P O S T Ę P O W A N I E K A R N E Jarosław Sypko

strona wydziałowa: www.kpk.prawo.uni.wroc.pl K A T E D R A P O S T Ę P O W A N I A K A R N E G O strona wydziałowa: www.kpk.prawo.uni.wroc.pl Kierownik – prof. dr hab. Jerzy Skorupka dr Dagmara Gruszecka. dr Karolina Kremens. dr. Wojciech Jasiński. dr Krzysztof Nowicki. Doktoranci.

POJĘCIE PROCESU KARNEGO Prawo karne procesowe, zwane postępowaniem karnym lub procesem karnym, to ogół norm prawnych regulujących postępowanie stanowiące realizację prawa karnego materialnego. Normy te określają prawa i obowiązki organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania karnego oraz tok czynności, których celem jest ujawnienie przestępstwa i wykrycie jego sprawcy, a także orzeczenie w kwestii odpowiedzialności sprawcy za to przestępstwo i doprowadzenie do wykonania kary. Charakter i konstrukcję modelu prawa karnego procesowego określają zasady procesowe przyjęte przez ustawodawcę jako kierunki wiodące.

dokonują ustaleń faktycznych dotyczących W toku procesu karnego organy procesowe dokonują ustaleń faktycznych dotyczących zarzucanego przestępstwa i jego sprawcy według reguł postępowania dowodowego, dokonują oceny tego czynu, kwalifikacji prawnej i orzekają o odpowiedzialności karnej.

FUNKCJE PROCESU KARNEGO 1/ funkcja oskarżania – realizuje ją oskarżyciel publiczny, ma na celu ustalenie czy został popełniony czyn i czy stanowi on przestępstwo, wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, wyjaśnienie sprawy poprzez postępowanie dowodowe, zebranie dowodów dla sądu, wniesienie do sądu aktu oskarżenia i popieranie go przed sądem. Czasami funkcje tą mogą sprawować oskarżyciele posiłkowy lub prywatny. 2/ funkcja obrony – polega na odpieraniu stawianych podejrzanemu czy też oskarżonemu zarzutów i dąży do uniewinnienia oskarżenia lub zmniejszenia zakresu jego odpowiedzialności. Funkcję tą wypełnia obrońca, czasami oskarżony poprzez składanie wniosków dowodowych na swoją korzyść, poprzez podważanie dowodów zebranych przez oskarżyciela.

3/ funkcja orzekania – na podstawie przeprowadzonego postępowania dowodowego obejmuje wydanie decyzji w kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego. Funkcje tą spełnia sąd. Postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów kodeksu postępowania karnego ( art. 1 k.p.k.)

CELE PROCESU KARNEGO 1/ sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy, nie poniosła tej odpowiedzialności, 2/ trafne zastosowanie środków przewidzianych prawem karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa. Sprzyja realizacji zadań postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego, 3/uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego, przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności, 4/ rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

ETAPY POSTĘPOWANIA KARNEGO 1/ informacja o przestępstwie, 2/ czynności sprawdzające, 3/ postępowanie przygotowawcze ( śledztwo, dochodzenie), 4/ faza in personam, in rem, 5/ akt oskarżenia, 6/ postępowanie sądowe, 7/ wyrok, 8/ postępowanie odwoławcze, 9/ wyrok, nadzwyczajne środki zaskarżania – kasacja, wznowienie postępowania.

ZASADY PROCESU KARNEGO Zasady procesu karnego to idee kształtujące model procesu. Określają ogólne, zasadnicze cechy danego procesu, wskazując na to, co dla tego procesu jest charakterystyczne. Z punktu widzenia praktyki zasady procesowe określają kierunek i stanowią dyrektywy pomagające w rozwiązaniu wątpliwości interpretacyjnych. Obowiązujące zasady procesowe mogą wynikać bezpośrednio z ustawy ( zasady skodyfikowane), a dokładnie z konkretnych przepisów ( np. zasada obiektywizmu w art. 4 k.p.k.) lub treść zasady wynika pośrednio z różnych przepisów ( np. zasada bezpośredniości).

