Prawo rzymskie – prawo zobowiązań

Prezentacja na temat: "Prawo rzymskie – prawo zobowiązań"— Zapis prezentacji:

1 Prawo rzymskie – prawo zobowiązań
dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor uczelni Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Katedra Prawa Cywilnego Konsultacje - poniedziałek, godz , sala 4039 WPiA wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 definicja zobowiązania źródła powstania zobowiazań
„Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa” – obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstingimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura (I. 3.13pr.) świadczyć (solvere) w następstwie związania węzłem prawnym (vinculus iuris) – podkreślenie szczególnego charakteru - jurysprudencja klasyczna: wcześniejsze rozróżnienie actio in rem i actio in personam Strony: uprawniony-wierzyciel (creditor) i wierzytelność (creditum) – zobowiązany-dłużnik (debitor) i dług (debitum). Spełnienie świadczenia (solitum) – Solvere: dare, facere, praestare (dać, czynić, świadczyć): G. 4.2. Pojęcie zobowiązania powszechne w kontynentalnym prawie prywatnym – brak dogmatyki Common Law Trzy sposoby ujęcia: definicja zobowiązania źródła powstania zobowiazań przepisy dotyczącej zgodnej woli stron jako pierwszoplanowego źródła zobowiązania

3 Altruizm odwzajemniony (DO UT DES)
Altruizm odwzajemniony (DO UT DES). pierwotna krzywda i zemsta lub odpłata (odpowiedzialność zbiorowa – ograniczenie ze względu na patria potestas) – kształtowanie się pojęcia delictum (przestępstwo prywatne) oraz stopniowe wyodrębnienie crimina publica (przestępstwa publiczne). Pierwotne umowy – okres archaiczny (potrzeby gospodarki rolnej), rozwój III w. p.n.e. (zmiany ekonomiczne i społeczne). Typologia – potrzeby szkolne: G. 3.88: ex contractu - ex maleficio/delicto plus ex variis causarum figuris (D pr Gaius Res cottidiane) - I : ex contractu - ex maleficio, ex delicto oraz quasi ex contractu i quasi ex maleficio, quasi ex delicto Trwałość podziału – do XIX w.: stopniowo tylko w postaci dychotomii: umowy-delikty (art. 1370–1386 c.c. zachowane quasi ex contractu i quasi ex delicto; osobny status condictio) – wpływ na anglosaski podział contracts i law of torts

4 Prawo rzymskie: nominalizm deliktowy (rozszerzanie katalogu w prawie pretorskim i twórcza interpretacja jurystów: zwłaszcza lex Aquilia) – generalna klauzula deliktowa (korzenie: chrześcijańska koncepcja peccatum i postulaty prawnonaturalne – art c.c., 415 k.c.) - kwestionowana (R. Ihering – niepewność): § 823 BGB – nominalizm (kwestionowany w orzecznictwie); nominalizm - law of torts Prawo rzymskie: nominalizm kontraktowy: pcontracti innominatiacta vestita – pacta nuda - poszerzany katalog umów (contracti nominati, -synallagma- wzajemność; rola stipulatio) – swoboda umów (korzenie: chrześcijaństwo i kanoniczna zasada pacta quantumcunque nuda servanda sunt: Decretalia Gregorii IX oraz zasada, że źródłem zobowiązania są umowy zawarte przez strony w poważnym zamiarze i z rozwagą (usprawiedliwiona causa) Rola nowych zjawisk gospodarczych i potrzeby zagwarantowania praw stronom koncepcje prawnonaturalne – pacta sunt servanda Grocjusza De iure belli 15 a Wielka Rewolucja Francuska: Wolność osoby, własności i obrotu prawnego (art c.c.) – ale cause licite, klauzule generalne, natura umowy (bona fides, boni mores, ratio naturalis) – tendencja do zawężania swobody (potrzeba stabilizacji)

5 Obligatio naturalis – zobowiązanie naturalne: umowy zawierane przez alieni iuris i servi
(D Julian: „nie można żądać od wierzyciela zwrotu świadczenia, które otrzymał w wykonaniu zobowiązania naturalnego”) rozszerzane w prawie klasycznym pojęcie długu wynikającego „z natury”: obowiązek, który ma wymiar uniwersalny i powinien być spełniony przez każdego człowieka godnego zaufania (D ) Rzymski punkt wyjścia do późniejszych rozważań nad naturą obligatio naturalis i różnorodność regulacji (np. art. 411, 413 k.c.)

