Problematyka zawarcia małżeństwa: prawo kanoniczne oraz prawo państwowe Materiały opracowane na podstawie aktów prawnych oraz monografii P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2005.

Istota małżeństwa Prawo kanoniczne Polskie prawo państwowe monogamia związek mężczyzny i kobiety nierozerwalność możliwość rozwodu możliwość stwierdzenia nieistnienia możliwość unieważnienia cel: wzajemne dobro małżonków, płodność cel: dobro rodziny, wzajemna pomoc (art. 23 KRO) brak wewnętrznej akceptacji istotnych elementów małżeństwa skutkuje niepowstaniem małżeństwa brak analogicznego rozwiązania możliwość separacji regulacja zaręczyn w Instrukcji Konferencji Episkopatu Polski z 1986 r. brak regulacji dotyczących zaręczyn

Przesłanki zawarcia ważnego małżeństwa Prawo kanoniczne: brak przeszkód zrywających, brak wad oświadczenia woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą Prawo państwowe: brak przesłanek negatywnych dotyczących nupturientów, brak wad oświadczeń woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą

Przeszkody wg pochodzenia Istota przeszkody w prawie kanonicznym i jej źródła przeszkoda – okoliczność dotycząca osoby, oświadczenia woli lub formy zawarcia małżeństwa uniemożliwiająca zawarcie małżeństwa ważnie lub godziwie (P.M. Gajda, op. cit., s. 83) Przeszkody wg pochodzenia Prawo Boże Prawo naturalne Prawo pozytywne Prawo ludzkie Prawo kościelne Prawo cywilne

Dalsze podziały przeszkód w prawie kanonicznym Ze względu na możliwość udowodnienia: publiczne i tajne (dowodzenie odpowiednio w zakresie zewnętrznym i wewnętrznym) Pewne i wątpliwe w zakresie prawnym lub faktycznym (kan. 14 w przypadku wątpliwości prawnej ustawy nie obowiązują; w przypadku wątpliwości faktycznej co do prawa ludzkiego dyspensy zastrzeżoną dla Stolicy Apostolskiej może udzielić biskup ordynariusz, nie można dyspensować w przypadku wątpliwości faktycznej prawa bożego oprócz impotencji) Od których można dyspensować, nie można, nie zwykło się dyspensować Uprzednie i następcze Czasowe i trwałe Odpowiednikiem dyspensy w prawie polskim jest zgoda sądu (zob. KRO art. 6 par. 1; art. 10 par. 1)

Władza dyspensowania (1) P.M. Gajda, op. cit., s. 88-91. Biskup Rzymu: nie może od prawa Bożego, nie udziela w razie wątpliwości prawa naturalnego, nie zwykło się od celibatu biskupów, rzadko od celibatu prezbiterów; dyspensa za pośrednictwem Penitencjarii Rzymskiej (aspekt wewnętrzny) albo Kongregacji Rzymskich (aspekt zewnętrzny); wyłącznie on: przeszkoda święceń lub wieczystego ślubu publicznego czystości złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim oraz występku małżonkobójstwa Ordynariusz miejsca – w zależności od sytuacji: Zwykła – wszystkie prawa kościelnego nie podlegające rezerwacji dla papieża; dla podwładnych i osób na tym terytorium Niebezpieczeństwo śmierci (aspekt zewnętrzny np. wojna i wewnętrzny – choroba) dodatkowo od zachowania formy oraz wszystkich kościelnych oprócz święcenia prezbiteratu Wypadek naglący gdy wszystko przygotowane do ślubu i nie można czekać na decyzję Stolicy Apostolskiej – wszystkie przeszkody prawa kościelnego oprócz ślubu czystości oraz święceń prezbiteratu i diakonatu