ZASADA LEGALIZMU oznacza obowiązek ścigania i wnoszenia oskarżenia do sądu ( dotyczy przestępstw publicznoskargowych), na organy powołane do ścigania przestępstw zasada ta nakłada obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach publicznoskargowych, na oskarżyciela publicznego zasada legalizmu nakłada obowiązek wniesienia i popierania oskarżenia przed sądem, zasada legalizmu nie obowiązuje w przypadku przestępstw prywatnoskargowych, prokurator może wszcząć lub uczestniczyć w takim postępowaniu, jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny ( przejaw zasady oportunizmu oznaczającej uprawnienie do oceny celowości ścigania).

ZASADA POSTĘPOWANIA Z URZĘDU Zasada ta oznacza, że organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba, że ustawa uzależnia to od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. Zasada ta wyrażona jest w art. 9 § 1 k.p.k. Dotyczy ona organów procesowych prowadzących postępowanie, a także organów prowadzących czynności procesowe. Czynnościami procesowymi dokonywanymi z urzędu są np. przeprowadzenie oględzin miejsca zdarzenia, powołanie biegłego, przesłuchanie świadka, wyznaczenie obrońcy z urzędu. Wnioski o dokonanie czynności, które organ procesowy podejmuje z urzędu, mogą składać również strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane.

ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI - oskarżonego uważa się za niewinnego , dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. domniemanie prawne wzruszalne dopiero przez prawomocny wyrok stwierdzający winę oskarżonego. Winę oskarżonego stwierdza wyrok skazujący lub wyrok warunkowo umarzający postępowanie, domniemanie niewinności jest obligatoryjne przy ponownym rozpoznaniu sprawy w razie uchylenia prawomocnego wyroku w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja, wznowienie postępowania),

ZASADA IN DUBIO PRO REO wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym, rozstrzyga się na korzyść oskarżonego, art. 5§2 k.p.k., zasada ma zastosowanie tylko wtedy, gdy wszystkie dopuszczalne przez prawo środki dowodowe zostały wykorzystane, wątpliwości z reguły dotyczą faktów, wątpliwości dotyczące prawa należy usunąć w drodze interpretacji prawa, obowiązywanie tej zasady może stanowić podstawę wyroku uniewinniającego, gdyż nie usunięte wątpliwości - domniemanie niewinności nie zostało obalone.

ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ nadrzędna zasada w procesie karnym, gdyż istotą postępowania karnego jest dążenie do ustalenia rzeczywistego przebiegu zdarzenia będącego przedmiotem procesu, przepisy k.p.k. w taki sposób kształtują postępowanie karne, aby podstawę wszelkich rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne ( art. 2 § 2 k.p.k.), prawda w procesie jest poznawalna, odtworzenie zdarzenia przeszłego następuje w postępowaniu dowodowym poprzez realizację zasad procesowych, ograniczenia w poznawaniu prawdy wynikają m.in. z zakazów dowodowych ( np. immunitety procesowe, zakaz przesłuchania duchownych w charakterze świadków).

ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW skodyfikowana, art. 7 k.p.k.- organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego, swobodna ocena dowodów nie oznacza dowolności w ocenie, gdyż podlega ona kontroli przez wyższą instancję przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, sąd w uzasadnieniu wyroku powinien wskazać, jakie fakty uznał za udowodnione lub jakie fakty nie zostały udowodnione, na jakich dowodach oparł się i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych.

ZASADA PRAWA DO OBRONY - obrona w aspekcie materialnym – obejmuje całokształt uprawnień oskarżonego w procesie karnym, a także nakaz przestrzegania tych uprawnień przez organy procesowe. Prawo do obrony to prawo do czynności konwencjonalnych dających oskarżonemu możliwość obrony w procesie karnym ( prawo do składania wyjaśnień, uczestnictwa w postępowaniu, do uczestnictwa w określonych czynnościach, prawo do zaskarżania rozstrzygnięć, inicjatywy dowodowej). Oskarżony nie jest karany za składanie fałszywych wyjaśnień. Odpowiedzialności karnej może podlegać jedynie wtedy, gdy fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie przestępstwa lub w drodze podstępnych zabiegów kieruje przeciwko określonej osobie ściganie karne.