6 Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym:
XII Tablic: wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa - C ) – brak jednolitości prawa skodyfikowane oraz koncepcja zobowiązania podzielnego tj., które może być spełnione częściowo bez zasadniczej zmiany istoty i wartości – na tyle części ile dłużników lub wierzycieli więcej wierzycieli lub dłużników (poręczyciele) – prawo klasyczne: wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg, mających ten sam cel - C pr. (a. 531): spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli; rozliczenia między współwierzycielami lub współdłużnikami – zasada regresu (uogólnienie w III w. n.e.) Brak rozważań o solidarności dłużników/ wierzycieli (wielość wierzycieli lub dłużników – wielość zobowiązań) oraz zobowiązanie korealne (jedno zobowiązanie, w którego ramach każdy z wierzycieli lub dłużników może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych: dyskusje od XIX w. – kwestionowane współcześnie)

7 Zmiana wierzyciela i dłużnika
kłopotliwa na gruncie prawa rzymskiego (pierwotnie ściśle osobisty charakter zobowiązań – wyrażone przez średniowieczne powiedzenie „wierzytelności przywierają do kości” (nomina ossibus inhaerent) Surogaty: nowacja (novatio): dłużnik na polecenie wierzyciela przyrzekał spełnienie świadczenia innej osobie (formalnie nowe zobowiązanie powstałe na polecenie dotychczasowego wierzyciela - G. 2.38) – słabości: wymagało współdziałania dłużnika oraz pozbawiało nowego wierzyciela zabezpieczeń, które przysługiwały poprzedniemu przekazanie wierzytelności cognitor albo procurator (zastępcy procesowemu: G. 2.39; D ): zawarcie kontraktu zlecenia, obejmującego umocowanie jako zastępcy procesowego, a zleceniu towarzyszyło porozumienie o wyłączeniu obowiązku zwrotu tego, co zastępca uzyska w wyniku procesu (ewentualne zabezpieczone dodatkowym poręczeniem) – słabości: brak samodzielnego uprawnienia do świadczenia

8 Zmiana wierzyciela i dłużnika cd.
Constitutio Antoninus Pius z II w. (D pr.): przeniesienia praw wierzyciela, wynikających ze sprzedaży spadku - nabywca majątku spadkowego otrzymał actio utilis, wzorowaną na skardze przysługującej formalnemu wierzycielowi a dłużnik exceptio doli wobec skargi formalnego wierzyciela Cesja?: rozszerzenie na inne przypadki nabycia wierzytelności (uwaga: tylko przeniesienie skargi - cessio actionis), uniwersalne według C (a. 528) Średniowiecze – popularyzacja res incorporalis i potrzeby praktyki: zbywanie wierzytelności (skarg) na podobieństwo przenoszenia własności na rzeczach materialnych (skarga wierzyciela: actio directa; skarga nabywcy: actio utilis) Kodeksy cywilne: c.c. model a. directa i a. utilis; Pandektystyka - § 398 BGB ( i np. art. 509 § 1 k.c.): z chwilą zawarcia umowy o przelewie wierzytelności jej zbywca (cedent) przestaje być wierzycielem, a nabywca (cesjonariusz) staje się wierzycielem w ramach tego samego zobowiązania CESJA

9 Umorzenie zobowiązania I Prawidłowe spełnienie świadczenia (solutio) – ”(…) zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez świadczenie tego, co jest należne.” (G ): akceptowane powszechnie kontrowersje wokół częściowego spełnienia świadczenia: mógł je wymusić pretor Czas spełnienia świadczenia – przy umowach: wcześniejsze możliwe; nieokreślony: wezwanie wierzyciela (ale niekonieczne przy deliktach – fur semper est in mora). Miejsce spełnienia świadczenia – brak ustalenia miejsce spełnienia świadczenia: okoliczności danego przypadku (bez zbędnego obciążania dłużnika) oraz reguły (D ): rzecz indywidualnie oznaczona - jej położenie w chwili powstania zobowiązania a rzeczy oznaczone gatunkowo - w miejscu właściwego sądu (actor sequitur forum rei)

10 Umorzenie zobowiązania II
Spełnienie przez osobę trzecią – sporne wśród jurystów dopuszczono możliwość odmowy przyjęcia świadczenia niepowiązanego ze szczególnymi cechami dłużnika, jeśli ten sprzeciwia się wykonaniu zobowiązania przez osobę trzecią. W tym: delegatio solvendi (assignatio solvendi): dłużnik polecał osobie, która była z kolei jego dłużnikiem, aby spełniła świadczenie na rzecz wskazanego wierzyciela (w następstwie spełnienia jednego świadczenia dochodziło do umorzenia dwóch zobowiązań – np. w postaci polecenia w ramach zlecenia) spełnienie świadczenia do rąk osoby innej niż wierzyciel (pierwotnie procurator) Na podstawie bona fides dopuszczono też ograniczony wyjątek: dłużnik zwalniał się ze zobowiązania, świadcząc do rąk osoby nieuprawnionej, jeśli osoba ta miała wcześniej umocowanie wierzyciela do odbioru świadczenia i dłużnik nie wiedział, że umocowanie to utraciła (D ) lub wierzyciel mógł też zwolnić dłużnika ze zobowiązania, potwierdzając jego wykonanie, mimo że świadczenie trafiło do rąk nieuprawnionego (D )