Władza dyspensowania (2) Proboszcz i inni świadkowie kwalifikowani do asystowania przy zawarciu małżeństwa: Niebezpieczeństwo śmierci: od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu w sytuacji, gdy kontakt z ordynariuszem jest możliwy tylko telefonicznie lub telegraficznie, wobec parafian i osób aktualnie przebywających Przypadek naglący: tylko do przeszkód tajnych od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu, diakonatu i ślubu czystości Władza spowiednika: Niebezpieczeństwo śmierci od przeszkód prawa kościelnego tajnych w zakresie wewnętrznym sakramentalnym i poza sakramentalnym (poza spowiedzią) Przypadek naglący: przeszkody tajne z zakresu prawa kościelnego oprócz ślubu czystości i świeceń

Okoliczności umożliwiające dyspensę (Instrukcja KEP z 1986, praktyka) – konieczność przyczyny godziwej, słusznej i racjonalnej P.M. Gajda, op.cit., s. 97-8. Dobro duchowe narzeczonych Dobro dziecka nienarodzonego Wszystko przygotowane do ślubu (omnia parata ad nuptias) Uważnienie małżeństwa nieważnie zawartego Niebezpieczeństwo zawarcia małżeństwa nieważnego Niebezpieczeństwa życia w konkubinacie Ustanie publicznego konkubinatu Zgoda między rodzinami Podeszły wiek narzeczonych Względy ekonomiczne

Przeszkody zrywające/wymogi podmiotowe w prawie polskim Prawo kanoniczne Polskie prawo państwowe Przeszkoda wieku Impotencja - Istniejący węzeł małżeński Różność religii (disparitus cultus) Święcenia Profesja zakonna Uprowadzenie Uprowadzenie może być rozpatrywane w ramach wad konsensusu Występek małżonkobójstwa Pokrewieństwo Powinowactwo Przyzwoitość publiczna Pokrewieństwo prawne Pokrewieństwo duchowe Ubezwłasnowolnienie całkowite

Przeszkoda wieku Prawo kanoniczne Prawo polskie Przeszkoda czasowa KPK: 14 lat dziewczyna, 16 lat chłopak – regulacja prawa kościelnego Instrukcja KEP: 18 lat oboje – regulacja prawa kościelnego możliwość dyspensowania do wieku odpowiednio 12 i 14 lat, poniżej nie można – zakaz z prawa Bożego naturalnego Wymóg 18 lat Sąd rodzinny może wydać zgodę na małżeństwo kobiety 16-letniej (art. 10 par. 1 KRO) Uważnienie nieważnego małżeństwa wymaga ponowienia zgody małżeńskiej Małżeństwo istnieje, małżonek może żądać unieważnienia małżeństwa zanim osiągnie wymagany wiek (art. 10 par. 2,3)

Przeszkody impotencji i bigamii Impotencja: uprzednia, trwała i pewna; względna (wobec konkretnej osoby) albo absolutna, fizyczna lub psychiczna; podstawą prawo Boże naturalne Istniejący węzeł małżeński: prawo państwowe art. 13 par. 1 KRO: Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim; prawo kanoniczne: pochodzenia prawa Bożego pozytywnego (Mt 19,6); zakaz istnieje także w przypadku wątpliwym; uznanie w prawie kanonicznym małżeństw zawartych w wybranych wyznaniach chrześcijańskich; konieczność zgłoszenia się do biskupa ordynariusza w przypadku wcześniejszego małżeństwa cywilnego (które uległo rozpadowi) z inną osobą w związku z możliwością uznania tego małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego na mocy uważnienia w związku lub formy nadzwyczajnej (P. Gajda, op. cit, s. 104); przeszkodą jest także małżeństwo ważnie zawarte ale niedopełnione (tu wymóg dyspensy od papieża); inne dyspensy: przywilej Pawłowy (osoba nowo ochrzczona może opuścić dotychczasowego nieochrzczonego małżonka, jeśli ten utrudnia wspólne życie w związku z konwersją) oraz przywilej Piotrowy (w przypadku poligamii i poliandrii możliwość związania się z jedną osobą spośród dotychczasowych małżonków)

