Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Sieć Naukowa MSN Konferencja “Innowacyjność w Polsce w 2009 roku” Warszawa Pałac Staszica, 15 kwietnia 2010 r.

Nowe podejście do problemu własności intelektualnej Dr Grażyna Niedbalska Komitet Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk Nowe podejście do problemu własności intelektualnej

Główne wątki Ekonomia IPR Ekonomia “Free revealing” Krytyka MPAP (majątkowe prawa autorskie i patenty) Open Innovation Model – Henry Chesbrough Demokratyzacja innowacji (nowy paradygmat innowacyjności) – Eric von Hippel Produkcja społeczna (nowy etap rozwoju społeczeństwa) – Yochai Benkler

Dotychczasowe klasyczne podejście do problemu korzyści osiąganych dzięki inwestowaniu w działalność B+R i innowacyjną, nazwane ekonomią praw własności intelektualnej (Economics of Intellectual Property Rights), opiera się na założeniu, że indywidualne osoby i przedsiębiorstwa są skłonne inwestować w tę działalność tylko wtedy, gdy spodziewają się uzyskać konkretne, długofalowe, im tylko przynależne zyski z tych inwestycji.

zwanego w skrócie systemem IPR. Zyski te mogą być znacząco niższe, jeśli imitatorzy mieliby wolny dostęp do informacji, na której uzyskanie twórcy innowacji musieli ponieść nakłady ze swej prywatnej kieszeni. By temu zapobiec rządy oferują twórcom innowacji różnego rodzaju środki wspomagające i ochraniające ich działalność. Jednym z najważniejszych elementów tego systemu wsparcia jest udzielanie na pewien czas monopolu na zdobytą przez kreatorów innowacji wiedzę za pomocą systemu praw własności intelektualnej, zwanego w skrócie systemem IPR.

Własność intelektualna (Intellectual property) Obejmuje dwie kategorie praw własności (Intellectual Property Rights - IPR): własność przemysłową (Industrial property): patenty, wzory użytkowe, znaki towarowe, wzory przemysłowe, topografie układów scalonych, prawa autorskie (osobiste i majątkowe, Copyrights) – odnoszą się do dzieł literackich, naukowych, muzycznych, plastycznych, fotograficznych, audiowizualnych, wzornictwa przemysłowego itp., łącznie z pewnymi typami oprogramowania. Prawa własności przemysłowej są oficjalnie rejestrowane, podczas gdy prawa autorskie nie są.

senat wenecki ogłosił dekret Pojęcie własności intelektualnej wywodzi się z piętnastowiecznej Wenecji. 19 marca 1474 roku senat wenecki ogłosił dekret wprowadzający przywilej wyłączności dla wynalazców nowych technik na okres dziesięciu lat. Do końca XVIII wieku we wszystkich dużych państwach europejskich i w Ameryce Północnej istniało już prawodawstwo dotyczące ochrony wynalazków.

Ustanawianie monopolu pociąga jednak za sobą koszty dla społeczeństwa jako całości i jest balastem dla gospodarki („a dead-weight loss”). Wbrew pozorom w ostatecznym rozrachunku w systemie IPR tracić mogą również twórcy innowacji korzystający z udzielonego im monopolu. Do niedawna straty te były uznawane wszakże, tak przez badaczy zajmujących się problematyką innowacyjności, jak i przez decydentów formułujących zasady polityki proinnowacyjnej, za zło konieczne, którego nie sposób uniknąć i które trzeba zaakceptować.

Wynalazek → portfolio patentów Wynalazek ≠ Patent Wynalazek → portfolio patentów (gąszcz patentów - „Patent thickets”)

od konkurentów o słabszej pozycji na rynku. Główny cel polityki ochrony IP – zwiększenie wartości inwestycji w działalność innowacyjną. W rzeczywistości ochrona IP służy aktualnie wielu firmom do realizacji zamierzeń dokładnie odwrotnych w stosunku do celu zakładanego przez decydentów formułujących politykę innowacyjną. W szczególności „gąszcz patentów” służy do uniemożliwiania innym podmiotom wprowadzania znaczących ulepszeń korzystnych z punktu widzenia użytkowników i/lub do uniemożliwiania zakupu licencji po niższej cenie od konkurentów o słabszej pozycji na rynku.

