Staropolskie prawo spadkowe © Anna Karabowicz

Staropolskie prawo spadkowe charakter zwyczajowy, rozwijany poprzez orzeczenia sądowe spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych pozostałych po zmarłym (spadkodawcy), które przechodziły na inne osoby (spadkobierców) początki dziedziczenia powiązane z powstaniem własności indywidualnej różnorodność zasad dziedziczenia – w zależności od stanu, płci różne zasady dziedziczenia w zależności od składników majątku spadkowego (ruchomości czy nieruchomości, dziedziczne lub nabyte) dziedziczenie ustawowe vs. testamentowe © Anna Karabowicz

Dziedziczenie ustawowe (1) Prawo ziemskie I klasa - zstępni synowie na zasadzie wyłączności dziedziczyli dobra nieruchome po ojcu w równych częściach (dziedzice konieczni), od poł. XVII w. synowie dziedziczyli tylko ¾ majątku ojcowskiego; dobra po matce na równi z córkami – zasada reprezentacji spadkowej córki dziedziczyły po ojcu tylko ruchomości jako posag, od poł. XIII w. dopuszczono córki w braku synów do dziedziczenia nieruchomości (najpierw nabytych, potem dziedzicznych), tak regulował Statut warcki; gdy byli synowie córkom należał się tylko posag w pieniądzach; dobra po matce dziedziczyły na równi z synami, od poł. XVII w. należała się córkom ¼ dóbr ojcowskich (czwarcizna) II klasa – rodzeństwo – na tych samych zasadach, jak zstępni III klasa – wstępni – dziedziczyli po połowie (Zbiór Praw Sądowych łączył rodziców (tylko ich przewidywał) w jedną klasę z rodzeństwem: majątek ojcowski wracał do ojca, macierzysty do matki, rodzeństwo - majątek nabyty) IV klasa – krewni boczni – dopiero od kon. XIII w. i tylko do IV stopnia komputacji rzymskiej, XIV-XV w. rozszerzanie na dalsze stopnie, co miało ograniczać prawo króla do kaduka (puścizny), od 1588 r. do XVIII stopnia, krewni ojca dziedziczyli majątek ojcowski, krewni matki – macierzysty prawo ziemskie nie przewidywało dziedziczenia po małżonku podział spadku w drodze ugody poza sądem w obecności świadków, wpisywano ją do ksiąg sądowych (jeśli nie – była niewzruszalna dopiero po 3 latach i 3 miesiącach, na Litwie po 10 latach), przed podziałem ustalenie masy spadkowej (wraz z wypłaconymi posagami, jak były większe od ¼ to musiały zwracać nadwyżkę) niegodność dziedziczenia (zgody kobiety na porwanie, zamążpójście szlachcianki za nieszlachcica, proskrypcji), nieznane było wydziedziczenie © Anna Karabowicz

Dziedziczenie ustawowe (2) Prawo miejskie gerada – wyprawa + uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmioty domowego użytku; dziedziczyły ją córki lub synowie idący do stanu duchownego, gdy ich nie było najbliższa krewna płci żeńskiej hergewet – elementy uzbrojenia, konie, odzież męska; dziedziczony przez męskich spadkobierców; w okresie nowożytnym przedstawiał mniejszą wartość niż gerada dziedzictwo – reszta majątku, przypadała po równo kobietom i mężczyznom 2 koła spadkobierców: ściślejsze (zstępni, rodzice i rodzeństwo) oraz obszerniejsze (dalsi krewni do VII stopnia komputacji rzymskiej), gdy nie było krewnych – puścizna dla króla równouprawnienie kobiet dziedziczenie po małżonku (prawo chełmińskie: ½ majątku, prawo magdeburskie: mąż dziedziczył ruchomości posagowe (bez gerady), żona dziedziczyła wiano (gdy go nie było: 1/3 lub 1/4 majątku nabytego), po bezpotomnej śmierci żony wiano przechodziło na jej krewnych (chyba że mąż zastrzegł je dla siebie) Prawo wiejskie równouprawnienie kobiet (od poł. XIV w.) dziedziczenie ograniczało się do zstępnych, potem rodzeństwo, następnie krewni boczni do VIII stopnia (od Statutów Kazimierza Wielkiego), jak nie było krewnych – puścizna na rzecz pana wsi w braku potomstwa dziedziczył małżonek ruchomości i wspólnie kupione nieruchomości © Anna Karabowicz

Dziedziczenie testamentowe (1) Prawo ziemskie we wczesnym średniowieczu nie znano testamentu, pojawiał się od kon. XII w. pod wpływem Kościoła Kościół walczył o możliwość przekazywania majątku „dla zbawienia duszy” na rzecz instytucji kościelnej tzw. części swobodnej – 1/3 przy 2 synach itd., 1254 r. na zjeździe w Łęczycy dozwolono testować nawet całością majątku; od XIV/XV w. swobodne testowanie 1/3 dóbr nieruchomych (tzw. trzecizna), potwierdzone w 1437 r. początkowo przedmiotem testowania były tylko ruchomości, z czasem nieruchomości, początkowo tylko nabyte, potem też dziedziczne, ale z zachowaniem praw dziedziców koniecznych, od 1505, 1510, 1519 r. zakaz testowania nieruchomościami bez zgody sejmu (pod rygorem nieważności) forma testamentu: ustna, od XIII w. pisemna; od 1437 r. dotyczący nieruchomości sporządzony przed sądem, a ruchomości – spisany w obecności 2 świadków, w 1724 r. potwierdzenie pisemności testamentów (jedynie wojskowi mogli sporządzać testamenty ustne) © Anna Karabowicz

Dziedziczenie testamentowe (2) Prawo miejskie prawo magdeburskie: testament sporządzany pisemnie w obecności 7 świadków, w praktyce spisywano je przed ławą lub radą miejską; zakaz testowania nieruchomościami dziedzicznymi bez zgody spadkobierców ustawowych, swoboda testowana na rzecz Kościoła prawo chełmińskie: testamenty publiczne (sporządzane ustnie lub pisemnie przed radą lub sądem), prywatne (spisany w obecności 7 świadków) Prawo wiejskie testament publiczny: ustne oświadczenie w obecności wójta, ławników, 2 świadków, albo był od razu spisywany, albo świadkowie zeznawali jego treść do ksiąg sądowych testować można było tylko ruchomościami © Anna Karabowicz