Zobowiązania wykład I

pojęcie zobowiązania - obligatio I. 3,13 pr.: „zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa” - obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstingimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura G. 4,2: „coś dać, czynić, świadczyć” - dare, facere, praestare pojęcie zobowiązania - obligatio

1) kodyfikacje, w których przepisy prawa zobowiązań rozpoczyna - podobna do justyniańskiej - definicja zobowiązania (np.§ 241 ust. 1 BGB; art. 353 KC); 2) w kodeksach, które nie zawierają takiej definicji, prawo zobowiązań rozpoczyna się od przepisu wskazującego – podobne jak w prawie rzymskim - źródła ich powstawania (np. 859 ABGB; 1089 CCH; 1173 CCI) 3) kodeksy, w których regulację prawa zobowiązań otwierają przepisy dotyczące zgodnej woli stron jako pierwszoplanowego źródła zobowiązania (art. 1101 CC; art. 1 ZGB) Pojęcie zobowiązania jako cecha kontynentalnej tradycji prawa prywatnego

strona uprawniona - wierzyciel (creditor) strona zobowiązana - dłużnik (debitor) wierzytelność (creditum) - dług (debitum) Spełnienie długu polega na wykonaniu świadczenia (solutio), czyli na zachowaniu dłużnika zgodnym treścią zobowiązania. Nauka prawa prywatnego w krajach kontynentalnej Europy operuje pojęciem zobowiązania - jako stosunku prawnego między dwoma stronami.

Draft Common Frame of Reference: „zobowiązanie jest obowiązkiem wykonania tego, co jedna strona, dłużnik, stosownie do stosunku prawnego, jest winna drugiej stronie, wierzycielowi” - an obligation is a duty to perform which one party to a legal relationship, the debtor, owes to another party, the creditor) (ks. III art. 1:101 DCFR)

Źródła powstawania zobowiązań I. 3,13,2 – zobowiązania: powstające wskutek zawarcia umowy (ex contractu), wynikające z popełnienia czynu niedozwolonego (ex maleficio, ex delicto), powstające ze zdarzeń podobnych do umowy (quasi ex contractu), powstające ze zdarzeń podobnych do czynu niedozwolonego (quasi ex maleficio, quasi ex delicto). Źródła powstawania zobowiązań

Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów nominalizm kontraktowy „z gołej umowy (ex nudo pacto) nie powstaje skarga” (PS. 2,14,1) kontrakty nazwane kontrakty nienazwane w III wieku po Chr. usystematyzowane (D. 19,5,5pr.): daję, abyś dał (do ut des); daję, abyś uczynił (do ut facias); czynię, abyś dał (facio ut des); czynię, abyś uczynił (facio ut facias). synallagma Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów

Pacta vestita praktyka pretorska przyrzeczenie zapłaty istniejącego długu własnego (constitutum debiti proprii), istniejącego długu innej osoby (constitutum debiti alieni), gwarancja określonego zachowania w przyszłości (receptum), np. wykonania obowiązku arbitra lub naprawienia szkody, poniesionej przez klienta hotelu czy gospody. Pojęcia: dobrej wiary (bona fides), dobrych obyczajów (boni mores) czy natury czynności (ratio naturalis)

zobowiązanie naturalne - obligatio naturalis długi niewolników i osób alieni iuris oraz nieformalne umowy o zapłatę odsetek (D.46,3,5,2), zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna (D.12,6,13,1), długi synów samodzielnych majątkowo, wynikające z pożyczek zaciągniętych, gdy byli pod władzą ojca bez jego zgody (D. 14,6,9,4-5). zabezpieczenie – odnowienie - potrącenie zobowiązanie naturalne - obligatio naturalis

1) Rozwój przez interpretację jurystów nominalizm deliktowy I. 4,1 pr.: kradzież, rabunek, bezprawne wyrządzenie szkody i zniewaga 1) Rozwój przez interpretację jurystów 287 r. przed Chr. lex Aquilia 2) Rozwój przez działalność pretorów edykt de iniuriis Labeo: deliktem iniuria może być każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej osoby (D. 47,10,15,46). Nominalizm deliktowy a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych

Idea generalnej klauzuli deliktowej art. 1382 CC i art. 415 KC

Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym zasadnicze modele regulacji: dążenie do zapobieżenia powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym określa reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym

Wierzytelności dzielą się z mocy prawa, czyli nomina ipso iure divisa (C. 3,36,6) ad I.

