mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego

Prezentacja na temat: "mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego"— Zapis prezentacji:

1 mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego
Środki kompensacyjne mgr Katarzyna Piątkowska Katedra Prawa Karnego Materialnego

2 Środki kompensacyjne – uwagi ogólne
Przed tzw. wielką nowelizacją prawa karnego (1 lipca 2015 r.) dzisiejsze środki kompensacyjne stanowiły środki karne, uregulowane w at. 39 k.k. Do 1 lipca 2015 r. pokrzywdzony mógł dochodzić swoich uprawnień w procesie adhezyjnym (swoisty proces cywilny w ramach procesu karnego) Od 1 lipca 2015 r. w kodeksie karnym znajduje się rozdział Va zatytułowany „Przepadek i środki kompensacyjne” Aktualnie podstawy stosowania środków kompensacyjnych regulują art. 46 i art. 47 k.k., jakkolwiek podstawy te znajdują się również w innych przepisach części ogólnej k.k. (np. art. 57a k.k. – występek o charakterze chuligańskim, art. 59 k.k. – odstąpienie od wymierzenie kary) czy części szczególnej (np. art. 212 i art. 216 k.k.) Typowo cywilistyczny charakter środków kompensacyjnych Realizacja funkcji kompensacyjnej prawa karnego Na gruncie kodeks wykroczeń stanowią one wciąż środki karne – zob. art. 28 § 1 pkt 3 i 4 k.w.

3 Obowiązek naprawienia szkody – art. 46 k.k.
Pojęcie szkody – na gruncie prawa cywilnego: strata rzeczywista (damnum emergens) i utracone korzyści (lucrum cessans) Na gruncie przepisów prawa cywilnego na ogół przyjmuje się, że jeśli nic innego nie wynika z wyraźnego odmiennego zastrzeżenia albo z kontekstu, termin „szkoda” obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową. Jeżeli chodzi o obowiązek naprawienia szkody, o którym mowa w art. 46 § 1, to kontekst, w jakim użyto w tym przepisie terminu „szkoda” (wyróżnienie obok „obowiązku naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody” również „obowiązku zadośćuczynienia za doznaną krzywdę”) przesądza o tym, że chodzi o „szkodę” w znaczeniu węższym, obejmującym wyłącznie uszczerbki o charakterze majątkowym. Sąd orzeka ten środek karny fakultatywnie z urzędu Jeśli pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona (np. prokurator) złoży wniosek o orzeczenie tego środka kompensacyjnego, wówczas sąd orzeka go obligatoryjnie Art.  49a.  K.p.k.: Pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego. Nie stosuje się dyrektyw wymiaru kary – zob. art. 56 k.k. Sąd orzeka naprawienie szkody w całości lub w części Zakres zastosowania art. 46 § 1 obejmuje, tak jak dotychczas, wyłącznie przypadki, gdy dochodzi do skazania, o czym przesądza początkowy fragment tego przepisu („w razie skazania”). Stosowanie tego środka kompensacyjnego, o którym mowa w tym przepisie, w razie warunkowego umorzenia postępowania normuje znowelizowany art. 67 § 3 Po wejściu w życie noweli z dnia 20 lutego 2015 r. straciły aktualność te kierunki interpretacyjne art. 46 § 1, które dopuszczały odstępowanie od orzekania obowiązku naprawienia szkody w całości również z innych powodów, np. gdy naprawienie szkody w całości byłoby nierealne lub też gdy zachowanie się pokrzywdzonego przed popełnieniem przestępstwa czy w czasie popełnienia przestępstwa nie uzasadnia naprawienia mu szkody w całości (por. postanowienie SN z dnia 11 maja 2012 r., IV KK 365/11, Biul. PK 2012, nr 8, s. 20–21).

4 Sąd stosuje przepisy prawa cywilnego (materialnego, jakkolwiek mogą one być zawarte w ustawie procesowej – k.p.c.) Przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się. Przykładowe przepisy prawa cywilnego, które sąd karny stosuje: -art. 361 § 1, stanowiący, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła; -art. 361 § 2, statuujący zasadę pełnego odszkodowania za szkodę, tj. obejmującego zarówno stratę, jak i utracone korzyści, w granicach normalnych następstw działania lub zaniechania sprawcy; -art. 362, przewidujący, że jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron; -art. 440, wyrażający dyrektywę, zgodnie z którą w stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

