INSTRUMENTY POCHODNE

Instrumenty pochodne to po prostu instrumenty, które tworzone są w oparciu o inne instrumenty, zwane instrumentami bazowymi.

Początki instrumentów pochodnych związane są z handlem towarami rolnymi. Znaczne wahania ceny pszenicy w ciągu roku niekorzystnie odbijały się na konsumentach i producentach, a w efekcie na całej gospodarce. Zawarcie umowy kupna-sprzedaży przed lub w czasie zbiorów, w której ustalono cenę zboża i termin dostawy, np. za kilka miesięcy.

Transakcje, w których dostawca i odbiorca umawiali się na realizację umowy w przyszłości po ustalonej wcześniej cenie, pozwoliły na ustabilizowanie cen żywności i równomierne rozłożenie popytu i podaży w ciągu roku.

W I połowie XIX wieku w USA kontrakty na dostawę produktów rolnych w przyszłości trafiły do obrotu giełdowego. Pierwszy taki rynek zorganizowano w 1848 r. na giełdzie w Chicago. Współcześnie kontrakty na towary fizyczne mają znacznie mniejszy udział w rynku instrumentów pochodnych niż kontrakty na instrumenty finansowe.

GPW w Warszawie rozpoczęła notowania instrumentów pochodnych w roku 1998. Pierwszym tego typu instrumentem były kontrakty terminowe na WIG20.

Kontrakty terminowe To instrumenty finansowe, które zobowiązują obie strony do zawarcia w przyszłości, w określonym terminie, transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. Kontrakt terminowy, to po prostu transakcja, która jest zawarta dziś, a zostanie zrealizowana w przyszłości

Wystawiający kontrakt zobowiązuje się do dostarczenia przedmiotu kontraktu (instrumentu bazowego) w ustalonym terminie oczekując spadku kursu instrumentu bazowego. Nabywca kontraktu zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej ceny po dostarczeniu przedmiotu kontraktu, oczekując wzrostu kursu instrumentu bazowego. Obie strony biorące udział w transakcji mają obowiązek wywiązania się z umowy bez względu na to, czy dana transakcja jest korzystna czy przyniesie straty.

W Polsce najbardziej popularne są kontrakty terminowe na indeksy, a w szczególności na indeks WIG20. Notowane są kontrakty na MIDWIG i TechWIG oraz kontrakty na akcje, obligacje i waluty (euro i dolar amerykański).

Kontrakty terminowe Umożliwiają uzyskiwanie dochodu w sytuacji, gdy rynek instrumentów bazowych znajduje się na fazie spadków. Każda sytuacja na rynku jest dobra, aby inwestować w kontrakty terminowe.

WARRANTY Warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem się jego emitenta do wypłacenia uprawnionym właścicielom warrantów kwoty rozliczenia. Istnieją warranty kupna i sprzedaży. W przypadku warrantu kupna jest to dodatnia różnica pomiędzy ceną instrumentu bazowego (na przykład akcji), a ceną wykonania określoną przez emitenta. W przypadku warrantu sprzedaży kwotą rozliczenia jest dodatnia różnica między ceną wykonania, a ceną instrumentu bazowego.

WARRANT KUPNA Warrant kupna na 1 akcję spółki ABC z terminem wygaśnięcia za rok. Aktualna cena spółki ABC to 10 zł. Cena wykonania warrantu to 15 zł. Cena warrantu 2 zł.

Warrant typu europejskiego Sytuacja 1: Cena rynkowa w dniu wykonania warrantu będzie niższa niż 15 zł. Warrant nie zostanie wykonany, jego posiadacz poniesie stratę w wysokości równej cenie nabycia warrantu, czyli 2 zł. Sytuacja 2: Jeżeli cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie wyższa niż 15 zł., a nie wyższa niż 17 zł (np.. 16 zł). Nie wykonanie warrantu kosztowałaby 2 zł (koszt nabycia warrantu) Wykonanie warrantu kosztowałoby 1 zł, czyli różnicę między ostateczną ceną rozliczeniową (16 zł), a ceną wykonania wariantu (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2zł). Sytuacja 3: Cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie wyzsza niż 15 zł (np. 18 zł). Posiadacz warrantu wykona go i uzyska zysk w wysokości 1 zł, czyli różnicę między ceną rynkową akcji (18 zł), ceną wykonania warrantu (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2 zł).

WGP notowała warranty europejskie i amerykańskie na akcje pojedynczych spółek, indeksy giełdowe oraz kontrakty terminowe na WIG 20. Warranty opcyjne mogą być emitowane przez różne podmioty. Najczęściej emitentami są instytucje finansowe – banki i domy maklerskie. Najpowszechniejsze są warranty opcyjne na akcje innych spółek, które też są notowane na rynku giełdowym.