11 Umorzenie zobowiązania III
teoretyczne rozróżnienie między zobowiązaniami gatunkowymi (genus) a dotyczącymi świadczeń rzeczy oznaczonej indywidualnie (species) –wpływy filozofii greckiej oraz praktyka: świadczenia określone indywidualnie (species) – nie do zastąpienia ale wypracowana zasada, iż niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania świadczenia określone gatunkowo (genus): Zobowiązanie trwało, dopóki można było wybrać i świadczyć inne obiekty tego samego rodzaju: genus perire non censetur (glosa ad C. 8.37[38].8) wybór dłużnika – jurysprudencja klasyczna: spełnienie świadczenia także przez rzeczy gorszej jakości, gdy tylko miały one stosowne dla danego gatunku rzeczy właściwości, a nic innego nie wynikało z okoliczności – odrzucone: w braku odrębnego postanowienia dłużnik ma świadczyć rzeczy „średniej” jakości (C –2 – a. 530)

12 Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia
Koncepcja rodzaju (genus): dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania poprzez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów – gdy brak postanowień, wybór dłużnika lub tylko świadczenie możliwe – obligatio alternativa (zobowiązanie przemienne) uogólnienie: ius commune dopuszczenie wyboru przedmiotu świadczenia wyłącznie przez dłużnika – facultas alternativa/ upoważnienie przemienne) uogólnienie według ius commune oraz niezawiniona niemożliwość spełnienia podstawowego świadczenia prowadzi do umorzenia zobowiązania

13 Umorzenie IV datio in solutum (umorzenie przez inne świadczenie - nazwa: C [a. 531]– uogólnienie: ius commune) dłużnik za zgodą wierzyciela świadczy coś innego, niż to, co powinien zgodnie z treścią zobowiązania; zgoda wyklucza możliwość późniejszego dochodzenia przewidzianego treścią zobowiązania świadczenia (jednomyślność jurysprudencji: G ): ale zaakceptowany i przyjęty przez wierzyciela nowy przedmiot został później odebrany przez osobę trzecią, która miała do niego prawo rzeczowe (np. rzecz zastawiona): rodzaj sprzedaży uzasadniającej odpowiedzialność dłużnika za wady towaru (D pr.) Zwolnienie z długu do III w. p.n.e. konieczność formalnego przyjęcia długu (stosowane do zwalniania nawet gdy nie spełnił świadczenia – w prawie klasycznym) ale stipulatio – acceptilatio oraz nieformalne contrarius actus; najważniejsza: consensus – contrarius consensus uogólnienie: umowa o zwolnienie z długu w prawie skodyfikowanym Odnowienie (novatio) w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a zamiast niego powstawało nowe, odróżniające się czymś (też osobą wierzyciela lub dłużnika). Szczególny rodzaj: stipulatio Aquiliana: wierzyciel i dłużnik zmieniali wszelkie długi w jedno zobowiązanie, aby następnie je umorzyć przez zwolnienie z długu.

14 Potrącenie (compensatio)
Definicja III w.: „wzajemne potrącenie długów i wierzytelności”: compensatio est debiti et credit inter se cotributio (D Modestinus) – cel: uproszczenie obrotu kwestia przymusowości potrącenia: zawsze zobowiązania bonae fidei: uwzględnienie wzajemnego potrącenia należało do obowiązków sędziego (jurysprudencja klasyczna) – inne zobowiązania stopniowo akceptowane do II w. Potrącenie z mocy prawa (ipso iure - ujednolicone i uporządkowane za Justyniana I): potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu w depozyt (I ) oraz zasada, że dotyczyła wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych wątpliwości (C – a. 531)

15 Mora debitoris (zwłoka dłużnika) - nie spełnił świadczenia we właściwym czasie – kazuistyka jurysprudencji rzymskiej: świadomość dłużnika uchybienia terminowi i wezwanie wierzyciela uogólnione w tradycji romanistycznej jako zawinione opóźnienie w spełnieniu świadczenia domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo – stosownie do antycznego prawa rzymskiego – nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia Skutek zwłoki: odpowiedzialności także wtedy, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D ); zobowiązanie pieniężne bonae fidei - obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki (G ) Mora creditoris (zwłoka wierzyciela) - bezczynność wierzyciela, skutkująca zmniejszeniem zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika. Dłużnik mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia. W przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu – podstawa do zwolnienia dłużnika ze zobowiązania (C – a. 286)

16 Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę z powodu deliktu i umowy
od reakcji, w postaci odpowiedzialności obiektywnej zbiorowej przez indywidualizację do sformułowania ogólnych zasad i przesłanek odpowiedzialności indywidualnej opartej przede wszystkim na kryterium subiektywnym – wina – kwestionowanie odpowiedzialności jednostki za okoliczności zewnętrzne, wpływające na działania człowieka: Vis maior (siła wyższa), vis divina (siła boska), casus fortuitus (przypadek losowy) szczególna rola interpretacji lex Aquilia w zakresie deliktów oraz w przypadku kontraktów – odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, chronionego w zakresie skarg bonae fidei

