ŚRODKI PRZYMUSU dr Karolina KREMENS, LL.M. Postępowanie Karne Wydział Prawa, Administracji, Ekonomii, UWr

1. UWAGI OGÓLNE cel: zapewnienie prawidłowości wykonania czynności procesowych przez organy procesowe zastosowanie środków jest konieczne, gdy stanowią warunek niezakłóconego przebiegu procesu i realizacji jego celów obowiązek udziału w czynnościach uczestnika procesu – równoczesna możliwość przymuszenia przez organ procesowy do stawiennictwa posługiwanie się przez organ przymusem – wspólna cecha wszystkich środków

1. UWAGI OGÓLNE ingerencja w prawa i wolności obywatelskie dyrektywy stosowania środków przymusu: uregulowanie środków przymusu w przepisach prawa – rodzaj, czas trwania, organ stosujący itp. umiarkowanie w stosowaniu środków przymusu – tylko wówczas gdy jest to niezbędne minimalizacja w stosowaniu środków przymusu – najmniejsza dolegliwość danego środka przy jego równoczesnej efektywności

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU podział środków przymusu: zatrzymanie środki zapobiegawcze poszukiwanie oskarżonego i list gończy list żelazny kary porządkowe zabezpieczenie majątkowe

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU podział środków zapobiegawczych: tymczasowe aresztowanie (izolacyjne) poręczenie majątkowe i niemajątkowe dozór policji nakazy i zakazy zachowania zakaz opuszczania kraju nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU środki przymusu procesowego sensu largo: procesowe metody i sposoby zmierzające do ujawnienia oraz zabezpieczenia śladów i dowodów środki przymusu zmierzające do zapewnienia stawiennictwa oskarżonego w toku postępowania procesowe środki reakcji na przypadki naruszenia powagi, spokoju oraz porządku rozprawy lub ubliżenia sądowi – policja sesyjna, oraz zmierzające do zapewnienia prawidłowego przebiegu realizowanych w trakcie rozprawy czynności dowodowych

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU środki przymusu dowodowego przeszukanie (pomieszczeń, osób i rzeczy) – art. 219-244 k.p.k. zatrzymanie rzeczy – art. 217-218a k.p.k. kontrola rozmów – art. 234-241 k.p.k. pozyskiwanie rzeczowych środków dowodowych z osoby oskarżonego, fotografowanie, poddanie badaniom psychologicznym lub psychiatrycznym itp. – art. 74 § 1 i 2 k.p.k. pozyskiwanie rzeczowych środków dowodowych z osoby podejrzanej - art. 74 § 3 k.p.k., art. 192a § 1 k.p.k. oraz art. 308 k.p.k. poddanie oskarżonego obserwacji psychiatrycznej – art. 203 k.p.k.

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU środki przymusu zmierzające do zapewnienia stawiennictwa oskarżonego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, podejrzanego i oskarżonego (art. 247 § 1-3, 75 § 2, 376 § 1 k.p.k.) zarządzenie przymusowego doprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności (art. 350 § 2 k.p.k.) zarządzenie przewodniczącego składu orzekającego w przedmiocie uniemożliwienia oskarżonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy

2. RODZAJE ŚRODKÓW PRZYMUSU środki przymusu zmierzające do zapewnienia stawiennictwa oskarżonego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, podejrzanego i oskarżonego (art. 247 § 1-3, 75 § 2, 376 § 1 k.p.k.) zarządzenie przymusowego doprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności (art. 350 § 2 k.p.k.) zarządzenie przewodniczącego składu orzekającego w przedmiocie uniemożliwienia oskarżonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy

PRACA W PARACH ZADANIE 1 ZADANIE 2 ZADANIE 3 Zidentyfikuj wszystkie przesłanki tymczasowego aresztowania ZADANIE 2 Zidentyfikuj uprawnienia tymczasowo aresztowanego ZADANIE 3 Zidentyfikuj uprawnienia zatrzymanego

3. ZATRZYMANIE 3.1. Rodzaje zatrzymania 3.2. Obowiązki organu uprawnionego do zatrzymania 3.3. Czas trwania zatrzymania 3.4. Sądowa kontrola zatrzymania 3.5. Uprawnienia zatrzymanego

3.1. Rodzaje zatrzymania zatrzymanie pozaprocesowe zatrzymanie procesowe

3.1. Rodzaje zatrzymania zatrzymanie pozaprocesowe zatrzymanie administracyjne – ustawa o wychowaniu w trzeźwości zatrzymanie porządkowe (prewencyjne) – ustawa o Policji (w stosunku do osób stanowiących zagrożenie dla życia lub zdrowia i mienia) zatrzymanie penitencjarne – ustawa o Policji (wobec osób nie wracających z przepustek w toku wykonywania kary)

3.1. Rodzaje zatrzymania zatrzymanie procesowe ujęcie obywatelskie (art. 243 k.p.k.) zatrzymanie właściwe (art. 244 k.p.k.) zatrzymanie na żądanie prokuratora (art. 247 k.p.k.)