5 w razie złożenia przez osobę uprawnioną wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w całości, obejmującego wszystkich współdziałających, sąd jest zobowiązany z uwagi na ich solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę (art. 422 k.c. w zw. z art. 369 k.c.) orzec wobec nich obowiązek naprawienia szkody w całości w postaci solidarnego zobowiązania do jej naprawienia. W zmienionym stanie prawnym straciły aktualność nie tylko poglądy, które w ogóle nie dopuszczały orzekania obowiązku naprawienia szkody w postaci solidarnego zobowiązania do jej naprawienia, lecz także poglądy, które dopuszczając to, przewidywały zarazem, że to ostatecznie do sądu należy ocena, czy wybrać taką formę tego obowiązku, czy raczej dokonać swoistej repartycji szkody i nałożyć na każdego współdziałającego obowiązek jej naprawienia jedynie w odpowiedniej części (zob. np. uchwałę SN z dnia 13 grudnia 2000 r., I KZP 40/00, OSNKW 2001, z. 1–2, poz. 2. Jeżeli sprawca wyrządził pokrzywdzonemu i szkodę, i krzywdę, sąd na wniosek tego drugiego w razie skazania sprawcy jest zobowiązany orzec zarówno obowiązek naprawienia szkody, jak i obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (tak już pod rządem przepisów obowiązujących przed 1 lipca 2015 r. np. SN w postanowieniu z dnia 9 lipca 2013 r., II KK 161/13, LEX nr ).

6 W razie orzekania o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w ramach podstawy obligatoryjnej przewidzianej w art. 46 § 1 (na wniosek osoby uprawnionej) ma zastosowanie art. 363 § 1 k.c., zgodnie z którym naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, z zastrzeżeniem, że gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili (art. 363 § 2 k.c.).

7 sąd może orzec nawiązkę zamiast „obowiązku określonego w § 1” już nie w każdym wypadku, ale tylko wówczas, jeżeli orzeczenie tego obowiązku „jest znacznie utrudnione”. Wydaje się, że stan taki nie może mieć innej przyczyny niż niedostatki ujawnionego materiału dowodowego, nie pozwalające ustalić zakresu szkody lub krzywdy. Zakres podstawy orzekania nawiązki na rzecz osoby najbliższej względem pokrzywdzonego jest znacznie węższy niż zakres orzekania nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, gdyż ogranicza się wyłącznie do wypadków, w których łącznie spełnione są dwa następujące warunki: 1)pokrzywdzony poniósł śmierć w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa; 2)sytuacja życiowa danej osoby najbliższej wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. Warunek znacznego pogorszenia sytuacji życiowej należy rozumieć tak samo, jak się go rozumie na gruncie art. 446 § 3 k.c. – jako przesłankę przyznania stosownego odszkodowania najbliższym członkom rodziny zmarłego poszkodowanego. Osoba najbliższa – zob. art. 115 § 11: Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

8 Z art. 46 § 2 zdanie drugie wynika nakaz jednakowego traktowania wszystkich osób najbliższych względem pokrzywdzonego, których sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, sąd nie może orzec nawiązki przewidzianej w komentowanym przepisie na rzecz tylko jednej czy tylko niektórych z nich. Jeżeli już w takim układzie decyduje się w ramach marginesu swobody, jaką mu pozostawiono w zdaniu pierwszym znowelizowanego art. 46 § 1, na orzeczenie nawiązki „zamiast obowiązku określonego w § 1”, to jest obowiązany orzec nawiązki na rzecz każdej z tych osób. Rzecz jasna, wysokość poszczególnych nawiązek nie musi być jednakowa. Górna granica nawiązki, określona w znowelizowanym art. 46 § 2, odnosi się do jednej nawiązki orzekanej na podstawie tego przepisu. Jeżeli takich nawiązek orzeka się wobec jednego sprawcy więcej (mnogość pokrzywdzonych albo uprawnionych osób najbliższych), ich suma może naturalnie być wyższa niż zł. Orzekanie nawiązek na podstawie znowelizowanego art. 46 § 2 – podobnie zresztą jak orzekanie nawiązek na innych podstawach – tak jak dotychczas z mocy art. 56 podlega zasadom wymiaru kary określonym w art. 53, art. 54 § 1 i art. 55. Zważywszy jednak na to, że w tym wypadku nawiązka pełni funkcję surogatu obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a więc środka służącego wyrównaniu szkody majątkowej lub niemajątkowej (krzywdy) wyrządzonej przestępstwem, praktyczny wpływ tych zasad na proces jej wymiaru będzie niewielki.