ad II. Dopuszczenie wielości podmiotów: 1) jakie wywołuje działanie jednego ze współdłużników lub współwierzycielu dla pozostałych? w prawie klasycznym i poklasycznym wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg mających ten sam cel w prawie justyniańskim zasada, że spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli 2) jak z rozliczeniami między współwierzycielami lub współdłużnikami? w prawie klasycznym podstawę dla niego stanowi wiążący ich stosunek obligacyjny, jak np. umowa zlecenia czy spółki prawdopodobnie w III wieku po Chr. przez analogię rozciągnięto możliwość takich rozliczeń regresowych na inne przypadki wielości podmiotów ad II.

Zmiana wierzyciela i dłużnika Zasadą jest ściśle osobista więź wierzyciela i dłużnika glosatorzy: „wierzytelności przywierają do kości” - nomina ossibus inhaerent odnowienie - novatio zastępstwo procesowe - procurator albo cognitor in rem suam skarga analogiczna - actio utilis Zmiana wierzyciela i dłużnika

cesja: cedent - cesjonariusz Antoninus Pius - II w. po Chr.: nabywca majątku spadkowego otrzymuje skargę (actio utilis) wzorowaną na skardze przysługującej formalnemu wierzycielowi. Uzupełnieniem tej konstrukcji było wprowadzenie w III w. po Chr. zasady, iż od chwili powiadomienia dłużnika o zbyciu wierzytelności może się on zwolnić z długu tylko poprzez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności. W okresie prawa poklasycznego model ten został rozszerzony także na nie wynikające ze sprzedaży spadku przypadki nabycia wierzytelności, co opisywano jako przeniesienie skargi (cessio actionis). W prawie justyniańskim uznano jego uniwersalne zastosowanie (C. 8,53,33). cesja: cedent - cesjonariusz

Umorzenie zobowiązania Uwalnia dłużnika od odpowiedzialności względem wierzyciela, stąd istotne znaczenie ma określenie tego, jakie są przesłanki umorzenia zobowiązania Rodzaje umorzenie zobowiązania przez spełnienie świadczenia oraz sytuacje, gdy umorzenie ma miejsce mimo to, że nie spełniono świadczenia, zgodnego z treścią zobowiązania. na podstawie ius civile oraz w oparciu o prawo pretorskie.

I. Umorzenia przez spełnienie świadczenia solutio częściowe spełnienie świadczenia czas spełnienia świadczenia miejsce spełnienia świadczenia spełnienie świadczenia przez osobę trzecią spełnienie świadczenia do rąk osoby innej, jak wierzyciel I. Umorzenia przez spełnienie świadczenia

II. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia Średniowiecze: gatunek nigdy nie ginie - genus perire non censetur (Gl. ad C.8,37 (38),8) niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania (por.: art. 1302 CC; § 275 ust. 1 BGB; art. 475 § KC) II. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia

zobowiązanie przemienne - obligatio alternativa dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania przez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów upoważnienie przemienne - facultas alternativa III. Zobowiązania dopuszczające wybór pomiędzy różnymi postaciami świadczenia

IV. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum) może mieć miejsce sytuacja, gdy dłużnik za zgodą wierzyciela będzie świadczył coś innego, niż to, co powinien zgodnie z treścią zobowiązania w prawie justyniańskim określono jako datio in solutum (C. 6,30,22,6) IV. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum)

V. Umorzenie zobowiązania nie powiązane z żadnym świadczeniem 1) zwolnienie z długu a) formalne umorzenie zobowiązania: remancipatio, acceptilatio, diffarreatio b) contrarius consensus 2) potrącenie - compensatio 3) odnowienie - novatio V. Umorzenie zobowiązania nie powiązane z żadnym świadczeniem

2) potrącenie - compensatio Modestyn: „wzajemne potrącenie długu i wierzytelności” - compensatio est debiti et crediti inter se cotributio (D. 16,2,1) kwestia przymusowości potrącenia… bankier nabywca majątku z licytacji (bonorum emptor) możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nie uwzględniającej potrącenia, a w końcu - za Marka Aureliusza - dopuszczenie przeciwko takiej skardze zarzutu podstępu Justynian wprowadza zasadę, że potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu na przechowanie – i dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych wątpliwości 2) potrącenie - compensatio

w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a w to miejsce powstawało nowe, odróżniające się jakimś elementem: osoba wierzyciela lub dłużnika, dodanie bądź usunięcie warunku, inny termin świadczenia stipulatio Aquiliana: wierzyciel i dłużnik mogli wszelkie długi zamienić w jedno zobowiązanie, aby następnie umorzyć je przez zwolnienie z długu w acceptilatio - I. 3,29,2. 3) odnowienie - novatio