(The Closed Innovation Model) W zamkniętym systemie innowacji (The Closed Innovation Model) firmy tworzą, rozwijają i komercjalizują swoje własne pomysły. Filozofia polegania wyłącznie na sobie samych była dominująca w działalności B+R wiodących światowych korporacji przez większość XX wieku. Jedna z zasad “The Closed Innovation Model” zakłada, że firma musi mieć pełną kontrolę nad swoim pakietem IP, tak by konkurenci nie mogli w żaden sposób korzystać z pomysłów i wiedzy, które w niej powstały.

Open Innovation Model (OI) Henry W. Chesbrough Open Innovation Model (OI) “Open Innovation: The New Imperative for creating and Profiting from Technology” (Harvard Business School Press, 2003), Wedle modelu OI przedsiębiorstwa nie powinny „trzymać pod kluczem” swojej własności intelektualnej (IP), lecz szukać sposobów uzyskania zysków dzięki wdrożeniu zdobytej przez siebie wiedzy (technologii) przez inne przedsiębiorstwa poprzez udostepnianie tej wiedzy za pomocą umów licencyjnych, wspólnych przedsięwzięć (joint ventures) i innego rodzaju porozumień.

jako teoria free revealing. W ostatnich latach na zapleczu głównego nurtu ekonomii dojrzewa zupełnie nowe podejście do problematyki zysków osiąganych dzięki działalności innowacyjnej określane po angielsku jako teoria free revealing. Pojęcie to dotyczy sytuacji, gdy informacja uzyskana dzięki prywatnym nakładom konkretnych osób lub firm, a więc stanowiąca wedle klasycznego ujęcia ich własność, jest udostępniana za darmo zainteresowanym stronom stając się de facto dobrem publicznym.

Teoria free revealing obala obowiązujący w dotychczasowej debacie paradygmat niepodważalnych zalet systemu praw własności intelektualnej jako sposobu na pobudzanie działalności innowacyjnej. Jak podają Gault i von Hippel (m. in. w ramach prac nad OECD Innovation Strategy) wielu twórców innowacji uważa obecnie, że działania typu free revealing mogą przynieść większe zyski niż prawo monopolu udzielane w ramach systemu IPR przez władze publiczne. Dzieje się tak m. in. dzięki występowaniu tzw. efektów sieci (network effects).

za pomocą jej płatnego licencjonowania. Według teorii free revealing bezpłatne dzielenie się wiedzą nie musi oznaczać obniżenia poziomu innowacyjności w skali gospodarki jako całości, a z punktu widzenia dobra społecznego jest bezdyskusyjnie bardziej korzystne niż rozpowszechnianie wiedzy dotyczącej innowacji za pomocą jej płatnego licencjonowania.

ERIC VON HIPPEL “I am a Professor of Technological Innovation in the MIT Sloan School of Management, and am also a Professor in MIT's Engineering Systems Division. I specialize in research related to the nature and economics of distributed and open innovation. I also develop and teach about practical methods that individuals, open user communities, and firms can apply to improve their product and service development processes.” Eric von Hippel's Homepage The Sources of Innovation, NY: Oxford University Press, 1988; Democratizing Innovation, Cambridge MA: The MIT Press, 2006.

Faktycznymi twórcami wielu nowych produktów są użytkownicy, w szczególności tzw. wiodący użytkownicy. “It is only now understood that lead user “consumers” are the actual developers of many consumer products, ranging from sports equipment to new foods, that are later commercialized by consumer goods producer firms”. “The prevalence of user innovation and free innovation transfers: Implications for statistical indicators and innovation policy” Fred Gault and Eric von Hippel, MIT Sloan School of Management Working Paper #4722-09, January, 2009

Demokratyzacja innowacji Eric von Hippel Innowatorzy producenci (Manufacturer innovators), Inowatorzy użytkownicy (User innovators - both firms and individuals). Ekonomia “free revealing” dotyczy w szczególności innowacji opracowanych przez użytkowników. „Distributive nature of user innovation”

Innowatorzy-użytkownicy (user-innovators) są to przedsiębiorstwa i indywidualni konsumenci, którzy odnoszą korzyści ze stosowania (użytkowania) wyrobów i usług, które opracowali (benefit from using a product or a service they develop). Innowatorzy-producenci (producer-innovators) są to przedsiębiorstwa i osoby indywidualne, które czerpią korzyści ze sprzedaży wyrobów i usług, które opracowali (benefit from selling a product or a service they develop).