Przeszkoda różnej religii, święceń, publicznego ślubu czystości Małżeństwo katolika z osobą nieochrzczoną albo apostatą (odejście od Kościoła formalnie albo nieformalnie ale praktycznie i publicznie); z prawa ludzkiego – podlega dyspensowaniu Przeszkoda święceń – charakter publiczny, prawa kościelnego i podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papież Przeszkoda ślubu czystości złożonego w publicznie i wieczyście w instytucie zakonnym na prawie papieskim lub diecezjalnym – z prawa kościelnego, podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papież

Przeszkody uprowadzenia i małżonkobójstwa Uprowadzenie: przeszkoda prawa kościelnego, dyspensuje tylko uprowadzona/y. Na gruncie prawa państwowego (KRO) sytuacja ta może być rozpatrywana na gruncie wadliwości oświadczenia woli – problem syndromu sztokholmskiego Małżonkobójstwo: przeszkoda prawa kościelnego, w sytuacji zwykłej dyspensuje tylko papież; przesłanki: celem zabójstwa zawarcie nowego związku małżeńskiego, udział w przestępstwie rozumiany szeroko (sprawstwo, pomocnictwo i in.)

Przeszkoda pokrewieństwa Prawo kanoniczne Prawo państwowe Bezwzględny zakaz w linii prostej – prawo Boże naturalne Bezwzględny zakaz w linii prostej Bezwzględny zakaz drugi stopień w linii bocznej – prawo Boże naturalne [rodzeństwo] Bezwzględny zakaz drugi stopień w linii bocznej Zakaz z prawa kościelnego: trzeci i czwarty stopień Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się Brak wymaganego zezwolenia sądu

Przeszkoda powinowactwa, przyzwoitości publicznej Powinowactwo – związek z rodziną małżeństwo; KPK: zakaz w linii prostej: ojczym i pasierbica, macocha i pasierb, teść i synowa, teściowa i zięć [naturalnie zakaz obowiązuje także w sytuacji, gdy małżonek umarł]; przeszkoda prawa kościelnego; KRO art. 14 par. 1 reguluje analogicznie, możliwe jest zezwolenie sądu Przeszkoda przyzwoitości publicznej – zakaz wiązania się z spokrewnionym w pierwszym stopniu linii prostej z osobą, z którą dotychczas pozostawano w konkubinacie trwałym i notorycznym; przeszkoda prawa kościelnego

Przeszkoda pokrewieństwa prawnego; w KKKW ponadto przeszkoda pokrewieństwa duchowego P.M. Gajda, op.cit., s. 126-8 Adoptio naturam imitatur; prawo kanoniczne uwzględnia państwowy porządek prawny; zakaz zawarcia małżeństwa dla: „przysposabiający i jego wstępni i zstępni z osobą przysposobioną oraz rodzeństwo wynikające z adopcji”; ustanie przeszkody na mocy dyspensy albo ustania przysposobienia zgodnie z procedura prawa polskiego; w KRO zakaz bezwzględny (bez możliwości uzyskania zezwolenia sądowego) pomiędzy przysposobionym i przysposabiającym Pokrewieństwo duchowe (tylko w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich): między chrzestnym a osobą ochrzczoną i jej rodzicami

Wymogi i wady konsensusu małżeńskiego w KPK P. M. Gajda, op. cit, s consensus facit nuptias – konsensus tworzy małżeństwo wymogiem ważnego konsensusu jest wiedza na temat istotnych cech małżeństwa, jej brak pociąga za sobą nieważność oświadczenia woli Wady konsensusu: Brak wystarczającego używania rozumu Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich Błąd i podstęp Zgoda pozorna Zgoda warunkowa Przymus i bojaźń

Brak wystarczającego używania rozumu KPK: Brak wystarczającego używania rozumu – przyczynami mogą być: niedorozwój psychiczny, choroba psychiczna w momencie oświadczenia woli; także chwilowa niemożność używania rozumu, np. Pozostawanie pod wpływem alkoholu, narkotyków etc. KRO: art. 11, 12 i 15: nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, chyba że stan nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i osoba nie została ubezwłasnowolniona całkowicie to sąd może udzielić zgody; małżeństwo może być unieważnione, jeśli osoba w chwili oświadczenia woli znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli

Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa KPK: brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa – dotyczy świadomości istotnych praw i obowiązków; wg judykatury należą tutaj (P.M. Gajda, op. cit., s. 138-9): Obowiązki dotyczące realizacji dobra małżonków (wierność, pożycie intymne na ludzi sposób, nierozerwalność, pielęgnowanie wspólnego życia, pomoc wzajemna, przyczynianie się do wspólnego dobra, dążenie do świętości) Obowiązki w zakresie płodności i wychowania potomstwa Konieczne jest przeciętne „rozeznanie co do powagi i znaczenia tych praw i obowiązków małżeńskich. Jeśli nupturient w swej lekkomyślności, psychicznie lub moralnie niedojrzały nie przywiązuje żadnej wagi do tych praw i obowiązków, małżeństwo będzie nie ważne”.

Psychiczna, obiektywna niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich – prawo kanoniczne Przykłady z judykatury i jurysprudencji prawa kanonicznego: źródła niszczenia osobowości, np. psychopatia, poważny stopień psychicznej niedojrzałości, skrajny egoizm, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, uzależnienie od rodziców, zwłaszcza od matki Płaszczyzna seksualna: homoseksualizm, nadpobudliwość seksualna, nimfomania, satyrianizm, masochizm, transseksualizm po zmianie płci, osoby chore na AIDS

Błąd, podstęp, symulacja Błąd co do osoby narzeczonego (także KRO art. 15 par. 1, 2, przesłanka umożliwia unieważnienie małżestwa) albo istotnego przymiotu np. płodność, albo istotnego przymiotu małżeństwa np. nierozerwalność (KPK); Podstęp jako świadome wprowadzenie w błąd co do przymiotu swojej osoby (np. zatajenie narkomani, alkoholizmu, ciąży z inną osobą, poważnego obciążenia natury moralnej, poważnych długów, kradzieży, przekonań religijnych, chorób, zwyczajowych zachowań) Symulacja – wykluczenie woli zawarcia małżeństwa lub jednego z istotnych przymiotów małżeństwa (np. wykluczenie potomstwa, zastrzeżenie aktów seksualnych z osobą trzecią, odrzucenie sakramentalności); w prawie państwowym należy stosować przepisy KC

Zgoda warunkowa, przymus i bojaźń P.M. Gajda, op. cit., s. 155-158 Zgoda warunkowa – zakaz dołożenia warunku jako zdarzenia przyszłego niepewnego; możliwość dołożenia warunku dotyczącego zjawiska w teraźniejszości lub przeszłości, co do którego brak pewności – jest dołączany w formie pisemnej za zgodą biskupa ordynariusza; brak w KRO KPK: przymus fizyczny (zawsze powoduje nieważność czynności prawnych) i moralny, następstwem p. moralnego jest bojaźń; małżeństwo nie istnieje, jeśli bojaźń jest ciężka bezwzględnie (obiektywnie, np. szantaż zamordowania osoby bliskiej) lub względnie (subiektywnie, np. szantaż zerwaniem więzi rodzinnych, zależnie od wrażliwości), ma charakter zewnętrzny, a nupturient nie widzi innego rozwiązania jak zawarcie małżeństwa; przymus nie musi mieć na celu wymuszenie małżeństwa, lecz ono okazuje się jedynym rozwiązaniem do uniknięcia niebezpieczeństwa