Zwłoka wierzyciela i dłużnika

Zwłoka dłużnika (mora debitoris) dłużnik nie spełnił świadczenia we właściwym czasie; w przypadku zobowiązań umownych bez precyzyjnie określonego terminu świadczenia wezwanie przez wierzyciela do spełnienia świadczenia istotnie ułatwiało jednoznaczną kwalifikację sytuacji jako zwłoki dłużnika. Zwłoka dłużnika (mora debitoris)

w nauce recypowanego prawa rzymskiego ustaliła się zasada, iż zwłoka dłużnika to zawinione opóźnienie w spełnieniu świadczenia; przyjęto jednak domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo - stosownie do doświadczeń antycznego prawa rzymskiego - nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia; art. 1139 CC i § 286 BGB: wezwanie dłużnika do świadczenia jest konieczną przesłanką popadnięcia przez niego w zwłokę; art. 476 KC: wezwanie dłużnika jest konieczną przesłankę zwłoki tylko wtedy, gdy termin świadczenia nie jest oznaczony.

Skutki prawne zwłoki dłużnika: przypisanie dłużnikowi odpowiedzialności także, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę, świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D. 30,47,6); w zobowiązaniach pieniężnych bonae fidei powstawał obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki (G. 2,280).

Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) wierzyciel nie odebrał prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia bezczynność wierzyciela powodowała zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika (mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia; w przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu) Zwłoka wierzyciela (mora creditoris)

Upływ czasu a uprawnienie wierzyciela w V wieku konstytucją Teodozjusza II (C. 7,39,3,1) wprowadzono jako ogólny 30 letni termin przedawnienia skarg tak w ius commune, w art. 2262 CC i w pierwotnym brzmieniu BGB polski kodeks zobowiązań (1933) - przyjęto jako podstawowy termin przedawnienia 20 lat art. 118 KC - 10 lat § 185 BGB (zm. w 2002) – 3 lata Upływ czasu a uprawnienie wierzyciela

Odpowiedzialność za szkodę

1. lex Aquilia - 287 r. przed Chr. damnum iniuria datum damnum: zniszczenie lub uszkodzenie materialnego składnika cudzego majątku (rozdz. I i III), bądź nieuzasadnione umorzenie cudzej wierzytelności (rozdz. II) - umniejszenia majątku datum: zabicie, spalenie lub łamanie, a więc bezpośrednia konsekwencja pozytywnego działania sprawcy iniuria: obiektywnie pojmowana bezprawność 1. lex Aquilia - 287 r. przed Chr.

jurysprudencja zajęła się: winą – subiektywne nastawienie sprawcy związkiem przyczynowym Stąd uformowany w powiązaniu z lex Aquilia model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkody, związku przyczynowego i winy jest zasadą przyjętą w kodyfikacjach (art. 1382 CC; § 832 BGB, art. 415 KC) jurysprudencja

Pojęcie i stopnie winy: dolus – podstęp: świadome i dobrowolne działanie obliczone na wyrządzenie szkody culpa – wina: niestaranność Wzorce staranności: model abstrakcyjny - staranny ojciec rodziny model konkretny - jak we własnych 2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umowy w kontraktach bonae fidei

użyteczność/korzyść - utilitas Kryterium użyteczności (utilitas): im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności (D. 13,6,5,2) jako zasada prowadziła do akceptacji - w przypadku szczególnie daleko idących korzyści - odpowiedzialności kontrahenta także za zdarzenia nie będące następstwem jego niestaranności, ale wynikające z przypadku (casus). przesłanka winy (culpa) była tu zastępowana przez przesłankę o charakterze obiektywnym - uchybienie tzw. obowiązkowi strzeżenia (custodia). użyteczność/korzyść - utilitas