obrona w aspekcie formalnym – to prawo do korzystania z pomocy obrońcy obrona w aspekcie formalnym – to prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Obrońcą w procesie karnym może osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych, występowanie obrońcy w procesie karnym może być obligatoryjne lub fakultatywne, obrona obligatoryjna – oskarżony nie ukończył 18 lat, jest głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona, zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny,

oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę, oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, na wniosek oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza w postępowaniu sądowym obrońcę z urzędu, podejrzany, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Zasada skargowości ( art. 14 k.p.k.) Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Oskarżyciel publiczny może cofnąć akt oskarżenia do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W toku przewodu sądowego przed sądem I instancji cofnięcie aktu oskarżenia tylko za zgodą oskarżonego. Ponowne wniesienie aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn jest niedopuszczalne. zasada ta dotyczy każdego postępowania sądowego, nie tylko postępowania w I instancji ( żądanie oskarżyciela, żądanie stron w postępowaniu odwoławczym), oznacza, że żądanie uprawnionego podmiotu winno zakreślać granice postępowania sądowego, sąd z zasady nie wykracza poza tą granicę, chyba, że ustawa na to pozwala ( art. 433 § 1 k.p.k. - sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, a w zakresie szerszym o tyle, o ile ustawa to przewiduje),

przestępstwa ścigane z urzędu – uprawniony oskarżyciel to oskarżyciel publiczny, przede wszystkim prokurator. Inne organy mogą być uprawnione na mocy przepisu szczególnego i tylko w określonym zakresie np. organy urzędów skarbowych, organy straży leśnej, Państwowa Straż Łowiecka, Straż Graniczna. Uprawnionym oskarżycielem o przestępstwa ścigane z urzędu jest także oskarżyciel posiłkowy, subsydiarny ( pokrzywdzony), gdy działa w warunkach art. 55 k.p.k. przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego – uprawniony oskarżyciel to pokrzywdzony lub osoba działająca w jego imieniu. Może to być prokurator, jeżeli obejmie ściganie takiego przestępstwa z uwagi na ważny interes społeczny.

zasadę tą realizuje się poprzez wniesienie skargi, która może być w postaci aktu oskarżenia publicznego, prywatnego aktu oskarżenia. Surogatem aktu oskarżenia jest wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania. Zasada informacji prawnej – lojalności organów ścigania ( art. 16 k.p.k.) Organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im prawach. Brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której dotyczy. Organ powinien ponadto w miarę potrzeby udzielić uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie nakłada.

Czego m.in. mogą dotyczyć pouczenia: o prawie zaskarżenia orzeczenia bądź braku takiej możliwości ( uczestników postępowania), o skutkach niestawiennictwa na wezwanie ( adresata wezwania), o prawie składania wyjaśnień, prawie do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, o prawie zadawania pytań, składania wyjaśnień do każdego dowodu ( oskarżonego), o prawach j.w. oraz o prawie do korzystania z obrońcy, składania wniosków dowodowych, zapoznania się z materiałem dowodowym, o obowiązku stawiania się na każde wezwanie ( podejrzanego na piśmie przed pierwszym przesłuchaniem), o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy ( art.233 k.k.), o prawie do odmowy zeznań ( świadka),

o prawie żądania postanowienia o zatwierdzeniu czynności przeszukania lub zatrzymania rzeczy, jeżeli czynności te zostały przeprowadzone bez wcześniejszego postanowienia sądu lub prokuratora, pouczenie na piśmie o przysługujących prawach ( zatrzymanego), o zasadach przepadku poręczenia ( poręczyciela majątkowego), o prawie żądania podania ustnie lub pisemnie podstaw zarzutów ( podejrzanego po przedstawieniu zarzutów).

Zasada „ne bis in idem” ( nieskodyfikowana) gwarancja niewzruszalności orzeczeń prawomocnych, niedopuszczalne jest ponowne rozpatrzenie sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem przy tożsamości czynu i osoby, ochrona stałości stosunków prawnych, wyjątki od tej zasady to nadzwyczajne środki zaskarżenia ( kasacja, wznowienie postępowania). Prawo również zezwala na możliwość wznowienia postępowań zakończonych prawomocnymi orzeczeniami poprzez podjęcie umorzonych postępowań przygotowawczych.