17 Indywidualny charakter zobowiązań w prawie rzymskim (rola centralnej postaci dla prorządku prawnego -pater familias) reguła, wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na rzecz osoby innej niż wierzyciel (alteri stipulari nemo potest) (D ) Wierzyciel nie ma korzyści majątkowej z tego powodu, że inna osoba ma coś dostać i stąd brak podstaw, by w takiej sytuacji przyznać wierzycielowi skargę o wykonanie zobowiązania (analogicznie też common law) przełamywanie zasady alteri stipulari nemo potest: przyznawanie osobie trzeciej skargi wzorowanej na skardze wierzyciela (actio utilis) – rozszerzany katalog

18 Lex Aquilia (286 lub 287 p.n.e.) – prawdopodobnie jako pierwsze plebiscitum o mocy lex Rekonstrukcja: szkoda (damnum – materialna lub nieuzasadnione umorzenie wierzytelności) w cudzym majątku i łącznie dwie przesłanki: powstanie szkody oraz istnienie bezpośredniego związku między tą szkodą a działaniem sprawcy (w szczególności zabicie, spalenie lub łamanie - D ) Problem związku przyczynowego związanego z zaniechaniem oraz subiektywnego nastawienia sprawcy do czynu Dorobek jurysprudencji późnorepublikańskiej: uzupełnienie przesłanek o konieczność ustalenia związku przyczynowego między szkodą i bezprawnym działaniem sprawcy, także w formie zaniechania oraz jego winą (dolus i culpa) – kazuistyka, rozwijana w tradycji romanistycznej pojęcie klauzuli generalnej – Baldus de Ubaldis; rozwój Grocjusz Model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkoda, związek przyczynowy i wina (różnorodne interpretacja elementów - generalna klauzula deliktowa w prawie skodyfikowanym: np. art. 415 k.c.)

19 Odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (kontrakty bonae fidei) Jurysprudencja klasyczna: kazuistycznie kwestia związku przyczynowego oraz winy (rola interpretacji lex Aquilia), odpowiedzialność sprawcy szkody, który postępował sprzecznie z dobrą wiarą (bona fides) Stopniowanie winy: dolus i wymóg staranności - culpa (culpa lata, culpa levis, culpa in concreto) zakres oczekiwanej staranności różny w różnych typach umów: kryterium korzyści (utilitas) - „im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności” (D ) i stąd dopuszczenie nawet odpowiedzialności obiektywnej za przypadek (casus) wzorce staranności: abstrakcyjne - staranny ojciec rodziny (diligens pater familias konkretny: staranności w sprawach innej osoby, jak w swoich własnych (diligentia quam in suis) Ius commune – utrzymanie (plus inspiracja chrześcijańska: pojęcie pecatum) i różnorodność rozwiązań w prawie skodyfikowanym

20 Vis maior, vis divina, casus fortuitus
Kazuistyka klasycznej jurysprudencji oparta o aktualny stanie wyobrażeń o rzeczywistości - „(…) nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić (…)” (…maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest… - D Gaius) Prawo justyniańskie(?) - siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (exactissima diligentia) Uogólnienie: ius commune (plus peccatum) - „w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” – Casus fortuitus in nullo contractu praestatur (glosa ad D ) prawo skodyfikowane: uzależnienie odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika od naganności jego zachowania (np. art. 415 i 471 k.c.) Rzymskie prawo zobowiązań – ewolucja: kryterium winy jako przesłanki odpowiedzialności za szkodę - wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka w prawie późnorepublikańskim

21 Rzymskie prawo zobowiązań – wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka
sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia - wyjątki w prawie późnorepublikańskim - odpowiedzialność właściciela za spowodowaną przez zwierzę szkodę znana jako actio de pauperie - mógł zostać zasądzony na jego wydanie (Lex duodecim tabularum - I. 4.9pr.: actio noxalis) – „bezrozumność” (proces komodyfikacji zwierząt) ograniczona do feriae domesticae, które działając z „własnego popędu” (D ), zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą” (I. 4.9pr.) - feriae naturae według winy właściciela za na naruszeniu edyktu edylów kurulnych, zakazującego trzymania określonych zwierząt w miejscach, którymi „zwykło się przechodzić” (I ) – UWAGA: zwierzę jako narzędzie osobno Innowacje ius honorarium (edictum de receptis – I w. p.n.e.) i prawa cesarskiego (justyniańskie quasi-delictum): wyrzucenie lub wylanie czegoś z tego pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum - D pr.), skarga przeciwko osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (postium aut suspensum - D ); odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody za szkody wyrządzone przez ich podwładnych oraz za popełnioną przez nich kradzież (D pr.; D ,pr.); odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy (I. 4.5pr.).