9 Nawiązka – art. 47 k.c. środek kompensacyjny
stosuje się dyrektywy wymiaru kary, zob. art. 56 k.k.: Przepisy art. 53, art. 54 § 1 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie, z wyjątkiem obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. komentowany przepis stanowi podstawę orzekania nawiązki w wypadkach w nim opisanych. Kodeks przewiduje jednak inne szczególne podstawy orzeczenia nawiązki: zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, gdy orzeczenie tych środków kompensacyjnych jest znacznie utrudnione (art. 46 § 2); zamiast przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, jeśli orzeczenie przepadku byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu (art. 44 § 3); w razie skazania za występek o charakterze chuligańskim, gdy nie orzeczono obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki na podstawie art. 46 § 2 (art. 57a § 2); w razie warunkowego umorzenia postępowania zamiast obowiązku naprawienia szkody albo zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 67 § 3); w razie skazania za przestępstwo zniesławienia (art. 212 § 3), znieważenia za pomocą środków masowego komunikowania (art. 216 § 4), wyrębu drzewa w lesie albo kradzieży drzewa wyrąbanego lub powalonego (art. 290 § 2).

10 Podstawa fakultatywna:
1) w razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia – na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. 2) w razie skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku – na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, o którym mowa w art. 400 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2017 r. poz. 519, z późn. zm.). 3) w przypadkach, o których mowa w art. 44a § 4-6 (przepadek przedsiębiorstwa) – w wysokości do 1 000 000 złotych – na rzecz pokrzywdzonego lub Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Podstawa obligatoryjna: W razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia – na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej 10 000 zł. (nie, jeżeli sąd orzekł obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych). Nawiązkę orzeka się w wysokości do 100 000 złotych, chyba że ustawa stanowi inaczej.

11 Kazus 1 Uznając za winną Amelię T. przestępstwa w postaci naruszenia nietykalności cielesnej, SR w Niebezpiecznym Stawie stwierdził, że zachowanie Amelii T. wobec jej młodszej koleżanki Bożeny R., polegające na umyślnym opchnięciu, a następnie oblaniu nieczystościami wypełnia znamiona czynu, określonego w art. 217 § 1 k.k. Wobec powyższego, SR w Niebezpiecznym Stawie wymierzył Amelii T. karę grzywny w liczbie 50 stawek dziennych oraz w wysokości 20 zł każda. Ponadto, sąd orzekł wobec Amelii T. zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a także nawiązkę w wysokości 5 tys. zł. Proszę ocenić trafność rozstrzygnięcia przez SR. Jakie przepisy znajdują zastosowanie przy orzekaniu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę? W jakich przypadkach sąd zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę może orzec nawiązkę? Czy orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie kodeksu karnego stoi na przeszkodzie dochodzenia niezaspokojonej części roszczenia na drodze postępowania cywilnego? Czy ogólne dyrektywy sądowego wymiaru kary znajdują zastosowanie przy orzekaniu wszystkich środków kompensacyjnych?

12 Kazus 2 Na mocy wyroku SR. Sosnowym Brzegu Felicjan N. został uznany za winnego czynu, polegającego na dopuszczeniu się – w celu przywłaszczenia – wyrębu drzewa w lesie o wartości przeciwko 4 tys. zł. Za ten czyn SR wymierzył oskarżonemu karę grzywny w wysokości 220 stawek dziennych oraz w wysokości po 5 zł każda. Poza tym, SR orzekł wobec sprawcy nawiązkę w wysokości potrójnej wartości skradzionego drzewa, tj. w kwocie 12 tys. zł na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Proszę ocenić trafność rozstrzygnięcia SR. Czy k.k. w części szczególnej przewiduje możliwość orzeczenia nawiązki? Za jakie przestępstwa? Jaki charakter ma nawiązka, o której mowa w art. 290 § 2 k.k. i czy jej orzeczenie może dotyczyć również skazania za przywłaszczenie drewna? Na czyją rzecz jest orzekana nawiązka, o której mowa w art. 290 § 2 k.k.? Czy w świetle art. 290 § 2 k.k. sąd może swobodnie decydować w przedmiocie orzeczenia nawiązki?