Zasada bezpośredniości dyrektywa, aby sąd orzekał na podstawie jak najmniejszej liczby ogniw pośrednich w postępowaniu dowodowym, sąd powinien bezpośrednio stykać się z przeprowadzanymi na sali sądowej dowodami stanowiącymi podstawę ustaleń faktycznych (obecność przy przesłuchaniu świadków, biegłych, oskarżonego, bezpośrednie zapoznanie się z dowodami rzeczowymi, treścią dokumentów). Taka sytuacja daje możliwość zadawania pytań, obserwowania reakcji osób, dyrektywa nakazu korzystania z dowodów pierwotnych ( np. bezpośredni świadek ), a nie pochodnych ( np. świadek ze słyszenia).

Zasada jawności procesu 1/ jako element rzetelnego procesu karnego, 2/ oznacza, że postępowanie przed sądem jest jawne ( art.45 konstytucji RP – każdy ma prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd), 3/ dwa aspekty jawności w procesie karnym: jawność wewnętrzna ( wobec stron), jawność zewnętrzna ( wobec publiczności, społeczeństwa), 4/ postępowanie sądowe jest jawne dla stron, akta sprawy sądowej udostępnia się stronom, obrońcom, pełnomocnikom, przedstawicielom ustawowym ( ograniczenie – ujawnienie tajemnicy państwowej )

5/ jawność w postępowaniu przygotowawczym w ograniczonym zakresie dotyczy stron ( nie dotyczy publiczności). Sprowadza się do udostępnienia akt sprawy, sporządzania odpisów, kserokopii, ale za zgodą prowadzącego postępowanie. Strony ( na ich żądanie) mogą być dopuszczone do udziału w czynnościach. Odmowa może nastąpić ze względu na ważny interes postępowania. Niejawność postępowania przygotowawczego wobec publiczności wynika z samej istoty tego postępowania ( czynności zatrzymania, przeszukania, oględzin itp.), a także z przepisów prawa ( art. 241 k.k.), 6/ rozprawa z zasady jest jawna dla publiczności – każdy może wejść i przysłuchiwać się czynnościom na sali sądowej,

7/ jawność rozprawy sądowej zostaje wyłączona: rozpatrywanie wniosku prokuratora o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność sprawcy, rozpatrywanie spraw o pomówienia lub znieważenia, jeżeli może dojść do zakłócenia spokoju publicznego, obrażenia dobrych obyczajów, może dojść do ujawnienia okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy ( sprawy o szpiegostwo, możliwość ujawnienia metod operacyjnych), możliwość naruszenia ważnego interesu prywatnego ( sprawy o podłożu seksualnym), może nastąpić częściowe wyłączenie jawności – przesłuchanie osób obowiązanych do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych ( tajne, ściśle tajne),

8/ ogłoszenie wyroku jest jawne dla publiczności, 9/ sąd wyjątkowo może zezwolić na jawność rozprawy głównej poprzez udostępnienie jej przebiegu za pośrednictwem radia, telewizji, prasy. Przesłankami takiej jawności są: uzasadniony interes społeczny, brak wystąpienia okoliczności utrudniających prowadzenie rozprawy, ważny interes uczestnika procesu karnego się temu nie sprzeciwia.

Zasada kontroli orzeczeń ( instancyjności) postępowanie sądowe jest dwuinstancyjne, wynika to z konstytucji RP, gwarancja dla stron weryfikacji orzeczenia wydanego przez sąd I instancji, celem tej zasady jest wyeliminowanie błędów w stosowaniu prawa oraz w dokonywaniu ustaleń faktycznych w postępowaniu dowodowym, realizowana jest przez uruchomienie środków zaskarżenia przyznanych stronom postępowania ( przede wszystkim apelacja od wyroków, zażalenie na postanowienie),

Cechy środka zaskarżenia uprawnienie strony do ich składania ( np. zażalenie do sądu na zatrzymanie osoby), dewolutywność – przeniesienie sprawy do wyższej instancji, suspensywność – wstrzymanie wykonania zaskarżonego orzeczenia, zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego, jeżeli środek został wniesiony na jego korzyść ( zakaz reformationis in peius ).