HISTORIA PRAWA PROCESOWEGO dr Jan Halberda

TENDENCJE ROZWOJOWE Średniowieczny proces skargowy Proces inkwizycyjny (karny) Proces rzymsko-kanoniczny (cywilny) Powszechny proces cywilny (niemiecki) Mieszany proces karny Nowoczesny proces cywilny

W prawie karnym 1. Średniowieczny proces skargowy 2. Proces inkwizycyjny (Carolina, fr. ordonans z Villers-Cotteret 1539; austr. Theresiana, POK 1788, Franciscana, kpk 1853; pr. POK 1805) 3. Nowoczesny proces mieszany (od XIX w., kpk fr. 1808, ros. 1864, austr. 1873 – Glaser, niem. 1877, pol. 1928)

W prawie cywilnym 1. Średniowieczny proces skargowy 2. Proces rzymsko-kanoniczny (wzór: proces kognicyjny) 3. Powszechny proces cywilny niemiecki (wzór: 2.+pr.saskie); tzw. model przestarzały (austr. POS 1781, pr. POSPP 1793) 4. Nowoczesny proces cywilny (od XIX w., kpc fr. 1806, ros. 1864, niem. 1877, austr. 1895-96 – Klein, pol. 1930-33)

Tryb wszczęcia procesu 1) Zasada skargowości (akuzacyjności - łac. accuso, -are - oskarżać) [ŚREDN, KANON, I RP, NEW-KPC] Ne procedat iudex ex officio – sędzia nie działa z urzędu (podobnie: Nemo iudex sine actore) 2) Zasada ścigania z urzędu [INKW, MIX-KPK]

Zasada skargowości (akuzacyjności) „Nikogo nie można zmusić do popierania skargi, której nie wniósł. Każdy może zamilczeć o swej szkodzie jak długo zechce.” (Zwierciadło Saskie)

Zasada ścigania z urzędu „Proces inkwizycyjny nosi tę nazwę dlatego, że nie ma w nim oskarżyciela prywatnego, lecz sędzia z urzędu podejmuje sądowe śledztwo przeciwko obwinionemu i na niego nakłada zasłużoną karę” (Benedykt Carpzow – Practica Nova)

Pozycja stron w procesie 3) Zasada kontradyktoryjności (sporności; łac. contradictorius - zawierający sprzeciw) 4) Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) 5) Zasada oficjalno-śledcza (inkwizycyjności - łac. inquisitio - poszukiwanie, śledztwo, badanie) 6) Zasada instrukcyjności

Kontradyktoryjność vs inkwizycyjność 1. Zasada kontradyktoryjności (sporności; łac. contradictorius - zawierający sprzeciw) – proces toczył się jako spór między dwoma stronami, zaś sąd był jedynie jego biernym obserwatorem. Trzech graczy w procesie (atakujący, broniący, sędzia). [ŚREDN, KANON, I RP, NEW-KPC, MIX-KPK(CZ.2)] 2. Zasada oficjalno-śledcza (inkwizycyjności - łac. inquisitio - poszukiwanie, śledztwo, badanie) – sędzia z urzędu, nawet wbrew stanowisku stron mógł dochodzić okoliczności sprawy. Połączenie ról procesowych w jednym ręku – sędziego inkwirenta. [INKW, MIX-KPK(CZ.1), POSPP 1793, NEW-KPC: niem.1877]

Zasada dyspozycyjności Dyspozycyjność formalna - swoboda w dysponowaniu środkami walki procesowej Dyspozycyjność materialna - możność dysponowania przedmiotem procesu Ne ultra petita partium - nie więcej niż tego żąda strona [ŚREDN, KANON, I RP, NEW-KPC] Zasada ściśle powiązana z kontradyktoryjnością.

JAKIE TO ZASADY ? „Sąd nie inaczej przystąpi do rozpoznania sprawy, jak tylko na skutek wniesionej skargi.” (KPC ros. 1864) „Sąd nie ma prawa przysądzać stronie to, na co nie ma wniosku. W szczególności tak ma być co do owoców, procentu i innych wierzytelności ubocznych.” (KPC austr.1895) „Sąd nie ma prawa wyrokować co do rzeczy, która nie była przedmiotem żądania, ani zasądzać ponad żądanie.”

„Powodowi wolno w każdym czasie odstąpić od wniesionej skargi po zwróceniu kosztów pozwanemu wyrządzonych.” „Jeżeli sąd znajdzie, że wyrozumienie głównej sprawy będzie zależało jedynie albo szczególnie na wysłuchaniu świadków, może ich natychmiast zapozwać w terminie instrukcji .” (POSPP 1793)

Zasada instrukcyjności Zasada instrukcyjności - ma charakter pośredni pomiędzy zasadą kontradyktoryjności a zasadą oficjalno-śledczą; sędzia mógł ingerować w przewód sądowy kierując i uzupełniając działalność stron, chyba że obie strony zgodnie się przeciwstawiały. [NEW-KPC: aus.1895-6, pol.1930-33] „Dowód z dokumentu nie może być dopuszczony, jeżeli obie strony się temu sprzeciwiają. Dowód ze świadków nie może być dopuszczony, jeżeli obie strony się temu sprzeciwiają.” (KPC pol.)

