Staropolskie majątkowe prawo małżeńskie © Anna Karabowicz

Majątkowe prawo małżeńskie od samego początku było to prawo świeckie – ustawodawca i sądy państwowe normowało stosunki majątkowe małżeńskie w czasie trwania związku, jak i po jego ustaniu majątek małżeński – masa majątkowa wnoszone przez męża + wniesiony przez żonę stosunki majątkowe małżonków były ułożone w drodze: umowy ślubnej (intercyzy) lub w razie jej braku przepisy prawa zwyczajowego i stanowionego przepisy prawa normowały zasady zawierania umów małżeńskich ogromne zróżnicowanie systemów majątkowych małżeńskich © Anna Karabowicz

Umowy ślubne (intercyzy) zawierane przy zaręczynach wpisywane do ksiąg sądowych określały wielkość i rodzaj mas majątkowych wnoszonych przez obu nupturientów do małżeństwa (majątek męża + wyprawa + posag + wiano), regulowały wzajemne stosunki majątkowe między nimi mogły modyfikować lub zmieniać zwyczajowe lub stanowione zasady regulowania stosunków majątkowych małżeńskich znane w prawie ziemskim i miejskim, w prawie wiejskim rzadziej w sformalizowanej formie © Anna Karabowicz

Elementy majątkowe małżonków Wyprawa (gerada, szczebrzuch)– ruchomości, które żona otrzymywała od swojej rodziny i posiadała do swojego osobistego użytku; w czasie trwania małżeństwa mogła się powiększyć; pozostawała własnością żony i mogła w zasadzie swobodnie nią rozporządzać; w czasach nowożytnych stanowiła część posagu Posag (dos)– z pocz. nie odróżniany od wyprawy, stanowił jej część, pojawił się w XIII w., był częścią spadkową należną córce po rodzicach, najczęściej w postaci gotówki lub sumy zapisanej do nieruchomości (którą dawano w zastaw użytkowy mężowi), czasem nieruchomości (nierodowe), na wsi tylko ruchomości; od 1496 r. wyposażenie musiało być wpisane do ksiąg sądowych; obowiązek wyposażenia kobiety ciążył na ojcu, a po jego śmierci na braciach (konstytucja 1588 r. nakazywała, by bracia nie dawali mniejszy niż ojciec), zazwyczaj był mniejszy niż część spadkowa należna w drodze spadkobrania, Zbiór praw sądowych (1778) określał go na 1/3 dóbr ojczystych w zbiegu z bratem; utrata prawa do posagu w przypadku wyjścia za mąż bez zgody rodziny lub mezaliansu, po śmierci żony posag i wyprawę dziedziczyły dzieci (gdy ich nie było wracały do rodziny żony) Wiano (przywianek, dotalicium) – odwzajemnienie się męża za posag, zabezpieczenie żony na wypadek wdowieństwa lub porzucenia, pojawiło się w XIV w., początkowo ustanawiane było w ruchomościach, z czasem w nieruchomościach (szlachta), potem w pieniądzach, niekoniecznie równe posagowi (w miastach kilkakrotność posagu) Oprawa – zabezpieczenie przez męża sum wiennych i posagowych na połowie swoich dóbr, w prawie miejskim nawet na całości, kobieta otrzymywała prawo zastawu bez dzierżenia (hipotekę), który po śmierci męża zmieniał się w zastaw z dzierżeniem, dobrami oprawnymi mąż zarządzał, ale rozporządzał tylko za zgodą żony; oprawy dokonywano tzw. listem oprawnym (wiennym) wpisywanym do ksiąg sądowych od XV w., po śmierci żony dobra oprawne przechodziły na dzieci (gdy ich nie było wiano wracało do męża); wdowie nie mającej wiano od XV w. należał się tzw. wieniec od spadkobierców męża (30 grzywien na Rusi i w Małopolsce) Podarki – od XVI w. podarek poranny (Morgengabe) dawany żonie przez mężą po nocy poślubnej, tylko bogata szlachta, podarek poślubny (jednorazowy, doroczny) © Anna Karabowicz

Ustroje (systemy) majątkowe Wspólność majątkowa – majątek wniesiony do małżeństwa z obu stron stawał się ich wspólną własnością, zarządzał wspólnym majątkiem mąż, gdy umierał 1 z małżonków, majątek przypadał jako współwłasność pozostałemu małżonkowi i dzieciom albo następował podział między tego małżonka i dzieci, gdy bezdzietne majątek przypadał w całości małżonkowi albo tylko w części (2/3, 1/2, 1/3), a reszta dla spadkobierców zmarłego (prawo chełmińskie, wiejskie) Ograniczona wspólność majątkowa – w prawie miejskim, różne postacie: wspólnością były tylko wniesione ruchomości, dochody z dóbr własnych, ruchomości i nieruchomości nabyte (ale nie rodowe); majątkiem odrębnym żony zarządzał mąż; po śmierci 1 z małżonków majątek wspólny dzielono między żyjącego a spadkobierców wspólnota dorobku – ruchomości i nieruchomości – mąż zarządzał też majątkiem odrębnym żony, po śmierci 1 z małżonków na nieruchomościach zabezpieczano ich prawa majątkowe, a całością zarządzał rodzic, gdy nie było dzieci dzielono między żyjącego a spadkobierców (ale żona lub jej spadkobiercy otrzymywali z reguły tylko 1/3) wspólnota tylko ruchomości tak wniesione, jak i nabyte, dalej jak w pkcie 2. Rozdzielność majątkowa (wspólny zarząd majątkowy, jedność zarządu majątkowego) –prawo średzkie i magdeburskie, każdy z małżonków miał swój odrębny majątek, którego był właścicielem i mógł nim dysponować, majątkiem żony zarządzał mąż, po śmierci małżonka jego majątek przechodził na spadkobierców System posagowy – powszechny w prawie ziemskim, Korektura Pruska (1598), wnoszony do małżeństwa posag pozostawał własnością żony, ale dobrami posagowymi zarządzał mąż, jeśli posag w sumie pieniężnej, to mąż zabezpieczywszy ją oprawą, obracał nią, poza posagiem żona mogła posiadać odrębny majątek ruchomy i nieruchomy nabyty przez małżeństwem lub w czasie jego trwania, z zasady zarządzała i rozporządzała nim sama (jeśli mąż to jako jej pełnomocnik) © Anna Karabowicz

Wdowieństwo pozycja wdowy z początku bardzo samodzielna – rozporządzała i korzystała z posagu i wiana, a także swoich odrębnych dóbr, nawet z dorosłymi synami mogła korzystać z pozostałego po mężu majątku do śmierci lub powtórnego zamążpójścia (niedział synów z matką) Statuty Kazimierza Wielkiego – ograniczenie pozycji wdowy-szlachcianki: gdy byli dorośli synowie należała się jej tylko wyprawa, posag i darowizny od męża, w praktyce niestosowane, zakaz tej praktyki contra legem jako szkodliwej przez Statut Warcki (1423) dożywocie – od XV w. (Statut Warcki) możliwy zapis dożywocia dla żony na wypadek wdowieństwa, dający jej prawo użytkowania całego z reguły majątku mężowskiego (bez możliwości jego zbycia, obciążenia, ale z prawem wydzierżawienia) do końca życia lub powtórnego zamążpójścia, XVI w. wzajemne zapisy dożywocia, stały się regułą w prawie ziemskim, ale występowały też w miastach i wsiach, dożywocie nie ograniczało prawa małżonka do dysponowania dobrami nim obciążonymi, ograniczało prawa spadkobierców (krytyka w XVII i XVIII w.), Zbiór praw sądowych (1778): zapis jednostronny lub wzajemny albo wynikać z przepisu, tylko na części majątku, podobnie w Kodeksie Stanisława Augusta © Anna Karabowicz