(wiodący użytkownicy - lead users, von Hippel 1986). Z punktu widzenia działalności innowacyjnej szczególną kategorię użytkowników stanowią tzw. użytkownicy liderzy (wiodący użytkownicy - lead users, von Hippel 1986). Ich główną cechą wyróżniającą jest to, iż wyprzedzają oni znacząco dominujące aktualnie trendy rynkowe i dystansują pozostałych użytkowników pod względem doświadczanych potrzeb, których zaspokojenia oczekują od rynku. Ponieważ producenci bardzo często nie są nawet świadomi tych potrzeb, których zaspokojenia oczekują wiodący użytkownicy, ci ostatni w rezultacie sami opracowują niezbędne im innowacje wybiegające poza standardowe oczekiwania rynku.

↓ It turns the economics on its head (Eric von Hippel) Traditional Manufacturer-Centered Innovation Paradigm ↓ User-Centered (Democratized) It turns the economics on its head (Eric von Hippel)

The emergence of social production Yochai Benkler - Yale Law School The emergence of social production (Commons-based peer production Networked information economy) „The critical long term shift caused by the Internet...... in some context more efficient than markets or firms”. Według Benklera projekty takie jak Wikipedia czy Linux, oparte na pracy ochotników (volunteer-based projects), reprezentują nowy etap organizacji społeczeństwa (the next stage of human organization) - wbrew logice rynku i zysków. Just for fun – Linus Thorvalds Filozofia Ubuntu

Nowa konkurencja (według Benklera) Nowe możliwości P2P → przemysł fonograficzny (recording industry) FLOSS (Free and Libre Open Source Software) → Microsoft Skype → Telecomms Wikipedia → tradycyjne encyklopedie ************************* oraz Nowe możliwości

Kapitalizm kognitywny Etapy rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego (wg F. Webstera „Theories of the Information Society”, 3rd edition, Routledge, Londyn 2006): kapitalizm leseferystowski XIX wieku, kapitalizm korporacyjny XX wieku, kapitalizm informacyjny XXI wieku. ************* Kapitalizm kognitywny

Występowanie zjawiska bezpłatnego dzielenia się wiedzą wymaga nie tylko uwzględnienia tego faktu w badaniach statystycznych działalności innowacyjnej, ale także przeformułowania dotychczas obowiązujących kanonów polityki proinnowacyjnej, w której ma miejsce wyraźne, lecz w świetle najnowszych ustaleń naukowych nie do końca uzasadnione faworyzowanie optyki prezentowanej przez ekonomię IPR.

Gault i von Hippel wysuwają propozycje konkretnych zmian w polityce proinnowacyjnej i w badaniach statystycznych innowacji (rewizja podręcznika „Oslo Manual”, w tym zmiana definicji innowacji uwzględniająca „non-market peer-to-peer diffusion of innovations”). Jeden z przykładów proponowanych przez nich zmian to wprowadzenie systemu ulg podatkowych (system of tax credits) – analogicznego do systemu ulg podatkowych stosowanych w przypadku działalności B+R (R&D tax credits) - dla klientów (użytkowników), którzy bezpłatnie przekazali producentom informacje na temat opracowanych przez siebie innowacji. Podstawą uzyskania takiej ulgi mogłaby być dokumentacja analogiczna w formie do ujawnienia patentowego (patent disclosure) zawierająca potwierdzenie przez ekspertów urzędu patentowego stopnia nowości przekazanego bezpłatnie rozwiązania.

na zasadzie współdziałania i dopełniania się. Autorzy zajmujący się omawianą problematyką nie sugerują, że system IPR powinien zostać wyeliminowany. Przeważa raczej opinia, że oba systemy powinny być stosowane w sposób komplementarny, na zasadzie współdziałania i dopełniania się. Prawdopodobnie w niektórych przypadkach korzystniejszy jest system IPR, podczas gdy w innych lepsze efekty może przynieść podejście free revealing.

Dziękuję za uwagę! Dr Grażyna Niedbalska Tel.: 0 608 45 34 29 Członek Komitetu Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk Współpracuje z Międzynarodową Siecią Naukową „Ocena wpływu działalności B+R i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy” przy INE PAN Tel.: 0 608 45 34 29 E-mail: g.niedbalska@wp.pl