Wykład monograficzny (fragmenty wybrane) Łacina Wykład monograficzny (fragmenty wybrane) dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Indicativus perfecti activi Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej Czas perfectum wyraża czynności zakończone w przeszłości. Tworzymy go z tematu perfecta, do którego dodajemy końcówki osobowe: Singularis Pluralis – i 1. – imus – isti 2. – istis – it 3. – erunt dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Określenie i zapamiętanie tematu perfecta umożliwia nam trzecia forma podstawowa czasownika podana w słownikach, którą jest 1 os. perf. act. Temat ten otrzymujemy przez odrzucenie końcówki 1 os. sing - i. Najczęściej występującymi cechami perfectum są: – v – cecha regularnej odmiany czasowników I i IV koniugacji, np.: accusavi (oskarżyłem), audivi (usłyszałem). – u – np. docui (nauczyłem), rapui (porwałem). – s – np. mansi (pozostawiłem), scripsi (napisałem), dixi (powiedziałem). Niekiedy w perfectum występują tematy z reduplikacją, np.: cecini (zaśpiewałem od cano, - ěre), cucurri (pobiegłem od curro, - ěre). Czasami w temacie następuje wzdłużenie rdzennej samogłoski, np.: vēni (przybyłem, podczas gdy w praes. věnio), lēgi (przeczytałem, podczas gdy w praes. lěgo). Niektóre czasowniki w perfectum nie tylko zmieniają iloczas tematycznej samogłoski ale i jej barwę, np.: fēci (uczyłem, w praes. facio), ēgi (pognałem, w praes. ăgo). dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Wzór odmiany Singularis Pluralis Koniugacja I amavi – pokochałem amavimus amavisti amavistis amavit amaverunt Koniugacja II moniu – upomniałem monuimus monuisti monuistis monuit monuerunt dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Koniugacja III Singularis Pluralis legi – przeczytałem legimus legisti legistis legit legerunt Koniugacja IV punivi - ukarałem punivimus punivisti punivistis punivit puniverunt dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Perfectum de esse Singularis Pluralis fui– byłem fuimus fuisti fuistis fuit fuerunt Znajomość tematu perfecta umożliwi nam tworzenie takich form jak: - infinitivus perfecti activi - indicativus plusquamperfecti activi - indicativus future II active dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Infinitivus perfecti activi (Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej) Bezokolicznik ten tworzymy poprzez dodanie do tematu perfecti zakończenia - isse. amavisse – pokochać, że pokochałem monuisse – upomnieć, że upomniałem legisse – napisać, że napisałem punivisse – ukarać, że ukarałem dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Indicativus plusquamperfecti activi (Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony czynnej) Czas zaprzeszły w stronie czynnej tworzymy przez dodanie de tematu perfecti osobowych form czasownika esse w imperfectum. Koniugacja I amaveram - amaveramus pokochałem (przedtem) amaveras amaveratis amaverat amaverant dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Koniugacja II 1. monueram 1. monueramus – przeczytałem (przedtem) 2. monueras 2. monueratis 3. monuerat 3. monuerant Koniugacja III 1. legeram 1. legeramus 2. legeras 2. legeratis 3. legerat 3. legerant dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

1. puniveram 1. puniveramus – ukarałem (przedtem) Koniugacja IV 1. puniveram 1. puniveramus – ukarałem (przedtem) 2. puniveras 2. puniveratis 3. puniverat 3. puniverant Plusquamperfectum od esse 1. fueram 1. fueramus 2. fueras 2. fueratis 3. fuerat 3. fuerant dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Indicativus future II activi Futurum II (exactum) tworzymy przez dodanie do tematu perfecti osobowych form czasownika Essen futurum. W 3 os. pl. zamiast –erunt występuje –erint. Koniugacja I 1. amavero 1. amaverimus – pokocham (przedtem) 2. amaveris 2. amaveritis 3. amaverit 3. amaverint dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Koniugacja II 1. monuero 1. monuerimus – upomnę (przedtem) 2. monueris 2. monueritis 3. monuerit 3. monuerint Koniugacja III 1. legero 1. legerimus – przeczytam (przedtem) 2. legeris 2. legeritis 3. legerit 3. legerint dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Koniugacja IV 1. punivero 1. puniverimus – ukarzę (przedtem) 2. puniveris 2. puniveritis 3. puniverit 3. puniverint Futurum II od esse 1. fuero 1. fuerimus 2. fueris 2. fueritis 3. fuerit 3. fuerint dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