Toksyczne opcje w Polsce „Polskie firmy mogą stracić miliardy złotych” (Rzeczpospolita 2008) Nawet kilka miliardów złotych może kosztować przedsiębiorstwa spekulacja na rynku walutowym. Decydowały się one na skomplikowane transakcje, nie wierząc, że złoty się osłabi. A to oznaczało nieuchronne straty. Opcje walutowe to instrumenty mające zabezpieczyć ekspertów przed ryzykiem kursowym. Ale w niektórych przypadkach firmy chciały dodatkowo zarobić na transakcjach walutowych. „Milionowe opcje na telefon” (Puls biznesu 2008) „Jestem na lekach. Po opcjach”

OPCJE Rodzaj pochodnego dający nabywcy opcji prawo do realizacji określonego świadczenia. Co zrobić, aby nie stracić, ale zachować szansę na dodatkowy zysk w przypadku korzystnej zmiany cen. Taką możliwość daje nabycie opcji. Opcja daje nam możliwość wyboru. Możemy zdecydować, czy chcemy skorzystać z uprawnienia wynikającego z opcji, czy też nie. Po drugiej stronie transakcji znajduje się wystawca opcji - osoba, która jest zobowiązana do realizacji uprawnienia wynikającego z opcji. Opcja jest zatem tzw. asymetrycznym instrumentem pochodnym - z jednej strony mamy nabywcę, który ma uprawnienie, z drugiej zaś - wystawcę, który ma zobowiązanie. Oczywistą konsekwencją tej asymetrii jest fakt, że za opcję trzeba zapłacić (inaczej niż w przypadku kontraktów terminowych, gdzie uprawnienia i zobowiązania stron były symetryczne).

Czym są te "uprawnienia wynikające z opcji"? W zależności od rodzaju opcji nabywca opcji ma prawo do sprzedaży instrumentu bazowego - jest to tzw. opcja sprzedaży (ang. put option - terminologia anglojęzyczna jest o tyle istotna, że w żargonie finansowym najczęściej będzie to "opcja put") lub do zakupu instrumentu bazowego - jest to tzw. opcja zakupu (ang. call option, w żargonie "opcja call")."). Co prawda i tak każdy może kupować i sprzedawać bez opcji, jednak ich istotą jest możliwość sprzedaży lub zakupu instrumentu bazowego po określonej cenie, zwanej ceną wykonania (realizacji).

Kiedy możemy zrealizować nasze uprawnienie wynikające z opcji. Mamy dwie możliwości - w zależności od rodzaju opcji uprawnienie można zrealizować w dowolnym momencie od zakupu opcji do jej wygaśnięcia (jest to tzw. opcja amerykańska) lub wyłącznie w dniu wygaśnięcia (jest to tzw. opcja europejska). Te geograficzne nazwy nie mają nic wspólnego z miejscem obrotu opcjami - na świecie w zdecydowanej większości handluje się opcjami amerykańskimi 

SWAPY Do instrumentów pochodnych zaliczane są tzw. "swapy", czyli transakcje wymiany. Wymiany różnego rodzaju korzyści, które - m.in. z uwagi na niedoskonałość rynku - różne podmioty mogą osiągać po różnym koszcie. Najłatwiej będzie to wytłumaczyć na przykładzie kredytów w różnych walutach. Jeśli z jakiegoś powodu potrzebujemy kredytu np. w jenach japońskich, a jesteśmy przedsiębiorcą polskim, to będzie to kredyt dość drogi (bo nie jest to produkt standardowy). Na pewno taki kredyt będzie tańszy dla przedsiębiorcy japońskiego. Ale jeśli z kolei przedsiębiorca japoński będzie potrzebował kredytu w złotych, to dla niego taki kredyt będzie droższy. W związku z tym najlepszym rozwiązaniem będzie, jeśli przedsiębiorca polski weźmie kredyt w złotych, japoński w jenach, a następnie zamienią się (ang. swap) kwotami kredytu i płatnościami odsetek.

Transakcje wymiany mogą być dużo bardziej skomplikowane - mogą dotyczyć formy oprocentowania kredytów - np. oprocentowania stałego względem zmiennego. Korzyści ze swapów mogą odnosić też przedsiębiorstwa, które w każdym przypadku będą miały tańszy kredyt  - wynika to z wykorzystania tzw. korzyści komparatywnych. Prawdopodobieństwo znalezienia podmiotów, które będą chciały tak się zamienić płatnościami, jest mniejsze niż np. nabywcy i wystawcy opcji. Dlatego też swapy nie są przedmiotem obrotu na giełdach - pośrednictwem pomiędzy stronami transakcji zajmują się dilerzy.

Literatura M. Kachniewski, B. Majewski, P. Wasilewski – „Rynek kapitałowy i giełda papierów wartościowych”; Fundacja Edukacji Rynku Kapitałowego - „Przewodnik rekina giełdowego”; J. Ziębiec – „Instrumenty pochodne”, X Seminarium dla nauczycieli, Warszawa 2009 Materiały z kursu e-learningowego, pt. „Giełda Papierów wartościowych i rynek kapitałowy”

Dziękuję z uwagę