22 Rzymskie prawo zobowiązań – brak pojęcia szkody i jej uzasadnienia
Etyka starożytna – dyskusyjne oddziaływanie greckiej filozofii na twórczość jurysprudencji – dominujący nurt epoki: stoicyzm Juryści – kwestia szkody: niekiedy intuicyjne uzewnętrznienie podstawowych instynktów moralnych (w tym ekonomicznej słuszności) Skargi w procesie formularnym: sacramentum Skargi - od procesu formularnego: stricti iuris–certum; inne-swoboda sędziego (klazuzule bona fides, quod interest etc.) Wspólne jurystom: rozróżnienie między wartością uszkodzonej lub zniszczonej rzeczy a naruszonymi wskutek tego zdarzenia „interesami” poszkodowanego - odszkodowanie nie musi ograniczać się do rzeczywistej szkody wywołanej przez dłużnika ale również obejmować utracone korzyści wierzyciela Dominujący pogląd: przy ustalaniu wartości naruszonego dobra nie należy brać pod uwagę jego subiektywnej wartości dla poszkodowanego a ostatecznie wysokości odszkodowania ograniczona do dwukrotnej wartości utraconej rzeczy (C – a. 531) oraz zasada compensatio lucri cum damno (średniowieczna) Ius commune – szczegółowe rozważania (inspiracje chrześcijańskie?), prowadzące do ogólnej zasady: odszkodowanie za pozostające w związku przyczynowym z działaniem dłużnika ma odpowiadać naruszonemu „interesowi” (id quod interest) i powinno obejmować równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans) - granica do określenia sumy odszkodowania

23 Od zakończenia etapu zemsty prywatnej - czyn niedozwolony (delictum privatum): poszkodowanemu przysługiwała skarga, która łączyła funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actio mixta), lub niezależna od odszkodowania skarga skierowana wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actio poenalis) Represyjna funkcja kary pieniężnej – wysokość ustalona prawem (wielokrotność, np. quadruplum-furtum) albo uznanie sędziego–iniuria) Publicyzacja odpowiedzialności – furtum jako crimen w okresie klasycznym (D ) i rozszerzane w prawie poklasycznym z surowymi karami cielesnymi i kwalifikowaną karą śmierci

24 Kary umowne (stipulatio poenae)
przyrzeczenie zapłaty umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego zobowiązania (głównie funkcja odszkodowania z tytułu niewykonania zobowiązania) – uboczny cel kary umownej: przymuszenie dłużnika do wykonania zobowiązania (funkcja stymulacyjna kary umownej) Poszkodowany nie musiał udowadniać szkody - brak konieczności oceny wartości naruszonego „interesu”. Jeśli karę umowną zastrzeżono na wypadek niewykonania zobowiązania, to żądanie jej zapłaty wykluczało możliwość dochodzenia wykonania zobowiązania lub odszkodowania: D niewykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności niezawinionych przez dłużnika - wykluczono wymagalność umownej kary pieniężnej, jeśli niewykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn leżących po stronie wierzyciela (i kazuistyka) - wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania

25 INFAMIA (niesława – utrata dobrego imienia) – niezwykle ważnym sposobem piętnowania naganności różnych zachowań (społeczeństwo ‚CULTURE OF HONOR’) prawne skutki - dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych, niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda, niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor. Poza crimina publica także: zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy, wspólnicy, zleceniobiorcy, zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży, rabunku i zniewagi ostracyzm społeczny

26 Antyczne prawo rzymskie – brak ogólnego prawo umów: XVIII i XIX w
Antyczne prawo rzymskie – brak ogólnego prawo umów: XVIII i XIX w. (chrześcijaństwo i prądy filozoficzne) – dogmatyka współczesna Typologia antyczna - kontrakt werbalny (verbis); realny (res); literalny (literis); konsensualne (consensus) – konstatacja rzymska: Każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron (conventio): D Konsensus jako podstawa umów: wola stron umowy jest podstawą skuteczności praw i obowiązków umownych (tradycje francuskie) – czynność prawna: umowa to rodzaj czynności prawnej, która dochodzi do skutku z chwilą złożenia przez jej strony zgodnych oświadczeń woli (tradycje niemieckiej dogmatyki XIX w.) rola oferty: pandektystyka (umowa nie dochodzi do skutku, jeśli w chwili jej zawarcia przyjmujący ofertę już nie żył; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jako nową; ale składający ofertę jest nią związany do czasu upływu odpowiedniego terminu; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jak nową ofertę – vide art. 62 i 68 k.c.)

27 Zadatek (arra/arrha) – grecka tradycja sprzedaży
wartościowy przedmiot lub kwota pieniędzy - arrha confiramtoria: dowód zawarcia kontraktu (G ): po wykonaniu umowy przedmiot zadatku zwracano, kwota pieniężna, zazwyczaj zaliczana na poczet należnej ceny I. 3.23pr.: pod wpływem greckim – arrha poenitentialis: instrument dający szansę jednostronnego odstąpienia od kontraktu (kupujący tracił wręczony zadatek; sprzedawca musiał zwrócić otrzymany zadatek w podwójnej wysokości)