3.1. Rodzaje zatrzymania a) ujęcie obywatelskie (art. 243 k.p.k.) każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości niezwłoczne oddanie zatrzymanego w ręce Policji okresu ujęcia nie zalicza się do okresu zatrzymania art. 189 k.k. – bezprawne pozbawienie wolności

3.1. Rodzaje zatrzymania b) zatrzymanie właściwe (art. 244 k.p.k.) Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa, bądź nie można ustalić tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym (art. 244 § 1 k.p.k.) dwie inne przesłanki zatrzymania właściwego (wprowadzone ustawą z 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw) – art. 244 § 1a i 1b k.p.k.

3.2. Obowiązki organu uprawnionego do zatrzymania natychmiastowe pouczenie zatrzymanego o przyczynie zatrzymania i przysługujących mu uprawnieniach, w tym prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego oraz wysłuchania go (art. 244 § 2 k.p.k.) sporządzenie protokołu zatrzymania – szczególne elementy (art. 244 § 3 k.p.k.) - zob. art. 148 k.p.k. wręczenie odpisu protokołu zatrzymanemu (art. 244 § 3 k.p.k. in fine) zawiadomienie prokuratora o fakcie zatrzymania (art. 244 § 4 k.p.k.) niezwłoczne przystąpienie do zbierania niezbędnych danych (art. 244 § 4 k.p.k.) wystąpienie do prokuratora z wnioskiem o skierowanie do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie jeżeli istnieją przesłanki z art. 258 §1-3 k.p.k. (art. 244 § 4 k.p.k.)

3.2. Obowiązki organu uprawnionego do zatrzymania POUCZENIA zob. art. 16 § 1 k.p.k. wzór pouczeń – rozporządzenie wydane na podstawie art. 244 § 5 k.p.k. pouczenia mają mieć na względzie konieczność zrozumienia pouczenia także przez osoby niekorzystające z pomocy pełnomocnika UWAGA 20.02.2015: należy pouczyć także o treści art. 248 § 1 i 2 k.p.k. – konieczność natychmiastowego zwolnienia zatrzymanego w określonych sytuacjach natychmiastowe zwolnienie w sytuacjach wynikających z art. 248 § 1 i 2 k.p.k.

3.3. Czas trwania zatrzymania art. 248 k.p.k. - maksymalnie 72 godziny (48+24) czas trwania: zwolnienie natychmiastowe – gdy ustaje przyczyna zatrzymania zwolnienie na polecenie sądu lub prokuratora zwolnienie po upływie 48 godzin od chwili zatrzymania jeżeli nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania zwolnienie po upływie 24 godzin od przekazania zatrzymanego do dyspozycji sądu, jeżeli nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania art. 248 § 3 k.p.k. – ponowne zatrzymanie jest niedopuszczalne na podstawie tych samych faktów i dowodów

3.4. Sądowa kontrola zatrzymania art. 246 k.p.k. dotyczy zarówno zatrzymania właściwego (policyjnego), jak i zatrzymania prokuratorskiego zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu kwestie badane przez sąd: zasadność – ocena okoliczności faktycznych i zasady proporcjonalności legalności – zgodności z prawem prawidłowości zatrzymania – sposobu wykonania zatrzymania

3.4. Sądowa kontrola zatrzymania niezwłocznie przekazuje się zażalenie sądowi rejonowemu miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, który również niezwłocznie je rozpoznaje sąd rozpoznaje zażalenie (na posiedzeniu, w składzie jednoosobowym) skutki: bezzasadność i nielegalność – natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego nieprawidłowość lub bezzasadność lub nielegalność – zawiadomienie prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania łączne rozpoznanie zażaleń na zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie

3.5. Uprawnienia zatrzymanego prawo do uzyskania natychmiastowej informacji o przyczynach zatrzymania i przysługujących mu uprawnieniach (art. 244 § 2 k.p.k.) prawo do uzyskania protokołu zatrzymania (art. 244 §3 k.p.k.) prawo niezwłocznego nawiązania kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym w dostępnej formie i bezpośrednią z nim rozmowę (art. 245 § 1 k.p.k.) zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny w wyjątkowych wypadkach uzasadnionych szczególnymi okolicznościami (zob. art. 73 § 3 k.p.k. co do kontaktu tymczasowo aresztowanego z obrońcą)

3.5. Uprawnienia zatrzymanego UWAGA zmiana związana z nowelizacją z 20 lutego 2015 dodany art. 245 § 2 k.p.k. – odpowiednie stosowanie art. 517j § 1 oraz 517j § 2 k.p.k. (przepisy dot. postępowania przyspieszonego) W celu umożliwienia zatrzymanemu korzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego ustanawia się obowiązek pełnienia przez adwokatów i radców prawnych dyżurów w czasie i miejscu ustalonym w odrębnych przepisach nowe rozporządzenie (jeszcze nie wydane) w sprawie sposobu zapewnienia oskarżonemu możliwości korzystania z pomocy obrońcy i jego wyboru w postępowaniu przyspieszonym oraz organizacji dyżurów adwokackich i radców prawnych

3.5. Uprawnienia zatrzymanego prawo do żądania niezwłocznego zawiadomienia o zatrzymaniu osoby najbliższej dla zatrzymanego lub innej osoby przez niego wskazanej, a także pracodawcę, szkołę, uczelnię itp. (art. 245 § 3 k.p.k. w zw. z art. 261 § 1 i 3 k.p.k.) – prawo do wniesienia zażalenia na zatrzymanie do sądu (art. 246 § 1 k.p.k.) oraz do osobistej obecności lub obecności obrońcy w posiedzeniu w tym przedmiocie (art. 464 § 3 w zw. z art. 451 k.p.k.) prawo do zwolnienia w przypadku zajścia przesłanek (art. 248 k.p.k.) pytanie: czy osobie podejrzanej przysługuje prawo do milczenia?

4. ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE - OGÓLNIE 4.1. Uwagi ogólne 4.2. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych 4.3. Warunki formalne stosowania środków zapobiegawczych 4.4. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych

4.1. Uwagi ogólne środki zapobiegawcze – środki przymusu stosowane wobec oskarżonego (podejrzanego) w celu zapewnienia prawidłowego toku postępowania ograniczenie wolności oskarżonego ze względu na toczące się przeciwko niemu postępowanie karne funkcje środków zapobiegawczych: funkcja zabezpieczenia toku postępowania poprzez zapewnienie udziału oskarżonego funkcja zabezpieczenia toku postępowania poprzez zapobieżenie podejmowania bezprawnych działań przez oskarżonego funkcja prewencyjna

4.2. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych środki zapobiegawcze stosuje się, gdy: zachodzą podstawy ogólne (art. 249 § 1 k.p.k.) oraz przynajmniej jedna podstawa szczególna (art. 258 § 1-3 k.p.k.)

4.2. Podstawy ogólne podstawy ogólne (art. 249 § 1 k.p.k.): w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania wyjątkowo w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa (zob. art. 258 § 3 k.p.k.) tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez oskarżonego

4.2. Podstawy szczególne zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza gdy… (art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k.) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k.) – obawa matactwa jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub jeżeli sąd I instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata (art. 258 § 2 k.p.k.) – surowość grożącej oskarżonemu kary gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu albo zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (art. 258 § 3 k.p.k.)

4.2. . Podstawy stosowania środków zapobiegawczych art. 258 § 4 k.p.k. Decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw wskazanych w art. 258 § 1-3 k.p.k. przyjętych za podstawę danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium.

4.3. Warunki formalne organ stosujący TA zawsze stosuje sąd (art. 250 § 1 k.p.k.) inne środki – stosuje, zmienia, uchyla także prokurator po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 249 § 2 k.p.k.) przesłuchanie przez sąd lub prokuratora przed podjęciem decyzji (art. 249 § 3 k.p.k.) – udział obrońcy oraz prokuratora (!) udział obrońcy oraz prokuratora w posiedzeniu dotyczącym przedłużenia tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia (art. 249 § 4 k.p.k.) podstawy ogólne (art. 249 § 1 k.p.k.)