3. Przesłanki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka A) gdy sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia B) gdy odejście od zasady winy było uzasadnione potrzebą wzmocnienia ochrony prawnej 3. Przesłanki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka

ad A) Szkody wyrządzone przez zwierzęta – właściciel mógł zostać zasądzony za pomocą actio de pauperiae na jego wydanie ograniczono do przypadków, gdy zwierzę działając z „własnego popędu” zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą”. OGÓLNIE: odpowiedzialność noksalna -actio noxalis kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody; w przypadkach szkód wyrządzonych przez osoby podległe władzy familijnej i przez niewolników: wybór między zapłatą kary pieniężnej a wydaniem bezpośredniego sprawcy

ad B) quasi delikty: wyrzucenie lub wylanie czegoś z pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum) – odpowiada habitator przeciw osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (positum aut suspensum) odpowiedzialność prowadzących statek lub gospody - za wyrządzone przez ich podwładnych szkody oraz za popełnioną przez nich kradzież odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy – iudex qui litem suam fecit

Kategoria quasi deliktów odeszła zasadniczo do przeszłości. Jednak stojące za nią doświadczenie, które ukazuje, że wprowadzenie obiektywnej odpowiedzialności cywilnoprawnej może służyć interesowi publicznemu jest aktualne.

vis maior, vis divina, casus fortuitus vis maior cui humana infirmitas resistere non potest - „nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić” (D. 44,7,1,4) np. trzęsienie ziemi, pożary, napad piratów czy zamieszki w kazuistyce jurystów klasycznych pojawiają się jako siła wyższa także zdarzenia związane z osobą dłużnika, jak starość czy poważna choroba w prawie justyniańskim pojawiła się myśl, że siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (exactissima diligentia) 4. Siła wyższa (vis maior) jako okoliczność wyłączającą odpowiedzialność dłużnika

Praktyczny sens wyodrębnienia pojęcia vis maior tkwił zawsze w tym, że dłużnik nie odpowiadał za szkodę będącą następstwem siły wyższej. Ryzyko takiego zdarzenia ponosił zatem wierzyciel. W nauce ius commune ujęto to w syntetyczną maksymę: „w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” - Casus fortuitus in nullo contractu praestatur (Gl. ad D. 50,17,23)

XIX wiek: teorie siły wyższej Adolf Exner - zdarzenie zewnętrze, nadzwyczajne, to jest występujące z taką intensywnością, że przy użyciu normalnych środków nie można mu się przeciwstawić (teoria obiektywna) Levin Goldschmidt – zdarzenie, któremu nie można było zapobiec nawet przy dołożeniu najwyższej ostrożności (teoria subiektywna) XIX wiek: teorie siły wyższej

5. Szkoda i odszkodowanie Arystoteles: sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, aby naruszona przez szkodę równowaga została przywrócona (Etyka Nikomachejska 1132a) skargi, w których poszkodowany mógł domagać się ściśle określonej kwoty pieniężnej (certum) skargi zawierające klauzule ex fide bona, quod interest czy inne, które dawały sędziemu swobodę w określaniu wielkości odszkodowania 5. Szkoda i odszkodowanie

Rozważania prawników czasów nowożytnych zmierzały w kierunku coraz jaśniejszego wyrażania myśli, iż odpowiadające naruszonemu „interesowi” (id quod interest) odszkodowanie powinno obejmować: równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans), które muszą oczywiście pozostawać w związku przyczynowym z działaniem dłużnika

6. Kary pieniężne przy deliktach skargi odszkodowawcze skargi łączące funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actio mixta) skargi skierowane wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actio poenalis) Represyjna funkcja kary pieniężnej - celem kary pieniężnej było wyrządzenie dolegliwości sprawcy deliktu Istotnym praktycznie, funkcjonalnym odpowiednikiem rzymskich kar prywatnych są współcześnie nakładane przez ławę przysięgłych punitive damages w prawie USA. 6. Kary pieniężne przy deliktach

7. Kary umowne (stipulatio poenae) ustnym przyrzeczeniem (stipulatio) dłużnik mógł zobowiązać się do zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej cel: zapłata umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego zobowiązania – funkcja odszkodowania wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania – funkcja stymulacyjna 7. Kary umowne (stipulatio poenae)

8. Infamia dłużnika utrata dobrego imienia - w wymiarze prawnym: dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych, niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda, niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor kto? zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy (a. depositi), wspólnicy (a. pro socio), fiducjariusze (a. fiduciae), zleceniobiorcy (a. mandati) oraz zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży (a. furti), rabunku (a. vi bonorum raptorum) i zniewagi (a. iniuriarum aestimatoria) 8. Infamia dłużnika