28 Causa (cel/przyczyna umowy)
Wśród jurysprudencji rzymskiej jedynie: rozważane przy tzw. kontraktach nienazwanych - fakt wykonania umowy przez jedną ze stron, uzasadniający żądanie świadczenia wzajemnego (D.: ; ) oraz w związku ze stipulatio odnosiło się do przyczyny przyrzeczenia kreującego zobowiązanie (D ) Czynność abstrakcyjna (zobowiązanie oderwana od causa) – brak głębszej refleksji rzymskiej (odejście od abstrakcyjności stipulatio na rzecz kauzalności w okresie poklasycznym – ochrona dłużnika): zobowiązania z weksla i czeku (i dalszy rozwój – w tym przekaz)

29 Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy – prawo rzymskie inspiracją
Wykorzystanie podstępu w celu zawarcia umowy - dolus (podstęp – delikt prawa pretorskiego) - rzymska interpretacja klauzuli dobrej wiary (ex fide bona) – inne umowy (stricti iuris): subsydiarna actio de dolo i exceptio doli (Gallus - I w.): tylko środek procesowy (charakter subsydiarny – w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia procesu) Definiowanie: dolus polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i oszukania jej (Labeo D ) oraz rozważania o tym, czy umowa zawarta w wyniku podstępu może być nieważna Wykorzystanie przymusowego położenia w celu zawarcia umowy - metus (przymus – delikt prawa pretorskiego) - actio quo metus causa i exceptio metus causa – II w. p.n.e (vis i metus): obawa powstająca u człowieka niewzruszonych zasad (D ) i kazuistyka (także średniowieczna)

30 Problem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w ramach czynności prowadzonych w celu zawarcia umowy – inspiracje rzymskie Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy - D ; I : ten, kto nieświadomie kupił rzecz wyłączoną z obrotu prawnego (res extra commercium), traktując ją jako zdatną do nabycia, może żądać od sprzedawcy odszkodowania za pomocą skargi kontraktowej XIX w. – rzymskie teksty inspiracją do wprowadzenia odpowiedzialności tego, kto wywołał szkodę, prowadząc działania zmierzające do zawarcia umowy, choć nie miał zamiaru jej zawrzeć (wina w kontraktowaniu - culpa in contrahendo: R. Ihering „milcząca umowa”)

31 Usuwanie niejasności treści umowy – pierwotnie interpretacja testamentu: praktyka stipulatio oraz konkretyzacja pojęcia bona fides Późna Republika; refleksja o klauzulach dodanych do emptio venditio, locatio conductio - niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego czy wydzierżawiającego (w chwili zawarcia umowy strona mogła wypowiadać się wyraźniej) (In) ambiguitas contra stipulatorem – II w.: wykładnia przychylna dla niemającego wpływu na literalne brzmienie kontraktu dłużnika (D pr.) Uogólnienie prawa recypowanego: in dubio contra proferentem - rozstrzygając wątpliwości dotyczące treści umowy, należy wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony, która ową umowę układała Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron - Voluntas a Verba (vide causa Curiana) – kontrakty bona fidei: I. w.; II/III w.: „tak w stypulacji, jak w innych kontraktach podąża się za tym, czego strony chciały” (uogólnione D ) i ostatecznie ogólna zasada: in conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit („w umowach należy raczej kierować się wolą stron niż ich dosłownym brzmieniem” Papinian – D ) Subiektywizm a obiektywizm w prawie recypowanym

32 Jurysprudencja rzymska: przejęcie greckiego słowo synallagma na oznaczenie zobowiązań umownych, w których na każdej ze stron zobowiązania spoczywały określone świadczenia – problem sprawiedliwości wzajemnej Reguła rzymska w kontaktach emptio venditio i locatio conductio: naturalnie dozwolone „podchodzić się wzajemnie się i to, co jest warte więcej, kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej” (D ): granicą – brak akceptacji dla umyślnego wprowadzenia w błąd kontrahenta (dolus) lub wykorzystania jego przymusowego położenia (metus) Wyjątkowość dioklecjańskiego Edictum de pretiis i ochrony przez „laesio enormis/nadmiernym uszczerbkiem” przy sprzedaży nieruchomości: gdy ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od verum premium, sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kupujący nie wyrównał zaniżonej ceny (C – akceptacja justyniańska) – realia społeczne przełomu III/IV w. i ‚echo’ poklasyczne „kariera” iustum pretium

33 Niemożność świadczenia
W II w. – w powiązaniu z oceną umowy sprzedaży – zasada, że impossibilium nulla obligatio est (D ) - nie było regułą prawną, a raczej ogólną deklaracją racjonalności, iż prawo nie powinno wymagać rzeczy niemożliwych. Kontynuowane w nauce recypowanego prawa rzymskiego od średniowiecza do połowy XIX w. Rzymskie odosobnione kazusy uwzględnienia istotnej zmiany okoliczności jako przesłanki zwolnienia dłużnika od konieczności świadczenia – średniowieczna klauzula rebus sic stantibus (XVI w. nazwa) - rozciągnięta na całe prawo zobowiązań pod wpływem chrześcijaństwa

34 Rola klauzul generalnych – inspiracje rzymskie
Boni mores (dobre obyczaje) – nota cenzorska – różne przypadki - uogólniane ale nadal kazuistyka jurysprudencji Bona fides (dobra wiara) – kazuistyka dotycząca kontraktów bonae fidei (skargi) ale i elementy uogólniające - wpływ stoicyzmu: Ulpian (D ), nakazami prawa jest żyć uczciwie (honeste vivere), nie czynić drugiemu szkody (alterum non laedere) oraz oddać każdemu to, co jest jego (suum quique tribuere).