Ustalanie prawdy w procesie 1) Zasada prawdy formalnej (sądowej, prawniczej) - Quod non est in actis, non est in mundo - co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle. Powiązanie z dyspozycyjnością. [ŚREDN, KANON, KPC-NEW] 2) Zasada prawdy materialnej (obiektywnej) Powiązanie z jednoczesnym odejściem od zasady legalnej teorii dowodów. [KPK-MIX]

Ocena dowodów 1) Zasada legalnej oceny dowodów Confessio est regina probationum - przyznanie się jest królową dowodów Testis unus testis nullus - jeden świadek, to żaden świadek 2) Zasada swobodnej oceny dowodów - sąd ocenia dowody na podstawie swojego przekonania (fr. convinction intime), Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich, fr. KPC z 1806 r., fr. KPK z 1808 r.). „Sąd według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału ocenia wiarygodność i moc dowodów.”

Legalna teoria dowodowa, teoria dowodów formalnych a) Bliższość do dowodu (proprior ad probandum; zakaz przeciwdowodu). b) System dowodów arytmetycznych - pozytywna teoria dowodów (Carolina, Theresiana, austr. POK z 1788 r.); negatywna teoria dowodów (ukzachgal, Franciscana, austr.kpk z 1853 r.).

„Prawo nie wymaga od przysięgłych usprawiedliwienia się z pobudek, które do przekonania ich służyły; nie przypisuje im prawideł, podług których by szczególniej, dowód za zupełny i dostateczny uważać by mieli. Prawo nie mówi im: Uważać będziecie za prawdziwy każdy czyn, który zeznaniem tylu lub tylu świadków został stwierdzony. Nie mówi im także: Nie będziecie uważać dowodu za dostateczny, któryby się nie zasadzał na takim protokole, na takich dokumentach, na zeznaniach tylu świadków, na tylu oznakach; czyni im tylko jedno pytanie, które wszystkie ich obowiązki w sobie zawiera: czyli jesteście wewnętrznie przekonani?” (KPK fr. 1808).

Kontakt sędziego z dowodami 1. Zasada bezpośredniości „Sąd wydając wyrok na to tylko uwzględnić powinien co wyszło na jaw na rozprawie głównej. Akta o tyle tylko mogą służyć za środki dowodowe o ile je na rozprawie głównej odczytano.” [ŚREDN, KPK-MIX, KPC-NEW] 2. Zasada pośredniości „Tak jak ty zasądziłeś zgodnie z wyrokiem i prawem, to tak niech będzie” (Carolina) [INKW]

Sposób formułowania materiału procesowego 1. Zasada ustności [ŚREDN] „Powołanie się na pisma zamiast udziału w rozprawie ustnej jest niedopuszczalne. Odczytanie pism ma miejsce tylko wtedy, gdy idzie o dosłowną ich treść” (KPC niem. 1877) 2. Zasada pisemności [KANON, INKW] 3. „Złoty środek” – KPK-MIX, KPC-NEW

Dostępność wiadomości o procesie 1. Zasada jawności (publiczności) [ŚREDN, I RP, KPC-NEW, KPK-MIX(cz.2)] 2. Zasada tajności [INKW, KPK-MIX(cz.1)]

Wzajemny stosunek stron 1. Zasada stanowości (por. bliższość do dowodu, tortury) [ŚREDN, INKW] 2. Zasada równości (równouprawnienia) Audiatur et altera pars - niech będzie wysłuchana także i druga strona. [KPC-NEW, KPC-MIX]

Gwarancje ochrony jednostki (kpk) 1. Zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri - domniemanie przyzwoitości człowieka) - „Nikogo nie można nazwać przestępcą dopóki nie zapadnie skazujący wyrok.” 2. Zasada in dubio pro reo - wątpliwości tłumaczone na korzyść podsądnego. 3. Zasada prawa do obrony - oskarżony mógł bronić swych interesów, a także korzystać z pomocy obrońcy. 4. Zakaz reformationis in peius

ZARZUTY - EKSCEPCJE dylatoryjne - tzn. powodujące odroczenie sporu, deklinatoryjne - tzn. zwalniające od wdania się w spór, peremptoryjne - tzn. niweczące pretensję powoda, ale wymagające dopiero udowodnienia w toku rozprawy.

NA DESER Zasada ewentualności Zasada wyroku na dowód Zasada instancyjności (apelacja vs rewizja vs kasacja) Litis contestatio Ei incubit probatio qui dicit, non qui negat