De iuris fontibus et divisionibus Przetłumacz De iuris fontibus et divisionibus Omne ius aut consensus fecit aut necessitas constituit aut firmavit consuetude. Quod vero naturalis ratio inter omnes gentes utuntur. Quod quisque populus ipse ius constitutit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis. Ius civile est, quod ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. Praetorum edicta non modicum iuris obtinnebant auctoritatem. Haec etiam ius honorariumdicitur, quod ab honore praetoris venerat. Ius praetorium est, quod praetors introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Vocabula fons, -nits, m. – źródło divisio, -onis, f. – podział facio, -ere, feci, 3 – czynić necessitas, -atis, f. – konieczność constituo, -ere, -ui, 3 – ustanawiać firmo, -are, -avi – umacniać, utrwalać consuetude, -inis, f. – zwyczaj ratio, -onis, f. – rozum pereaque – jednakowo custodio, -ire, -ivi – strzec utor, uti, 3 – korzystać, posługiwać się quisque, quaeque, quidque – każdy dla siebie, każdy pojedyńczo proprius, -a, -um – własny, właściwy dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 auctoritas, -atis, f. – powaga, znaczenie modicus, -a, -um – umiarkowany, mały obtineo, -ere, -ui, 2 – posiadać honorarius, -a, -um – urzędniczy soleo, -ere, solitus sum, 2 – mieć zwyczaj (z inf.) apello, -are, -avi – nazywać venio, -ire, veni – pochodzić introduco, -ere, -duxi 3 – wyprowadzać adiuvo, -are, -avi – sprzyjać suppleo, -ere, -plevi, 2 – uzupełniać corrido, -ere, -rexi, 3 – poprawiać gratia – z powodu, dla (z gen.) popter – za względu, z powodu, dla (z acc.) uilitas, -atis, f. – korzyść, pożytek publicus, -a, -um – publiczny nominatus, -a, -um - nazywany dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Sententiae. Loci communes. Veni, vidi, deus vicit. Non omne quod licet honestum est. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet. Quid leges sine moribus vanae proficiunt. Ignorantia iuris nocet, facti non nocet. Sola cogitation furti faciendi non facit furem. Vocabula venio, -ire, veni – isć, przybywać video, -ere, vidi, 2 – widzieć vinco, -ere, vici, 3 – zwycieżać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 honestus, -a, -um – uczciwy, godny magis – bardziej simplicitas, -atis, f. – prostota quam - niż difficultas, -atis, f. – trudność placeo, -ere, -ui, 2 – podobać się sine – bez (z abl.) mos, moris, m. – zwyczaj vanus, -a, -um – próżny, czczy ignorantia, -ae, f. – nieznajomość noceo, -ere, 2 – szkodzić, przeszkadzać factum, -i, n. – wypadek, zdarzenie, fakt proficie, -ere, -feci, 3 – dokonać czegoś, zdać się na coś, przynieść dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Accusativus cum infinitivo A.c.i. jest połączeniem accusativu z infinitiwem i jest jedną z najczęściej stosowanych konstrukcji w języku łacińskim. Na język polski tłumaczymy ją przez zdanie dopełnieniowe. Konstrukcja a.c.i. występuje m.in. po czasownikach wyrażających myślenie, postrzeganie (np. video – widzę, scio – wiem), mówienie (np. dico – mówię), wzruszenie (np. gaudeo – cieszę się), pragnienie (np. volo – chcę). Przykład: Video patrem dormire. (Widzę, że ojciec śpi). dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Jeśli porównamy zdanie łacińskie i polskie zauważymy, iż w języku łacińskim mamy zdanie pojedyńcze z dopełnieniem bliższym rozwiniętym przez bezokolicznik, w języku polskim zaś dwa zdania: nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe. Tłumaczenie tej konstrukcji rozpoczynamy od przełożenia tzw. Słowa rządzącego, czyli orzeczenia zdania (video). Po słowie rządzącym musimy zawsze umieścić spójnik że. Dopiero teraz dopełnienie w accusativie (patrem) stawiamy w mianowniku jako podmiot zdania, dopasowujemy w osobie, rodzaju i liczbie do podmiotu. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Servus autem manumissus capite non minuitur, quia nullum caput habuit. De capitis deminutione Capitis deminutio est priori status commutatio. Eaque tribus modis accidit: nam aut maxima est capitis deminutio aut minor, quam mediam vocant, aut minima. Maxima est capitis deminutio, cum aliquis simul et civitatem et libertatem amittit. Quod accidit in his, qui servi poenae efficiuntur atrocitate sententiae vel qui ad pretium participandum se venumdari passi sunt. Minor sive media est capitis deminutio, cum civitas quidem amittitur, libertas vero retinetur. Quod accidit ei, cui aqua et igni interdictum fuerit, vel ei, qui insulam deportatus est. Minima est capitis deminutio, cum et civitas et kibertas retinetur, sed status hominis commutatur. Quod accidit in his, qui, cum sui iuris fuerunt, coeperunt alieno iuri subiecti esse vel conta. Servus autem manumissus capite non minuitur, quia nullum caput habuit. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Vocabula deminutio, -onis, f. – umniejszenie status, -us, m. – stanowisko commutatio, -onis, f. – zmiana simul – jednocześnie amitto, -ere, -misi, -missum, 3 – utracić efficio, -ere, -feci, -fectum, 3 – sprawić, spowodować atrocitas, -atis, f. – surowość, okropność patior, pati, passus sum, 3 – dopuszczać, pozwolić, doznać participo, -are, -avi, -atum – dzielić veniu, -i, m. – przedaż; venum do = vendo vendo, -ere, -didi, -ditum, 3 – sprzedawać dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 interdico, -ere, -dixi, -dictum, 3 – wzbraniać, zakazywać; alicui aqua et igni interdicere – zwrotu „odsuwać od wody i ognia” używali Rzymianie w znaczeniu „skazać na wygananie, uczynić banitą”; tutaj coniunctivus potentialis w zdaniu względnym insula, -ae, f. – wyspa deporto, -are, -avi, -atum – wygnać commuto, -are, -avi, -atum – zmieniać incipit, -ere, -ceopi, coeptum, 3 – zacząć subiungo, -ere, -iunxi, - iunctum, 3 – złączyć contra – przeciwnie dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Sententiae. Loci communes Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest. Prior tempore potior iure. Minorem natu non posse maiorem adoptare: adoption enim naturam imitator. In pari causa possessor potior haberi debet. Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest. Corruptissima res publica plurimae leges. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Vocabula infirmitas, -atis, f. – słabość, bezsilność resisto, -ere, -stiti, 3 – s[rzeciwiać się, stawiać opor, opierać się priori, -us – pierwszy potior, -ius – lepszy, ważniejszy, silniejszy (comp. od potis, pote- mogący, potężny) adopto, -are, -avi, -atum – przysposabiać, adoptować natus , -us,m. – urodzenie, wiek possum, posse – móc adoptio, -onis, f. – przysposobienie, adaptacja dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 natura, -ae,f. – natura, porządek naturalny, prawo natury imito, -are, -avi, -atum - naśladować par, paris –równy, równo położony possessor, -oris, m. – posiadacz habeo, -ere, -ui, -itum,2 - pass. Uchodzić za co, być uważanym za co nemo (nullius, nemini, neminem, nullo) – nikt, żaden delictum, -i, n. – przestępstwo, występek conditio, -onis – położenie, sytułacja corruptissimus, -a, -um –najbardziej przekupny plurami, -ae, -a - najliczniejsi dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Liczebniki główne i porządkowe Odmiana unus, duo, tres Séx horás dormire ést iuvenique senique, Dá septém pigró, nulli concésseris ócto. Sześć godzin snu wystarcza dla młodego człowieka i starego, Daj siedem leniuchowi, nikomu nie pozwól na osiem. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Liczebniki Poniżej są podane liczebniki główne i porządkowe, które stopniowo należy opanować pamięciowo. Liczebniki główne Liczebniki porządkowe Cardinalia Ordinalia I 1 unus, una, unum- jeden, primus, -a, -um,- pierwszy, -a,-e jedna, jedno II 2 duo, duae, duo secundus, -a, -um III 3 tres, tres, tria tertius, -a, -um IV 4 quattuor quartus, -a, -um (III) V 5 quinque quintus, -a, -um VI 6 sex sextus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 VII 7 septem septimus, -a, -um VIII 8 octo octavus, -a, -um IX 9 novem nonus, -a, -um (VIIII) X 10 decem decimus, -a, -um XI 11 undecim undecimus, -a, -um XII 12 duodecim duodecimus, -a, -um XIII 13 tredecim tertius, -a, -um decimus, -a, -um XIV 14 quattuordecim quartus, -a, -um decimus,- a, -um XV 15 quindecim quintus, -a, -um decimus, - a, -um XVI 16 sedecim sextus, -a, -um decimus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 XVII 17 septendecim septimus, -a, -um decimus, -a, -um XVIII 18 duodeviginti duodevicesimus, -a, -um XIX 19 undeviginti undevicesimus, -a, -um XX 20 viginti vicesimus, -a, -um XXI 21 vigiti unus albo: vicesimus, -a, -um primus, -a, -um unus et viginti XXVIII 22 viginti duo albo: vicesimus, -a, -um secundus, -a, -um duo et viginti XXVIII 28 duodetriginta duodetricesimus, -a, -um XXIX 29 undetriginta undetricesimus, -a, -um XXX 30 triginta tricesimus, -a, -um XXXI 31 triginta unus albo: tricesimus, -a, -um unus et triginta XXXVIII 38 duodequadraginta duodequadragesimus, -a, -um XXXIX 39 undequadraginta undequadragesimus, -a, -um XL 40 quadraginta quadragesimus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 L 50 quinquaginta quinquagesimus, -a, -um LX 60 sexaginta sexagesimus, -a, -um LXX 70 septuaginta septuagesimus, -a, -um LXXX 80 octoginta octogesimus, -a, -um XC 90 nonaginta nonagesimus, -a, -um C 100 centum centesimus, -a, -um CXX 120 centum viginti centesimus, -a, -um vicesimus, -a, -um CC 200 ducenti, ae, -a ducentesimus, -a, -um CCC 300 trecenti, -ae, -a trecentesimus, -a, -um CCCC 400 quadringenti, -ae, -a quadringentesimus, -a, -um D 500 quingenti, -ae, -a quingentesimus, -a, -um DC 600 sescenti, ae, -a sescentesimus, -a, -um DCC 700 septingenti, -ae, -a septingentesimus, -a, -um DCCC 800 octingen octingentseimus, -a, -um CM 900 nongenti, -ar, -a nongentesimus, -a, -um M 1000 mille millesimus, -a, um MM 2000 duo milia bis millesimus MMM 3000 tria milia ter millesimus, -a, -um, itd. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Z liczebników głównych odmieniając się przez rodzaje i przypadki tylko: unus, - a, -um, - jeden; duo, duae, duo-dwa­, tres, tres , tria-trzy. Następne są nieodmienne, np. quattuor pueri properant – idzie czterech chłopców;– książki czterech chłopców; magister Premium dat libri quattuor puerorum quattuor pueris – nauczyciel daje nagrodę czterem chłopcom, itd. Odmieniają się także liczebniki poczynając od dwustu, np. ducenti milites – dwustu żołnierzy, ducentae feminae – dwieście kobiet, docenta aedificia – dwieście budowli; końcówka nominatiwu wskazuje, że rodzaj męski i nijaki odmienia się według deklinacji II, a rodzaj żeński – według deklinacji I: ducentorum puerorum, ducentorum aedificiorum, lecz: ducetarum feminarum. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 N. Unus, una, unum Jeden jedna jedno G. Unius unius unius D. Uni uni uni Acc. Unum unam unum V. --- Abl. Uno una uno ------------------------------------------------------------------------------------------- N. Duo duae duo Dwaj dwie dwa G. duorum duarum duorum D. duobus duabus duobus Acc. duos duas duo Abl. Duobus duabus duobus dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 N. Tres tres tria G. Trium trium trium D. Tribus tribus tribus Acc. Tres tres tria V. --- Abl. Tribus tribus tribus ----------------------------------------------------------------------------- Liczebnik mille jest w liczbie pojedynczej nieodmienny, np.: mille milites properant – idzie tysiąc żołnierzy; video mille milites – widzę tysiąc żołnierzy; natomiast pluralis milia – (tysiące) odmienia się przez przypadki, np.: dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 N. Tria milia – trzy tysiące G. Trium miliom D. Tribus minibus Acc. Tria milia Abl. Triubs milibus Imperator cum triubs milibus militum in castra properat. – Wódz z trzema tysiącami żołnierzy podąża do obozu; Cesar duo milia peditum auxilio mittit. – Cezar wysyła na pomoc dwa tysiące piechoty. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Dwie liczby poprzedzające każdą dziesiątkę (20 – viginti; 40 – quadraginta) tworzy się odejmując od niej „jeden”, unus (w formie skróconej un) albo duo, np. 19 = undeviginti; osiemnaście = duodeviginti; 58 – duodesexaginsta; 79 – undeoctoginta. Ta sama zasada Obowiązuje przy liczebnikach porządkowych. Liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak przymiotniki zakończone na –us, -a, -um: dla rodzaju męskiego i nijakiego według deklinacji II, dla rodzaju żeńskiego według deklinacji I. Przy złożonych odmieniając się obie części, np. rok dwudziesty pierwszy – annus vicesiums primus; godzina dwudziesta pierwsza – hora vicesima prima; strona trzydziesta szósta – pagina trecesima sexta itd. Liczebnik porządkowy w tysiącach tworzymy dodając do porządkowego millesiums (tysięczny) odpowiedni przysłówek liczebnikowy (zwany też liczebnikiem mnożnym) bis – dwa razy, ter – trzy razy, np.: ter millesimus – trzytysięczny. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Znajomość cyfr rzymskich jest konieczna, gdyż spotykamy je nie tylko na dawnych nagrobkach czy w starodrukach, lecz także w książkach i czasopismach wydawanych obecnie, np.: MDCXX (1620), MDCCCXII (1812), MCMLXXIV (1974); wiele czasopism naukowych stosuje cyfry rzymskie dla oznaczenia roku wydania, często także wydawnictwa książkowe oznaczają strony wstępu cyframi rzymskimi, a tekst pracy cyframi arabskimi. Warto wiec zapoznać się z tymi symbolami i zapamiętać je. Cyfry L, C, D, M powstały z liter greckich (błędnie się wyjaśnia, że C to skrót wyrazu centum – sto, a M to mille – tysiąc). dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Adverbia numeralia – Przysłówki liczebnikowe semel – raz bis – dwa razy ter – trzy razy quater – cztery razy quinquies – pięć razy sexties – sześć razy septies – siedem razy octies – osiem razy novies – dziewięć razy decies – dziesięć razy undecies – jedenaście razy duodecies – dwanaście razy ter decies – trzynaście razy quater decies – czternaście razy quinquies decies – piętnaście razy dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Łączy się wiec przysłówki liczebnikowe z porządkowymi: sexies decies – szesnaście razy septies decies – siedemnaście razy duodevicies – osiemnaście razy undevicies – dziewiętnaście razy vicies – dwadzieścia razy semel et vicies = vicies semel – dwadzieścia jeden razy doudetricies - dwadzieścia osiem razy undetricies – dwadzieścia dziewięć razy tricies – trzydzieści razy 40. quadragies – czterdzieści razy 50. quinquagies – pięćdziesiąt razy 60. sexagies – sześćdziesiąt razy 70. septuagies – siedemdziesiąt razy 80. octogies – osiemdziesiąt razy 90. nonagies – dziewięćdziesiąt razy 100. centies – sto razy 1000. milies – tysiąc razy 2000. bis milies – dwa tysiące razy Łączy się wiec przysłówki liczebnikowe z porządkowymi: dwutysięczny – bis millesimus oraz pięciotysięczny – quinquies millesimus dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Przetłumacz: Unus rex Roman administrabat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publǐcae praeěrant. Trium celebrium poetarum Romanorum elegias legěre possumus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasonis. Quattuor sunt tempora anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinations tibi iam notae sunt. Sex Virgines Vestales ignem in Vestae templo custodiebant. Septem reges Romani errant: primus Romulus, septimus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montibus sita erat. Mensis October a numero octo, mensis November a numero novem appellatur. Novem Musae errant. In manu quinque, in duabus minibus decem digitos habes. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 ĆWICZENIE Podaj wyrazy łacińskie, od których pochodzą wyrazy polskie: - urbanizacja - recytacja - oktawa - nona - artysta - kwartet - kwintet - audiencja - audytorium - ulokować - dentysta - akwarium - inwokacja - sakralny dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Znaczenie urbs audio recito audire recitare locus octavus dens nonus navigo ars navigare quartus navis quintus invoco, invocare sacer, sasacra, sacrum, aqua, -ae, mare, maris dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Liczebniki (powtórzenie) Póma dat aútumnús, formósa (e)ST méssibus aéstas Vér praebét florés, levátur hiéms. Owoce daje jesień, piękne jest w żniwa lato, Wiosna przynosi kwiaty, ogniem łagodzi się zimę. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Annus duodecym menses habet, qui sunt: I Mensis Ianuarius qui a Iano, principii deo, nomen habet. II Mensis Februarius a februo, Romanorum ritu sacro, appellatur. III Mensis Martius a Marte deo, Romuli patre, nomen habet. IV Mensis Aprilis a Veněre dea, quae apud Graecos Aphroditae nomen habet, appellatur. V Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et VI Mensis Iunlus a Iunone, Iovis uxore, nomen habet. VII Mensis Iulius-a Caio Iulio Ceasare et VIII Mensis Augustus ab Octaviano Augusto appellatur IX Mensis September a numero septem X Mensis October a numero octo XI Mensis November a numero novem XII Mensis December a numero decem nomina habent. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Przetłumacz: Cur mensis nonus a numero septem, mensis decimus a nimero octo, undecimus a numero novem, et duodecimus a numero decem nomen habet? Romulo regnante annus decem menses habebat (qui “annus Romuli” appellabatur) et primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio menses numerabis, September – spetimus, October – octavus, November – nonus, December – decimus mensis est. Sed postea ante Martium duo menses additi sunt: Ianuarius et Februarius; Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomina mensium mutate non sunt. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Romulo regnante – za panowania Romulusa, składnia zwana ablativus absolutus additi sunt – zostały dodane; mutata non sunt – nie zostały zmienione; additi sunt, mutata sunt – są to formy złożone, perfectum passiva Rzeczownik mensie, mensie jest wyjątkiem rodzaju męskiego, dlatego też nazwy miesięcy bez dodania rzeczownika mensie („miesiąc”) są rodzaju męskiego: Martusi, Iulius itd. factus est – stał się, został (perfectum passivi). dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

OZNACZENIE DNI MIESIĘCY Miesiąc w rzymskim kalendarzu miał trzy ustalone i nazwane dni, według których obliczono daty: p i e r w s z y dzień każdego miesiąca nazywał się Kalendae, np. Kalendae Martiae (1. marca), Kalendae Maile (1. maja); dzień t r z y n a s t y, a w niektórych miesiącach dzień p i ę t n a s t y – idus (Iduum), oraz d z i e w i ą t y dzień przed Idiami = Nonae (Nonarum). Nony wypadały więc w dniu 5 miesiąca, w którym Idy były 13-go, a w dniu 7-ym w miesiącach, w których Idy wypadały 15-go. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Idy wypadały 15-go dnia, a Nony 7-go w marcu, maju, lipcu i październiku (zapamiętać łatwo, łączy się bowiem skróty nazw łacińskich: Mar- Ma Iul- O = Martusi, Maius, Iulius, October). Dzień poprzedzający jeden z nazwanych dni oznaczono pridie (=w przeddzień), np. pridie Kalendas Februarias= 31. stycznia. Należy zwrócić uwagę, że po Idach liczono już dni od Kalend, czyli od 1-go dnia następnego miesiąca, podobnie jak po Kalendach liczono Non, a po Nonach od Id. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 MENSIS 1 Kal. Ian. 2 IIII Non. 3 III Non. 4 Prid. Non 5 Non. 6 VIII Id. 7 VII Id. 8 VI Id. 9 V Id. 10 III Id. 11 12 Prid. Id. Ian. 13 Id. 14 XVIIII Kal. Feb. 15 XVIII Kal. Feb. 16 XVII Kal. Feb. 17 XVI Kal. 18 XV Kal. 19 XIIII Kal. 20 XIII Kal. 21 XII Kal. 22 XI Kal. 23 X Kal. 24 VIIII Kal. 25 VIII Kal. 26 VII Kal. 27 VI Kal. 28 V Kal. 29 IIII Kal. 30 III Kal. 31 Prid. Kal. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Objaśnienia skrótów: Kal. = Kalendae ; Non. = Nonus ; Id. = Idus ; Kal. Ian. = Kalendae Ianuariae, Prid. Non. Ian = pridie Nonas Ianuarias ; Prid. Id. Ian.= pridie Idus Ianuarias ; III Id.Ian = ante diem tertium Idus Ianuarias ; VI Kal. Feb. = ante diem sextum Kalendae Februarias. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 GRAMATYKA dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