35 Zobowiązania umowne kontrakt (contractus) w czasach historycznych rodzaj zobowiązania, które w przeciwieństwie do zobowiązań z deliktów zawiązywało się przez różne czynności ale niekoniecznie przez umowę: okres prawa klasycznego - zobowiązania, które nie tylko dochodziły do skutku na drodze czynności, ale ponadto były wyrazem zawartej pomiędzy stronami umowy (conventio) Kontrakt była to umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile - rozszerzanie rzymskiego systemu kontraktowego: contracti innominati, pacta – nominalizm kontraktowy prawa rzymskiego (rola stipulatio): quasi ex-contracto (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - negotiorum gestio, bezpodstawne wzbogacenie – condictiones; inne - zobowiązania z tytułu opieki, chronione za pomocą actio tutelae, zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej -communio, zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariuszy, zawiązane przez objęcie spadku) Podział przez kryterium zawarcia – najpopularniejszy Gaius 3.89 (I ) : zawiązuje się je : re (przez rzecz), verbis (przez słowa), litteris (przez pismo), consensu (przez porozumienie) Kontrakty realne - wiążące i zaskarżalne stawały się dopiero, wtedy, gdy pomiędzy stronami nastąpiło, przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy (Nexum — mutuum, commodatum, precarium, depositum, pignus) Kontrakty werbalne - wymagały wypowiedzenia określonych słów pomiędzy osobami równocześnie obecnymi (stipulatio oraz dotis dictio, Iusiurandum liberti) Kontrakty literalne - osiągnięte porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej (nomina transcripticia, chirographum lub syngrapha) Kontrakty konsensualne - przez porozumienie stron objawione na zewnątrz, bez jakichkolwiek dalszych wymogów (emptio venditio, locatio conductio, societas, mandatum) Inne podziały: stricti iuris – bonae fidei; jednostronnie zobowiązujące- dwustronnie zobowiązujące

36 Zobowiązania z deliktów – delicta privata (nominalizm deliktowy) – quasi ex delicto
W obrębie prawa cywilnego uformowały się cztery: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria. Z deliktów prawa pretorskiego cztery: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio Zobowiązania jak gdyby z deliktu (quasi ex delicto): wyrzucenie lub wylanie czegoś z tego pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum), skarga przeciwko osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (postium aut suspensum); odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody za szkody wyrządzone przez ich podwładnych oraz za popełnioną przez nich kradzież; odpowiedzialność sędziego za nierzetelność w prowadzeniu sprawy (iudex qui litem suam facit) Rzymskie prawo zobowiązań – ewolucja: kryterium winy jako przesłanki odpowiedzialności za szkodę - wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka dopusczalna w prawie późnorepublikańskim

37 Zastaw - realne zabezpieczenie wykonania zobowiązania (pierwotnie surogat wykonalności) - następnie realne zabezpieczenie kredytu Zobowiązania: wierzyciel miał uprawienie do otrzymania świadczenia - według rzymskich koncepcji: przysługiwała mu właściwa dla danego zobowiązania actio (problem terminu przedawnienia (praescriptio): rok-skargi oparte na prawie pretorskim (G ); C (a. 424): ogólny 30-letni termin przedawnienia skarg. Zmiany w późniejszej tradycji romanistycznej Zastaw - długo dużo mniejsza rola niż poręczenie stypulacyjne (adpromissio) upadłość dłużnika - proces formułkowy (egzekucja uniwersalna): na podstawie skargi rzeczowej (actio in rem) zastawnika przedmioty zastawione wyłączano z masy konkursowej (jak rzeczy cudze); także po licytacji wobec bonorum emptor; pierwszeństwo wśród wierzycieli - niewykupienie zastawu – niehonorowe (I w. p.n.e.) - sprzedaż lub zastawienie rzeczy uprzednio zastawionej jako wolnej od obciążeń narażało na odpowiedzialność za oszustwo (stellionatus) Akcesoryjność zastawu (nie dotyczyła fiducii; gaśnie w momencie umorzenia: ale ius retentionis w przypadku istnienia innych wierzytelności – tzw. pignus Gordianum; niemożność przeniesienia bez wierzytelności