Forma zawarcia małżeństwa Zawarcie osobiście lub przez pełnomocnika (KPK, KRO) KPK: forma zwyczajna kanoniczna: wobec 2 świadków zwykłych i 1 kwalifikowanego, w świątyni lub innym wyznaczonym do tego miejscu; jest wymagana dla ważności, w przypadku zawarcia małżeństwa z osobą niekatolicką obrządku wschodniego konieczna jest tylko do godziwości; możliwość dyspensowania od formy kanonicznej katolików przez biskupa ordynariusza tylko w niebezpieczeństwie śmierci Świadek kwalifikowany: proboszcz lub osoba przez niego wskazana na zasadzie licencji w pojedynczym przypadku ustnie, dla większej ilości przypadków delegacją pisemną Forma specjalna: w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy w ciągu miesiąca nie będzie mógł przybyć świadek kwalifikowany; wystarczy 3 świadków zwykłych, wskrajnych przypadkach także mniej

Małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi Procedura zgodnie z KRO – elementy niezbędne: Pobranie w USC zaświadczenia o braku przeszkód w prawie polskim do zawarcia małżeństwa; jest ważne 3 miesiące Oświadczenie woli przez nupturientów podczas wyznaniowego obrzędu małżeństwa Sporządzenie protokołu przez świadka kwalifikowanego, podpisy nupturientów i wszystkich świadków Dostarczenie protokołu i zaświadczenia kierownikowi właściwego USC przez duchownego w ciągu 5 dni roboczych (także nadanie pocztą) Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa Możliwość unieważnienia w prawie polskim (P.M. Gajda, op. cit., s. 189) Gdy nupturient był w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli Pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej osoby Pod wpływem bezprawnej groźby budzącej obawę poważnego niebezpieczeństwa osobistego nupturienta lub innej osoby

Małżeństwa mieszane, zawarte tajnie, rozłączenie małżonków w KPK, separacja Małżeństwa mieszane i im podobne, konieczna dyspensa, zwolnienie od formy kanonicznej również konieczna dyspensa Małżeństwo tajne za zgodą biskupa ordynariusza, zobowiązanie dochowania tajemnicy: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie, małżonkowie Rozłączenie małżonków: rozwiązanie węzła małżeństwa niedopełnionego, przywilej Piotrowy (wyłączna jurysdykcja papieża) i przywilej Pawłowy (mocą nowego małżeństwa) czyli rozwiązanie małżeństwa na korzyść wiary Separacja dozgonna albo czasowa; podstawy: cudzołóstwo (traci się to prawo gdy współmałżonek darował wyraźnie lub milcząco winę, zgodził się na cudzołóstwo, stał się przyczyną cudzołóstwa, sam również popełnił cudzołóstwo); kan. 1153 par. 1: „Jeśli jedno ze współmałżonków stanowi źródło poważnego niebezpieczeństwa dla duszy lub ciała drugiej strony albo dla potomstwa, lub w inny sposób czyni zbyt trudnym życie wspólne, tym samym daje drugiej stronie zgodną z prawem przyczynę odejścia, bądź na mocy dekretu ordynariusza miejsca, bądź też gdy niebezpieczeństwo jest bezpośrednie, własną powagą” (nietolerancja, narażenie na utratę wiary, brutalność, atmosfera nie do wytrzymania, niebezpieczeństwo fizyczne, uniemożliwianie wspólnego życia wygórowanymi potrzebami, niewłaściwym dysponowaniem środkami majatkowymi; P.M. Gajda, op. cit., s. 249)

Uważnienie małżeństwa Uważnienie – „akt prawny, mocą którego małżeństwo nieważnie zawarte zostaje uprawomocnione (uważnione), czyli staje się ważnym związkiem małżeńskim” (P.M. Gajda, op. cit., s. 258) Uważnienie zwykłe – usuniecie przeszkody i uproszczone ponowienie zgody małżeńskiej (w przypadkach przeszkody zrywającej, wady konsensusu, wady formy kanonicznej) Uważnienie nadzwyczajne – usuniecie przeszkody oraz udzielenie dyspensy od ponownego wyrażenia zgody, której trwanie się suponuje (P.M. Gajda, op. cit., s. 259, 264) Gdy nie można nakłonić do ponowienia zgody, nawet jednej ze stron Globalne uważnienie małżeństw Nieważność spowodowana niezachowaniem przepisów kościelnych