Stopniowanie przymiotników a) stopniowanie regularne Stopień równy przymiotnika (gradus positivus) podają słowniki. Stopień wyższy (gradus comparativus) tworzymy przez dodanie do tematu genetivu przymiotnika w stopniu równym przyrostka –ior dla rodzaju męskiego i żeńskiego oraz –ius dla rodzaju nijakiego, np.: dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Gradus positivus gen. sing. masc. Gradus comparativus longus, -a, -um (długi) long-i long-ior, long-ius piger, -gra, -grum pigr-i pigr-ior, pigr-ius (powolny, leniwy) celer, -is, -e (szybki) celer-is celer-ior, celer-ius dulcis, -e (słodki) dulc-is dulc-ior, dulc-ius ferox (odważny) feroc-is feroc-ior, feroc ius prudens (roztropny) prudent-is prudent-ior, prudent-ius Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według typu spółgłoskowego deklinacji III. dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Wzór odmiany Singularis Pluralis m. f. n. m. f. n. N. longior longius longiores longiora G. longioris longioris longiorum longiorum D. longiori longiori longioribus longioribus Acc. longiorem longius longiores longiora Abl. longiore longiore longioribus longioribus Voc. longior longius longiores longiora dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Stopień najwyższy (gradus superlativus) tworzymy przez dodanie do temetu genetiwu stopnia równego przyrostka –issimus, -a, -um, np.: Gradus positivus gen. sing. masc. Gradus superlativus longus, -a, -um long-i long-issimus, -a, -um dulcis, -e dulc-is dulc-issimus, -a, -um ferox feroc-is feroc-issimus, -a, -um prudens prudent-is prudent-issimus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Przymiotniki II I III deklinacji zakończone na –er tworzą superlativus przez zmianę zakończenia -er na –errimus, -a, -um, np.: Gradus positivus Gradus superlativus piger, -gra, grum pigerrimus, -a, -um celer, -is, -e celerrimus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Kilka przymiotników na –ilis tworzy superlativus przez zmianę zakończenia –ilis na -illimus, -a, -um, np.: Gradus positivus Gradus superlativus humilis, -e (niski) humillimus, -a, -um gracilis, -e (wysmukły) gracillimus, -a, -um facilis, -e (łatwy) facillimus, -a, -um difficilis, -e (trudny) difficillimus, -a, -um similis, -e (podobny) simillimus, -a, -um dissimilis, -e dissimillimus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 Przymiotniki zakończone na –dicus, -ficus, -volus tworzą comparativus przez zmianę zakończenia –us na –entior, -entius, a superlativus na –entissimus, -a,-um, np.: Gradus Gradus Gradus positivus comparativus superlativus maledicus, -a, -um maledicentior, -ius maledicentissimus, -a, -um (złorzeczący) magnificus, -a, -um magnficentior, -ius magnificentissimus, -a, -um (wspaniały) benevolus, -a, -um benevolentior, -a, -ium benevolentissimus, -a, -um (życzliwy) dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 b) stopniowanie opisowe Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus tworzą comparativus za pomocą przysłówka magis (bardziej) a superlativus za pomocą przysłówka maxime (najbardziej), np.: Gradus Gradus Gradus positivus comparativus superlativus idoneus, -a, -um magis idoneus, -a, -um maxime idoneus, -a, (stosowny) -um dubius, -a, -um magis dubius, -a, -um maxime dubius, -a, (wątpliwy) -um strenuus, -a, -um magis strenuous, -a, -um maxime strenuous, (dziarski) -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009 c) stopniowanie nieregularne Gradus Gradus Gradus positivus comparativus superlativus bonus, -a, -um (dobry) melior, -ius optimus, -a, -um malus, -a, -um (zły) peior, ius pessimus, -a,- um magnus, -a, -um maior, -ius maximus, -a, -um parvus, -a, -um minor, minus minimus, -a, -um multi, -ae, -a (liczni) plures, plura plurimus, -a, -um propinquus, -a, -um proprior, -ius proximus, -a, -um superus, -a, -um (wysoki) superior, -ius supermus, -a, -um inferus, -a, -um (niski) interior, -ius infimus, -a, -um lub mus, -a, -um dr Joanna Ożarowska - Sobieraj Katowice 2009