38 Etapy rozwoju: fiducjarne przeniesienie prawa własności za pomocą mancypacji (fiducia) – epoka archaiczna; nieformalny zastaw z dzierżeniem (pignus); zastaw umowny bez dzierżenia (hypotheca) Fiducia (cum creditore contracta) - przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy (własność kwirytarna) przez mancipatio lub in iure cessio plus dodatkowa nieformalne pactum fiduciae, zobowiązujące do zwrotnego przewłaszczenia rzeczy w razie zaspokojenia jego roszczeń ułatwione zasiedzenie dla dłużnika jeśli objął rzecz w posiadanie: jednoroczny termin (usureceptio fiduciae causa) - bez tytułu i dobrej wiary wierzyciel – nakaz sprzedaży rzeczy i nadwyżka wydawana dłużnikowi (późna Republika) dłużnikowi przysługiwała actio fiduciae o wydanie rzeczy (infamia) Pignus - kontrakt realny zastawu (pignus): przeniesienie possessio naturalis (dzierżenie) rzeczy (też nec mancipi) – także będących przedmiotem bonorum possessio zastawnik: ochrona jako possessio ad interdicta – ale furtum usus wobec obu stron Hypotheca (początkowo też nazwa pignus) – zastaw umowny znany już w okresie późnorepublikańskim (na rzeczach „wwiezionych, wniesionych i wprowadzonych” przez dzierżawcę lub najemcę lokalu): interdictum Salvianum a następnie rzeczowa actio Serviana, przysługująca też innym zastawnikom (actio quasi Serviana) - popularność umownych hipotek generalnych (brak jawności) - okres pryncypatu - osłabianie znaczenia zastawu ręcznego

39 Zastaw - realne zabezpieczenie wykonania zobowiązania
Powstanie - nieformalna umowa stron (conventio pignoris), hipoteka legalna – ustawa (constitutio); wyrok sądowy Wygaśnięcie - przyczyny określone w formule vindicatio pignoris jako negatywne przesłanki zasądzenia posiadacza przedmiotu zastawu: Grunty prowincjonalne – możliwe longi temporis praescriptio, od Justyniana I – zasiedzenie wolności rzeczy od zastawu Wygasłe prawo zastawu – skuteczność jeśli dotychczasowy pierwszy zastawnik wyjątkowo nabył rzecz zastawioną na własność, przez co zastaw wygasł w drodze confusio: właściciel mógł paraliżować skargę serwiańską kolejnego zastawnika zarzutem z tytułu sumy dłużnej zabezpieczonej przez wygasłe już prawo zastawu (C ); Paulus: skarga rzeczowa z tytułu zastawu wygasłego przez confusio Kazuistyka Zastaw na prawach (pryncypat) - „wszystko to, co może być sprzedane, może być też zastawione” (D ) – kazuistyka; generalny zastaw na majątku – okres późnoklasyczny oraz zastaw wierzytelności – pignus nominis Podzastaw (pignus pignoris - subpignus) – jurysprudencja późnoklasyczna ale materialistyczne pojmowanie

40 Zastaw - realizacja praw
wierzyciel zastawny (zastawnik) zaspokajał swe roszczenia przez prywatną sprzedaż zastawu (często publiczna licytacja) i zwracał nadwyżkę zastawcy (tzw. superfluum, hyperocha) zgoda na zbycie wpisana w istotę zastawu - sprzedaż umarzała zabezpieczony dług do wysokości zapłaconej przez kupującego ceny, natomiast jego reszta (residuum) pozostawała dłużna – wyjątkowo w przypadku niemożności znalezienia nabywcy przedmiot zastawu przyznawany zastawnikowi na własność (przywilej cesarski) Klauzule dodatkowe Lex commissoria – zezwalała zastawnikowi zachować rzecz na własność – zakazana 326 r. (C ) – powszechny zakaz w kodeksach cywilnych (art. 313 k.c. dopuszcza tylko przy cenie sztywnej) pactum de vendendo – pactum antichreticum (prawa hellenistyczne - opornie) – akceptowany w tradycji romanistycznej i z ograniczeniami w kodeksach cywilnych

41 Problem zastawów wielokrotnych
Zasada prior tempore potior iure - chwila ustanowienia zastawu Spór lub kilku ustanowionych jednocześnie - pomocniczo melior est condicio possidentis Zastaw wielokrotny: hierarchia zastawów (późniejsi wstępują w miejsce wcześniejszych – każdy actio pigneraticia in rem Realizacja zastawu przy hierarchii zastawów zwyczajowo: pozostała z pierwszej sprzedaży nadwyżka ma być zastawiona na rzecz następnego rangą zastawnika ale ten ius offerendi wstąpienia w jego miejsce ale nie było to nabycie pochodne prawa tylko przejęcie rzeczowej actio quasi Serviana i prawo sprzedaży (ius vendendi) Problem cesji w prawie rzymskim dopuszczalna sukcesja hipoteczna - zastawca spłacał dług zabezpieczony zastawem przy pomocy nowego kredytodawcy, na którego rzecz ustanawiał następnie zwolniony zastaw Problem: brak jawności zastawów– pierwszeństwo zastawów stwierdzonych dokumentem publicznym lub stwierdzonych przez 3. nienagannych świadków (C – a. 472) i przywileje pierwszeństwa dla hipotek ustawowych Hipoteki generalne ustawowe oraz ustawowe hipoteki szczegółowe