zasady wartościowania. Spośród nich można wymienić dwie; skalę liniową opartą na tworzeniu skoków głośności równych w odczuciu i skalę głośności opartą na podstawie postrzegania różnic głośności dźwięku.

70 Liniowa skala głośności
Cały zakres słyszalnych poziomów ciśnienia akustycznego podzielono na części , które byłyby równe w odczuciu.

71 Podczas wykonywanych badań podawano słuchaczowi dwa tony A i B, a następnie ton C, w ten sposób, aby odczuwalna zmiana głośności między tonami B i C była taka sama jak skok między tonami A i B. Następnie ton C można zmieniać tak, aby obserwator mógł w sposób zdecydowany ocenić czy skoki intensywności są równe w odczuciu. To postępowanie powtarza się dalej.Przyjmuje się poziom tonów B i C jako dane, a dopasowuje się poziom tonu D tak, aby z kolei zmiana głośności pomiędzy tonami B i C i tonami C i D znów była identyczna. D C B A

72 Postępując tak samo dalej, wyczerpano tymi jednakowymi w odczuciu zmianami głośności cały zakres słyszalnych poziomów ciśnienia akustycznego, przy czym kwestia doboru jednostek jest już jedynie sprawa pewnej konwencji. Prof. Kwiek przyjął jako jednostkę 1/120 całego przedziału i nazwał ją kalandykiem [3].

73 Cały przedział ciśnień słyszalnych odpowiadał więc 120 kalandykom
Cały przedział ciśnień słyszalnych odpowiadał więc 120 kalandykom. Zakres ten rozciągał się od progu słyszalności do poziomu ciśnienia akustycznego leżącego o 13 dB niżej od progu słyszenia bolesnego.

74 Podobną metodę zastosował Garner
Podobną metodę zastosował Garner. Opierając się na dzieleniu skoków głośności na części, oraz połowieniu otrzymanej głośności i sukcesywnie głośności kolejno otrzymywanych, otrzymał krzywą wartościowania głośności w zakresie od 0 do 100 dB.

75 Jednostką u Garnera jest l – jest to głośność tonu o częstotliwości równej 1000Hz i poziomie ciśnienia akustycznego 40 dB.

76 Cienką linią na rysunku jest wrysowana przeciętna z pomiarów Kwieka.

77 Jak widać, obie skale są bardzo zbliżone, różnią się jedynie normalizacją.

78 Skala oparta na percepcji postrzegalnych różnic głośności dźwięków
Można wyznaczyć najmniejszą zmianę poziomu ciśnienia akustycznego pozwalającą na dostrzeżenie różnicy głośności miedzy dwoma dźwiękami. Jest ona zależna od poziomu ciśnienia akustycznego dźwięków i występuje w stałej proporcji do tego poziomu co wyraża się przez psychofizyczne prawo Webera i co można wyrazić następującym wzorem D L = k L

79 Progowo postrzegana różnica poziomu ciśnienia akustycznego jest stała jeśli jest wyrażona w decybelach. Dla dźwięków szerokopasmowych wynosi ona od 0,5 do 1 dB w zakresie poziomów ciśnień od 20 do 120 dB. (przykład dźwiękowy)

80 Prawo Webera jest głównym uzasadnieniem stosowania w pomiarach akustycznych logarytmicznej skali decybeli.

81 Drugim uzasadnieniem jest olbrzymia rozpiętość wartości ciśnień akustycznych percypowanych przez człowieka.

82 Na rysunku mamy cały zakres ciśnień słyszalnych wyrażony jako poziomy ciśnień w dB. Zademonstrujemy teraz dźwiękowo różne skoki ciśnienia wyrażone w dB. Zaczniemy od skoków sześcio decybelowych następnie trzy i jedno decybelowe. Te ostatnie mogą stanowić przykład najmniejszych odczuwalnych przyrostów głośności. (przykład dźwiękowy – komentarz w języka angielskim)

83 Tak więc prawo Webera i fakt, że percypowane przez człowieka ciśnienia akustyczne mają rozpiętość kilka rzędów, stanowią główne uzasadnienie stosowania w pomiarach akustycznych logarytmicznej skali decybeli.

84 Na koniec nieco o porównaniu głośności impulsu tonu z głośnością tonu ciągłego o takiej samej częstotliwości Obraz impulsu tonu w uchu jest taki jak na rysunku. Pojawia się pewien czas nabrzmiewania, trwania i wybrzmiewania (wyciszania) dźwięku. (rysunek)

85 Należy więc sądzić, że musi upłynąć pewien czas aby wrażenie głośności impulsu tonu było równoważne wrażeniu głośności tonu ciągłego. Jak widać z rysunku jest to czas około 200 ms [3].

86 Wybrzmiewanie impulsu tonu w uchu określa czas pogłosu ucha a więc zaniku wrażenia słyszenia przy spadku poziomu ciśnienia akustycznego tonu sinusoidalnego o 60 dB i wg Steudla wynosi on 350 ms.

87 W oparciu o wartość czasu pogłosu ucha można pokusić się o określenie stałej czasu ucha rozumianej na zasadzie połówkowego zaniku funkcji ekspotencjalnej e-t/t = ½.

88 t – jest czasem spadku ciśnienia do połowy, tzn. o 6dB
W oparciu o wartość czasu pogłosu ucha można pokusić się o określenie stałej czasu ucha rozumianej na zasadzie połówkowego zaniku funkcji ekspotencjalnej e-t/t = ½. gdzie; t – jest czasem spadku ciśnienia do połowy, tzn. o 6dB - t/t = - ln 2 = - 0,69 t = 0,035 : 0,69 = 0,05 s Tak więc stała czasu ucha związana z wybrzmiewaniem dźwięku w uchu wynosi 50 ms.

89 Bibliografia [1] Houtsma A.J.M.,Rossing T.D., Wagenaars W.M., Auditory Demonstrations, IPO, Eindhoven 1987 [2] Jorasz U., Wykłady z psychoakustyki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998, ss.48 – 59. [3] Kwiek M., Zagadnienia czułości słuchu, Prace III Otwartego Seminarium z Akustyki, Poznań 1959, ss. 4 –75. [4] Moore B.C.J.,Wprowadzenie do psychologii słyszenia, Wydawnictwa Naukowe PWN Warszawa - Poznań 1999, ss. 66 – 77. [5] Ozimek E., Dźwięk i jego percepcja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań 2002, ss. 200 – 216. [6] Renowski J., Akustyka psychofizjologiczna, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1974, ss. 40 – 56. [7] Renowski j., Hałasy. Wskaźniki i kryteria oceny, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1988, ss. 17 – 36.