13 Dokonanie wyrębu drzewa, a następnie jego przywłaszczenie (w rozumieniu art. 284) nie może prowadzić do orzeczenia nawiązki przewidzianej w art. 290 § 2 (wyrok SN z dnia 9 kwietnia r., III KKN 241/96, oraz glosa do tego orzeczenia J. Satko, s. 95). Z uzasadnienia: „Zważyć przy tym należy, że dokonanie wyrębu drzewa w lesie, a następnie jego przywłaszczenie (w rozumieniu art. 204 k.k.) nie może prowadzić do orzeczenia nawiązki przewidzianej w art. 213 § 2 k.k. Nastąpić to bowiem może jedynie wówczas, gdy sprawca dokonał wyrębu w celu dokonania kradzieży drzewa, albo gdy drzewo to ukradł, nie zaś przywłaszczył w rozumieniu art. 204 k.k. Wprawdzie z art. 213 § 1 k.k. odpowiada ten, kto dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie "w celu przywłaszczenia", to sformułowanie ustawowe należy jednak odczytywać jako wyraz objęcia kryminalizacją jedynie czynności przygotowawczych do kradzieży, nie zaś do przywłaszczenia. Przemawia za tym sformułowanie art. 213 § 1 k.k. in fine "...odpowiada za kradzież", którego sens nie może się sprowadzać wyłącznie do odesłania do sankcji przewidzianej w art. 203 k.k. Gdyby bowiem taka była wola ustawodawcy, sankcja zapisana zostałaby wprost w art. 213 § 1 k.k., względnie użyto by sformułowania "podlega karze jak za kradzież". Za taką interpretacją przemawia także treść art. 213 § 2 k.k., który nie przewiduje orzeczenia nawiązki w razie skazania za przywłaszczenie drzewa. Zajęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby zresztą do absurdu polegającego na tym, że nawiązkę należałoby orzec wówczas, gdy sprawca dokonał wyrębu w lesie mając zamiar jego przywłaszczenia, nie byłoby to natomiast dopuszczalne wówczas, gdyby sprawca nie poprzestał na wyrąbaniu drzewa i faktycznie je przywłaszczył” Art.  213 k.k z 1969 r.  §  1. Kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie,podlega odpowiedzialności jak za kradzież. §  2. W razie skazania za wyrąb drzewa albo za kradzież drzewa wyrąbanego lub powalonego, sąd orzeka na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w wysokości podwójnej wartości drzewa.

14 Przestępstwo określone w art
Przestępstwo określone w art. 290 stanowi odpowiednik typu czynu zabronionego opisanego w art. 213k.k. z 1969 r. Kodeks karny przejął z art. 213 k.k. z 1969 r. jurydyczny kształt opisu znamion tego typu czynu zabronionego, znanego polskiemu ustawodawstwu od połowy lat trzydziestych XX w. Przestępstwo tzw. kradzieży leśnej występowało w rosyjskim kodeksie karnym, z którego zostało przejęte do ustawodawstwa polskiego przez ustawę z dnia 14 kwietnia 1937 r. o szkodnictwie leśnym i polnym (Dz. U. Nr 30, poz z późn. zm.). W okresie PRL zachowania polegające na wyrębie drzewa w lesie zarówno w ustawach chroniących własność społeczną, jak i w art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. o zagospodarowaniu lasów i nieużytków nie stanowiących własności Państwa oraz niektórych lasów i nieużytków państwowych (Dz. U. Nr 29, poz. 166 z późn. zm.) były ujęte alternatywnie z kradzieżą drzewa w lesie stanowiącym własność społeczną lub cudzą. W projekcie kodeksu karnego z 1969 r. przyjęto założenie, że kradzieże leśne nie wymagają odrębnej typizacji, ponieważ: "Karanie za wyrąb albo zagarnięcie drzewa wyrąbanego albo powalonego następować będzie na podstawie ogólnych przepisów dotyczących kradzieży lub przywłaszczenia (...)" (zob. Uzasadnienie projektu kodeksu karnego..., s. 148). Na tych samych przesłankach oparta jest regulacja zawarta w kodeksie karnym z 1997 r. Wyrok SN z dnia 12 marca 2015 roku, IV KK 381/14: „Pojęcie "drzewa", o którym mowa w art. 290 § 2 k.k. oraz w art. 120 k.w. dotyczy drzewa w stanie surowym, tj. takim, w jakim pozostało w lesie po wyrąbaniu lub powaleniu. W razie przerobienia takiego wyrąbanego lub powalonego drzewa na materiał budowlany lub inny materiał użytkowy, drzewo otrzymało już inną postać (np. drewna) i inną wartość, traci postać drzewa, o którym mowa w wymienionych przepisach”.