4.4. Kontrola stosowania środka trzy rodzaje kontroli: a) z urzędu (art. 253 § 1 k.p.k.) b) w trybie zażalenia (art. 252 k.p.k.) c) wniosek o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego (art. 254 k.p.k.)

4.4. Kontrola stosowania środka a) kontrola z urzędu (art. 253 § 1 k.p.k.) środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany (np. ustalono miejsce pobytu i nie ma podstaw do podejrzenia, że będzie chciał uciec albo od początku stosowany bezpodstawnie) lub powstaną przyczyny uzasadniające jego zmianę lub uchylenie (nowe dowody, że oskarżony nie jest sprawcą czynu) podmiot dokonujący zmiany lub uchylenia środka (!) art. 253 § 3 k.p.k. – niezwłoczne zawiadomienie pokrzywdzonego o uchyleniu, zmianie lub nieprzedłużeniu środka zapobiegawczego

4.4. Kontrola stosowania środka b) kontrola w trybie zażalenia (art. 252 k.p.k.) zażalenie na postanowienie sądu na zasadach ogólnych instancja poziomia (art. 263 § 5 k.p.k.) zażalenie na postanowienie prokuratora do sądu rejonowego, w okręgu którego toczy się postępowanie (zob. art. 465 k.p.k. – zasada ogólna) decyzja (art. 437 k.p.k.)

4.4. Kontrola stosowania środka c) wniosek o zmianę lub uchylenie środka (art. 254 k.p.k.) wniosek można złożyć w każdym czasie rozpatruje prokurator lub sąd (po wniesieniu aktu oskarżenia) 3 dni na rozpoznanie sprawy (termin instrukcyjny) – uwaga, dotyczy tylko prokuratora; sąd rozpatruje niezwłocznie art. 254 § 2 k.p.k. – na postanowienie w przedmiocie wniosku zażalenie oskarżonemu przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania

5. TYMCZASOWE ARESZTOWANIE 5.1. Uwagi ogólne 5.2. Wymogi formalne stosowania TA 5.3. Ograniczenia stosowania TA

5.1. Uwagi ogólne izolacyjny środek zapobiegawczy stosowanie tymczasowego aresztowania a domniemanie niewinności zasada proporcjonalności: tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy (art. 257 § 1 k.p.k.) zakaz kumulacji, dopuszczalne warunkowe TA (257 § 2) zasada fakultatywności: TA nie jest obligatoryjne a można je zastosować tylko, gdy zachodzą przesłanki ogólne i jedna szczególna

5.2. Wymogi formalne stosowania TA TA: wyłączna kompetencja sądu (art. 250 § 1 k.p.k.) forma: postanowienie (art. 250 § 1 i 251 k.p.k.) inicjatywa (art. 250 § 2 k.p.k.) - na wniosek prokuratora właściwość sądu (art. 250 § 2 k.p.k.) sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie (a w przypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy) na max 3 miesiące (art. 263 § 1 k.p.k.) przedłuża później sąd właściwy do rozpoznania sprawy (art. 263 §2 k.p.k.) sąd odwoławczy – rozpoznając zażalenie (art. 252 §1 k.p.k.) elementy postanowienia (art. 251 k.p.k.)

5.2. Wymogi formalne stosowania TA Art. 249a k.p.k. (UWAGA 20.02.2015) Podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. Sąd, uprzedzając o tym prokuratora, uwzględnia z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił, po ich ujawnieniu na posiedzeniu, jeżeli są one korzystne dla oskarżonego. zob. art. 156 § 5a k.p.k. – udostępnienie akt postępowania przygotowawczego w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku

5.3. Ograniczenia stosowania TA ogólne ograniczenia: art. 253 § 1 k.p.k. – ustanie przyczyn stosowania lub powstanie przyczyn uzasadniającyh jego uchylenie lub zmianę art. 257 § 1 k.p.k. – wystarcza inny środek niż TA szczególne ograniczenia (art. 259 k.p.k.): poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia oskarżonego – zob. art. 260 k.p.k. wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny zagrożenie łagodną kara lub przewidywany jest łagodny wymiar kary przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat sytuacje gdy ograniczenia nie mają znaczenia (art. 259 § 4 k.p.k.): ukrywa się uporczywie nie stawia na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości